Қазақстан тарихы

1.

Қазақстан тарихы.
• Блок 2.
• 5 тақырып. Қазақ халқының қалыптасуы
және XV-XVI ғғ.Қазақ хандығы.
• Негізгі сұрақтары:
1. Қазақ халқының қалыптасуы.
2. Қазақ хандығының құрылуы
3. XV-XVI ғғ.Қазақ хандығы

2.

Қазақтың ұлт ретінде қалыптасуы:
Қазақ этногенезі – қазақ халықының пайда
болуы мен қалыптасу кезеңдері. “Қазақ”этносы
өзінің расалық-генетикалық қалыптасуын қола
дәуірінен бастау алады.
Қазақтың ұлттық мәдениетімен андроновтар
мәдениетінің арасында ұқсастықтар
дәлелденген:
- қыштан істелінген заттарындағы өрнектер;
- қазіргі қазақ кілемдеріндегі өрнек
нақыштарымен сәйкес келуі;
- Отқа, ата-баба рухына табыну;
- жылқы малын өсіру әдістері.

3.

• Қазақстан жерін мекендеген үйсін, сақ, ғұн, қаңлы
тайпалары қазақтардың арғы тегі болып табылады.
• Әсіресе, үйсіндер мен қазақтар арасында тікелей
этногенетикалық байланыс бар.
• Олардың:
• көшпелі өмір салты;
• мал шаруашылығы;
• антрапологиясы;
• киіз үйі; ет-сүт өнімдері т.б.
• Қоғамдық - әлеуметтік құрылымда да ұқсастық бар.
Үйсін мемлекеті үш бөлікке бөлінген: сол қанат, оң
қанат және орталық қанат. Қазақ жүздерімен
сәйкестігі.

4.

Қазақ этногенезі:
• Қазақ халқының ұлт ретінде қалыптасуын түрік
дәуіріне жатқызамыз. Түркі кезеңіндегі
шаруашылық-мәдени өмір кейінгі түркі
халықтарының барлығына ортақ.
• Монғол шапқыншылығы “Дешті қыпшақ”
даласындағы тайпалардың басқару жүйесін,
әдет – дәстүріне, қазақтардың сыртқы түріне,
этникалық құрамына өзгерістер әкелді.
• Сонымен бірге этномиграциялық процесс
нәтижесінде жергілікті тайпалар басқа
тайпалармен араласып, оларды
ассимиляциялады.

5.

• Қазақ халқының қалыптасу кезеңдері:
1. Угро-фин кезеңі – ботай-терсек –
еуропалық типі;
2. Үндіевропалық-үндіирандық кезең –
андронов тайпалары, сақтар – аралас
типтер;
3. Ғұндардың ықпалы және түркілік кезең;
4. Қыпшақ кезеңі;
5. Монғол дәуірі;
6. Қазақ халқының қалыптасуы.

6.

Ұқсастықтар мен айырмашылықтар:
андронов, сақ, үйсін, ғұн, қаңлы.

7.

Ұлттың қалыптасу кезеңі:
• Тайпа – негізгі орынға туыстық байланыстар мен
шығу тегінің ортақтығын қоятын этностың ең
бастапқы формасы.
• Ұлыс – белгілі бір саяси ортақтығын сезінетін,
алайда әлі де ортақ шығу тегімен бірігетін
этникалық форма.
• Халық – алдыңғы орынға шығу тегін емес, тілінің,
мәдениетінің, психологиясының ортақтығын, бір
мемлекетке бірігуін қоятын этностың формасы.
• Ұлт (нация)– саяси тұрғыдан мемлекет болып
қалыптасқан, өзінің ерекшелігі мен ұлттық санасезімі бар этностың ең жоғарғы формасы.
• Ұлт (национальность) – тұлғаның белгілі бір ұлтқа
жатуы.

8.

Мәдени-генетикалық код:
• Генетикалық код – ДНК, қан, тек.
• 0,7-0,7 ұрпақ сау болады, 1,5-1,5 аурушаң.
• Әке қаны 50%, ата 25%,арғы ата 12,5, бабасы 6,25%,түп
3,125%,тек ата 1,5625%,Тектін 0,78125 %.
• Мәдени код – түрлі символдар түрінде берілген
ақпараттық код, дәстүрлер, әдеттер.
• Мәдени-этникалық код биологиялық байланыстар мен
әлеуметтік байланыстарды қамтиды.
• Символдар, дәстүрлер, музыка, тіл, ырымдар, мақалдар,
адамгершілік құндылықтар, жыр-дастандар, ауыз
әдебиеті, т.б.
• Этностың белгілері: тіл, территория, менталитет, ортақ
мәдениет пен дәстүрлер, ортақ тарихи тағдыр, қандық
туыстық, ұлттық сана, тіл, ұрпақтар сабақтастығы.

9.

Текті тарату:
• Әке
• Ата
• Арғы ата
• -Баба
• Түп Ата
• Тек Ата
• Тектін
• Теркін
• Тұқиян
• Түп қиян.
Бала
Немере
Шөбере
Шөпшек
Немене
Туажат
Жүрежат
Жекжат
Жұрағат
Жамағат
Өркен
Әулет
Заузат
Жаран
Қалыс.
Жиен,жиеншар,
көгеншар,
көбеншар,
тебеншар,
қаймана.

10.

Қазақ руларының ерекшеліктері:
1. Патролиниялық – ұрпақ әке жағынан
тарайды;
2. Патронимиялы – ер адам атымен аталады;
3. Экзогамиялық – туыстар арасындағы некеге
тыйым;
4. Туыстардың ата тек бойынша бірігуі;
5. Стержендік – шаңыраққа кенже ұлдың ие
болуы.
6. Автохтонды – осы территорияны байырғыдан
мекендейтін ұлт;

11.

Қазақ этнонимі:
• ҮІІІ ғ. Енесей ескерткіштеріне жататын УюкТуран: «қазғақ ұғылым» - «қазақ ұлым» сөзі
дала иелері деген ұғымда;
• Моңғол “Құпия шежіресінде” Қазақ “Арбаға
күйме мінгізген” кезбе халық д.м.
• Фирдоусидің “Шахнама” дастанында Х ғасырда
“Қазақия” ұлы көш иелері д.м.
• «Қазақ» сөзі еркін, кезбелердің көрсетілген
аудандарда қоныстануы;
• Жәнібек пен Керейдің Жетісуға көшуі “Қазақ
хандығы” ұғымы қазақ халқының этногенезінде
шешуші роль атқарды.

12.

«Қазақ» - этносаяси ұғымы:
1. «Өзбектер» – Алтын Орда тұсында Өзбек
билеген кездегі саяси этникалық термин –
өзбекиян;
2. Әбілхайыр хан “көшпелі өзбек жұрты”;
3. Керей мен Жәнібекке ерген жұрт – еркін
өзбектер, яғни «өзбек-қазақтар» деп аталды.
4. Мемлекет өзегін Орта жүз тайпалары құрады.
5. Моғолстан территориясында оларға қосылған
тайпалар – Ұлы жүзді құрайды.
6. Ал Ноғай Ордасы құрамында болған тайпалар
– Кіші жүзді құрады

13.

Қазақ хандығының құрылуы:
• Ақ Орда ханы Барақ өлген соң, орнына Керей отыруы
керек еді.
• Алайда ақсақалдар кеңесі билікті Сайбан-Шибан
әулетінен шыққан Әбілқайырға берді;
• Ол бұрынғы Ұрыс хан тұқымдарын, оның ішінде Керей
мен Жәнібек ұлыстарына қысым көрсетті.
• Нәтижесінде бұл сұлтандар 1459 жылы Моғолстанға
көшіп барды.
• Есен-Бұға оларды ойраттар мен Әбілхайырға қарсы
пайдалану үшін Шу бойындағы Қозыбасы аймағына
қоныстандырды.
• Кейін оларға Әбілхайыр езгісіне шыдамаған қазақ
рулары келіп қосыла берді.
• 1465 жылы бұл рулар Керейді хан сайлап, өз мемлекетін
құрады (1465-1473 жж.)

14.

• 1468 ж Әбілхайыр қазақтарға қарсы жорық
кезінде қайтыс болды.
• Енді оның мемлекетінде ішкі тартыстар болып,
Мұхаммед Шах (Шайбани) (1510) халық
Керейдің қол астына көше берді.
• Сонан соң қазақтар атамекенге оралып, Дешт-и
Қыпшақ жерін қайта ала бастады.
• Міндеттер:
1. Мал жайылымдарының Дешті Қыпшақтағы
тәртібін қалпына келтіру;
2. Сыр бойы қалаларын иелену;
3. Қазақ тайпаларының басын қосып, этникалық
территорияға біріктіру.

15.

• Әбілхайырдың немересі Шах Мұхаммед Шибани
Түркістанға келіп, Ноғай Ордасының әмірі
Мұсамен Сығанақ, Аркөк уақытша алды.Кейін
Мұхаммед Шайбани, Мұхаммед Мәзит
тарханды паналады, кейін одан Түркістан мен
Мәуереннахрды тартып алды.
• Қазақ хандығы енді Сыр бойы қалалары үшін
соғыс бастайды.
• Керей – Түркістанды
• Махмұд Жәнібекұлы сұлтан – Созақты
• Еренжі Жәнібек ұлы – Сауранды алды
• Жәнібек хан (1473-1480 жж.)

16.

• Бұрындық хан (1480-1511 жж.) – Сыр бойы
қалалары үшін соғыстар жалғасты.
• Мұхаммед Шайбани – Темір әулетінен
Мәуереннахрды тартып алды, Өзбек мемлекетін
қайта құрды;
• 1510 ж Сығанақ түбіндегі шайқаста қазақтар
жеңіске жетті;
• Шайбани шегініп, Иран шахы Исмаилмен
соғыста қаза тапты.
• Мемлекеті Бұхар және Хиуа хандықтарына
бөлініп кетті.

17.

• Бұрындық хан (1480-1511 жж.) – Сыр бойы
қалалары үшін соғыстар жалғасты.
• 1511 ж Бұрындық өз еркімен тақтан түсіп, оны
Қасым хан Жәнібекұлына (1511-1523 жж.) берді.
• Қазақ жерлерін біріктіруші
• Солтүстік – Ұлытау, оңтүстік – Жетісудың көп бөлігі
• Дипломатия – Мәскеу мемлекетінің тануы
• «Қасқа жол» заңдар жинағы жарияланды
• Қасым хан өлген соң мемлекет әлсіреді.
• Мұрагер Мамаш хан қаза болды
• Тахир хан (1523-1532 жж.) – Маңғыт және
Моғолстанмен соғыстар басталды
• Бұйдаш (1533-1534) соғыстарды тоқтата алмады.
• Қазақ рулары басқа елдерге көшіп кетті, территория
тек Жетісудың бір бөлігінде ғана сақталды.

18.

Хақназар хан Қасымұлы(1538-1580
гг.),
• Жайық бойында хан сайланды
• Кіші жүз тайпаларын біріктіріп, Ноғай Ордасы
руларын қосты
• Мәскеу мемлекетімен байланысты қалпына келтірді
(Иван Грозный)
• Ноғай мырзаларын Жайықтан әрі шегіндірді
• Сібір қазақтарын қосып алды
• Башқұрлар мен қырғыздардан салық жинады
• Бұхар ханы Абдаллахпен Ташкен әмірі Баба
сұлтанға қарсы одақ жасады.
• Сауран мен Түркістанды қайтарды
• 1579 ж Баба сұлтан Хақназардың екі ұлын Хасен мен
Хұсайынды, ал 1580 ж өзін өлтірді.

19.

• 1580 ж. Жәнібекұлы Шығай таққа отырды
• Оның ұлы Тәуекел Бұхар әмірімен қайта келісім
жасап, 1582 ж. Баба сұлтанды өлтіреді;
• 1583 ж Шығай хандықты баласы Тәуекелге берді
• Ол қазақ даласына оралды
• Себебі, Абдаллахтан тәуелсіз болу, Баба
сұлтанды жеңген соң оған одақтас керек
болмады
• Үш жау:
1. Абдаллах хан
2. Ойраттар
3. Моғолстан

20.

Сыртқы саясаты:
• Сыр бойы қалаларын қайтару
• Сібір ханы Көшіммен соғыс, сібір қазақтарын қосу
• 1 ұлы қарақалпақтарды, 1 ұлы Моғолстанды, інісі Еділ
қалмақтарын биледі;
• Борис Годуновпен одақ құруды көздеді. Мақсаты:
1. От қаруын сатып алу
2. Көшім ханға қарсы одақ құру
3. Аманатта жүрген Ораз-Мұхаммедті қайтару(Қ.Жалайыри)
Бірақ, орыстар жауапсыз қалдырды
• 1597-1598 жж. Абдаллахты талқандап, Сайрам, Ташкен,
Түркістанды алды.
• Бұхар түбінде жараланып, қаза болды.
• Есім Бұхар әмірімен келісімге келіп, Самарқаннан бас тартты,
бірақ, Ташкен, Түркістан, Сайрам қазақтар қолында қалды