8.90M

Тыва дылдын ундезилекчилери база шинчилекчилери

1.

Солчур кодээ ном саны
«Тыва дылдын
ундезилекчилери
база шинчилекчилери»

2.

Тыва бижикти чогаатканы
Тыва бижик чок турар уеде тывалар амы-хуузунда чагаалажырда,
албан-херек документилери кылырда, оларны чурт иштинге чарлап
парлаарда, солун-сеткуул ундурерде, эрги (ама саазыннын устунден
адаанче углай бижип бадырар) моол бижикти болгаш моол дылды
ажыглап чораан.
20 вектин 20 чылдарын соолзуредир ажыттынган баштайгы тыва
школаларга эрги бижиктиг моол дылды, а чамдыкта школаларга орус
дылды болгаш орус бижикти база ооренип эгелээн.
Тыва национал бижик чогаадыр дугайында айтырыг 1921 чылда
Тывага унген улусчу революциянын соонда тургустунган.Тыва
бижиктин элээн каш толевилелдери кылдынган турган. Ындыг
толевилдернин бирээзинге 1927 чылда Москвага парлаттынган, орус
алфавитке ундезилеттинген ужуглелдин бижиин хамаарыштырып
болур.
1925 чылдын октябрьда Тыванын араттын революстуг намынын 4 –ку
шуулганынга тыва национал бижикти чогаадырынын дугайында
айтырыгны бир дугаар чугаалашкан. Тыва бижикти чогаадырынга
тыва уннерге тааржыр кылдыр орус ужуктерни ажыглаарын
шиитпирлээн.

3.

Тыва бижикти орус ужукке ундезилеп кылыр дугайында
шиитпирни хулээп алырынга ол уеде Тыва намныё Топ
комитединин чингине секретары Монгуш Буян-Бадыргы
улуг идигни берген. Чунге дээрге ол орус дылды болгаш
орус бижикти билир турган. 1926 чылдын август 30-де ТАРН
Топ Комитединин политбюрозунга тыва национал бижиктин
чогааттынган толевилелин бадылаан.
ТАРН-нын чедиги шуулганынга (1928 ч) тыва бижикти
чогаадырынгче база катап онза кичээнгейни салган. Бо
таварылгада Монгуш Лопсан-Чиёмитке тыва бижикти латин
ужукке ундезилеп чогаадырын Чазактан дааскан.
Кайгамчык ханы билиглиг эртемден М.Лопсан-Чинмит
Тыванын национал бижиин толевилээрде, чоон чук
улустарынын чамдык ужуктерин сайгарып, ооренип коруп
тургаш, адак соолунде немец ( латин) алфавитке доктаап,
оон майык кылып алза ажырбазын шиитпирлээн.

4.

М. Лопсан-Чинмиттин чогааткан бижии ССРЭ-нин
Эртемнер Академиязынга сайгарылга эртип турда-ла,
оон туннелин-даа манавайн, чаа бижикти Тывага
калбаа-биле ооренип эгелей берген. Бодунун
чогааткан бижиинге ооредилге номнарын чогаадып
бижиири-биле база ук бижикти ооредип
башкылаары-биле М. Лопсан-Чимитти Кызылга
келдиртип эккелгеш, тускай ог тип берип, оон акшашалынын шиитпирлеп берген.
Тыва бижикти ооренири чоорту калбарып, черчерлерге тур курстар ажылдап турган. Ынчангаш
Лопсан-Чинмитти тыва бижикти чогаадып
тургузарынын тоогузунде баштайгы эртемден, бир
дугаар тыва башкы деп адап болур. Ук бижикти
ооредип турар уезинде чамдык эдилгелерни болгаш
немелделерни киирген соонда, 1929 чылдын февраль
3- те ТАРН ТК-нын дээди човулелинин хуралынга
хулээп алган.

5.

Монгуш Лопсан-Чимит Шокар-Чулдум оглу

6.

Тыва алфавит

7.

Радлов Василий Василий оглу
Барыын Тывага, Бай-Тайганын КараХолге,1861 чылдын июль эгезинде
сураглыг эртемден тюрколог, академик
В.В.Радловтун чорааны тыва дылдын
болгаш чоннун тоогузун
шиитпирлээринге дыка улуг догум
болган. Ол Тывага чугле 4 хонгаш, кыска
хуусаа иштинде «Багай Чуру», «Кучуту
Бодун» (моол дылдан очулдурарга
«Кучулуг ыяш») деп тоолдарны болгаш
ырылардан узундулерни бижээш, 1866
чылда парладып ундурген.
Кара-Холден чыгган материалдарынын
дылын коорге амгы Бай-Тайганын
чурттакчыларынын база топ Тыванын
чонунун дылындан ылгалбас болуп
турар.

8.

Катанов Николай Фёдор оглу
Тыва бижикти чогаадырынга,
тоогузун, этнографиязын
шинчилээринге тыва дылдын
баштайгы шинчилекчилеринин
бирээзи Николай Федорович
Катановтун «Опыт
исследования урянхайского
языка» (Урянхай дылды
шинчилээриниё шенелдези)
деп 1903 чылда Казаньга унген
ному улуг ужур-дузалыг болган.
Оон Тывадан чыгган
материалдары дыл болгаш
тоогу эртемденнеринге,
этнографтарга, аас чогаалынын
шинчилекчилеринге эгээртинмес байлак шыгжамыр
болур.

9.

Пальмбах Александр Адольф оглу
А.А.Пальмбах бодунун амыдыралынын 30
ажыг чылдарын тыва дыл эртеминге,
национал кадрларны белеткээринге,
ооредилге номнарын чогаатчырынга
бараалгаткан.
Ол тыва дылдыё хогжулдезинге эртемден,
педагог база чогаалчы бооп киржип чораан.
30 чылдарнын эгезинде А.А.Пальмбахтын
«Тыва дыл кичээлдери» деп 12
ундурулгелиг ному парлаттынган .
А.А.Пальмбахтын эртем ажылдары 30 ажыг.
Оларнын иштинде тыва дылдын база бир
коску шинчээчизи Ф.Г.Исхаков-биле кады
кылган 1961 чылда унген. «Грамматика
тувинского языка. Фонетика. Морфология»
деп эртем грамматиказы чугула черни ээлеп
турар. Ол болза тыва дылды мурнуку уеде
шинчилеп келгенин туннеп коргускен улуг
хемчээлдиг ажыл бооп турар.

10.

Монгуш Доруг-оол Алдын-оол оглу
Ол 150 ажыг эртем ажылдарының автору. Бурунгу
тюрк руниктиг бижиктерни камгалап
арттырарынга болгаш нептередиринге улуг үлүгхуузун киирген. Ол орхон-енисейниң
бижимелдерин бурунгу тюрк дылдан тыва дылче
дорт очулдурган. Ооң ол очулгаларынга даянып,
Ю. Күнзегеш база А. Даржай уран-чечен
очулгаларны кылганнар. Ол болза чүгле чаа эгелеп
чоруур гуманитарлыг эртемнерниң
специалистерин эвес, а эртем чадазы чедип алгандаа улуг эртемденнерниң башкызы база
сүмелекчизи. Ол аңгы-аңгы монографияларга,
кандидат болгаш доктор диссертацияларнга он-он
отзывтарны, рецензияларны бижээн.
Тыва дылды өөредириниң методиказынга
хамаарыштыр хөй өөредилге-методиктиг
ажылдарның, программаларның база методиктиг
пособиелерниң автору кылдыр улуг үлүг хуузун
киирген.

11.

Хертек Яков Шанмак оглу
1975 чылда Яков Хертек кандидат
диссертациязын чедиишкинниг камгалаан
темазы "Амгы үениң тыва дылдың
фразеологиязы". Соонда монография ышкаш
үндүрген. Ында семантика классификациязының
ниити айтырыгларын база тыва дыл
фразеологиязының грамматиктиг
тайылбырларын көрдүнүп турар, түрк
дылдарның чамдык фразеологизмнериниң
анализин деңнеп өөрениири белен болуп турар
база амгы үениң моол дылын. Диалектология
айтырыгларын кылып турган, чижээ
диалектилер Тожу, Бай-Тайга кожууннарның, сөс
адаар аяннары Өвүр, Улуг-Хем кожууннарның,
Кара-Хөл сумузунун.
Чугаа культуразының айтырыгларын база
тыва дылдың литературлуг нормаларын ол
тайылбырлап турган база Тываның "Улуг-Хем"
чогаалчылар альманагынга база солуннарга
парлап үндүрүп турган.
Ооң шинчилели элээн улуг салыышкын
киирген чүгле тыва филологияның хүгжүлдези
эвес, тюркологияның, ылаңгыя Сибирьниң
фразеология кезектери дылдарын өөрениири.

12.

Тыва бижикке тураскаал
Декабрь 27-де 2013
чылда тыва бижикке
тураскаалдын
ажыдыышкыны болуп
эрткен.
Тыва бижикке
тураскаал субурган
дурзулуг болгаш
монгунден кылган
тураскаал.
English     Русский Правила