Финляндияга чаа чыл болгаш Рождество байырлалы

1. Финляндияга чаа чыл болгаш Рождество байырлалы

Эрги-Барлык суурнун
чаагай ёзу-чанчылдар клуву
«Улусчу ужурлар»
Удуртукчузу: Куулар А.Б.

2. Финляндиянын тугу 1917 чылда, бот-тускайлан куруне апаарга, тывылган.

3. Хельсинки

1917 чылдан тура,
Финляндиянын тову кылдыр
Хельсинки хоорай
тургустунган.
Ол Балтий далайнын
мурнуу чугунде турар.

4. Финляндиянын чурттакчы чону

Финляндиянын чурттакчы чону - 5 млн.
кижи.
Кол чурттакчы чоннары – финнер
болгаш
шведтер.
Финляндиянын
чурттакчы чону ийи дылдыг болуп
турар. 1806 - 1917 чылдарда орус дыл
ушку дыл болуп бадылаттынган.
1 кв.м. - 17 кижи хамааржып турар.
Финнернин хой кезии евангель-лютеран
чудулгени хулээп алган.

5. Финляндиянын чурттакчы чонунун национал идик-хеви

6. Финляндиянын чаа чыл болгаш Рождество байырлалы

7. Байырлалдын тоогузу

Финляндияга Рождествону христиан шажын-чудулгени хулээп алганынын
соонда байырлап эгелээн.
Эрги чудулгеден арткан чуулдар - байырлал уезинде бажыннарны каас-коя
кылдыр кеттинип алгаш, кезип, байырлалдын ыдык ырыларын ырлажыры
кол болуп арткан.
Моон мурнунда, Соок-Ирейнин орнунга уругларга белек - селекти, кааскоя кылдыр кеттинип алган хуна улеп берип турган болза, дараазында ол
хунанын орнун финн чоннун Соок-Ирейин Йоулупукки деп адап адаан.
Сочельник уезинде эки удуп-дыштанып алыры-биле, ажыл-агыйны
эртежик доозуп кааптары чугула турган.
Рождество байырлалынын дунезинде, аза-четкерлер дирлип, чер кырынга
кылаштажыр деп, санап турган. Ол сунезиннерге, аза-четкерлерге аъш-чем
дээжизин болгаш изиг баняны одап каар чанчылдыг турган. Ол азачеткерни коргудары-биле, эжиктерге крест азып каар турган.
Ол-ла дуне, аныяк уругларнын келир уеде кады чурттаар эжинин
дугайында толге салыры албан турган.
Сочельник уезинде кижи бурузу эрте турарын кызыдар турган.
Эрги чанчыл езугаар, Сочельник уезинде, Финляндияга бажын чоогунда
чагыга азы бажыннын кыршазынын кырынга, тараа аймаанын
бурулеринден кылдынган шарыгны, кышкы уеде чемиш тып чип алыры
берге болурга, кушкаштарга азып берип турган.
Рождество байырлалынын будуузунде, ог-булези-биле сауна баары албан
турган.

8.

Амгы уенин-биле алырга, байырлал 4 неделя иштинде ургулчулээр, оон адын
«адвент» деп адаар турган. Байырлалдын 4 неделязынын дургузунда, каас-коя
кылдыр гирляндалар – биле дериттинген кудумчуларга лютеран концерттер болуп
турган. Бир дугаар эн-не чараш кылдыр Пиетарсаари деп хоорай, 1840 чылда
каастаттынган.
Бир айнын дургузунда, Рождество байырлалынга чедир уени санаар чанчыл
турган. Бичии ажы-тол ол санаашкынны кылырда, тускай ийи каът кылдыр
календарьны кылып алыр турган. Календарьны ажыдыптарга, ора соптар арыннын
соонда, ийи дугаар каъдында, бир-ле чигирсиг белекти азы чараш чурукту уруглар
тып алыр турган. Шак-ла ындыг календарьны XIX вектин тончузунде, немец
херээжен фрау Лаг бодунун оглунга, Рождество байырлалын манаарга солун,
хоглуг болзун дээш, кылып берген турган. Чоорту, шак-ла ындыг бичии уругларга
календарьлар бугу делегейнин сонуургалын чедип алган.

9. Байырлал мурунда херээжен улус чыглып, ужуражып, чаа чыл байырлалынын каасталгаларын делгелегеге садары – биле кылып алыр

турганнар. Бо херээжен улустун ужуражылгалары 1920
чылдан эгелеп тыптып келген, ону «бичии Рождество» деп адаар
турган.
(фин. Pikkujoulu).
Рождество
байырлалынга
чедир 4 неделя артканда,
улуг улус улуг хун санында
чангыс
лааны
кыпсыр
турган.
Рождество
байырлалында,
бажыннарнын
сонгаларында
4
лааны
кыпсып каан турар.

10. Байырлалдын расписаниези

Декабрьнын 13-те, швед дылдыг
ог-булелер
Финляндияга
Лючиянын
хунун
демдеглеп,
байырлаар турганнар. Демдеглээр
турган.
Лючиянын хунун моон мурнунда,
чылдын эн-не чолдак хунунде
демдеглеп
турган,
ынчангаш
Лючия сонгу чукке сураглыг
болгаш билдингир апарган.
Лючия дээрге – чырыктын
кадыны
болуп
турар.
Финляндияга
«чырыктын
кадынын» 10 чараш кыстарнын
аразындан чон сонгуп алыр
турган.

11. Байырлалдын шивизи

Декабрьнын 23-те, финн
бажыннарга байырлалдын
кол каастакчызы — каас-коя
кылдыр
шиметтинген
шивижигешти
тургузар.
Финнер шивини «химмели»
деп адаар, ону ангы-ангы
чурттарнын туктары болгаш
янзы-буру ойнаарактар-биле
каастаар. Сочельник уезинде
шивинин
отчугаштарын
(гирляндаларын)
чырыдар
турган.

12. Сочельник «Рождествонун делегейи»

Декабрьнын 24-те, Сочельник уезинде, ог-буле
бурузу байырлалды шупту кады чыглып, эрттирерин
кызыдар турганнар.
Дуъште, хоорайнын кол шолунге, шупту чыылганнар
бот-боттарынга байырлал таварыштыр байырын
чедиржип, байырлалдын ажыдыышкынын сонуургап
коор турганнар.
17 шактан тура хурээлерге байырлалдын номчулгазы
болуп эртер, оон соонда финнер чоок улузунун
чевеглеринче баргаш, шивиден кылган веноктарны
болгаш лааларны чок болган чоок улузунун болгаш
доргул-торелдеринин
чевеглеринге
чедирер
турганнар.

13. Тапань хуну

Декабрьнын 26-да, Тапань
хуну болгаш Ыдыктыг Стефан
хуннеринге
тураскааткан
хоглуг
оюн-тоглаа болгаш
танцы-сам эгелээр турган. Бо
хун,
хуналар
кылдыр
кеттинген улус бажыннар
кезип, кудумчуга таварышкан
улустарга ырлап, самнап бээр
турганнар. Ол улуска чигирсиг
белектерни чон бээр турган.

14. Финнернин байырлал столу

Рождество байырлалында Финляндияга
столга быжырып каан хаван буду
болгаш суттен кылган рис кашазын
салыр турган.
Рис кашазынга миндальды чажыргаш,
суп каар чанчылдыг турган. Кайы
кижиге
чажырып
каан
миндаль
таваржыр-дыр, ол кижиге чаа унген
чыл дужуткур болур деп, санаттынар
турган.
Байыралдын
столунга
картошка,
морковь болгаш брюквадан кылган изиг
запеканкаларны салыры чанчыл турган.
Финнер свекладан кылган салатты
болгаш чаа дузаттынган балыктарны
байырлал столдарынга салырынга ынак
турганнар.

15.

Чигирсиг
чемнерден
имбирлиг
печеньени, чок-ла болза имбирлиг
печеньеден
кылган
бажын
дурзузун
болгаш
каътташкак
далгандан кылган чаагай сливалыг
джемни холуп тургаш кылган
печеньелерни
байырлалдын
столунга немей салып алыр
турганнар.
Финнернин эн-не билдингир,
ынак суксуну — кадырып каан
чимистерден
хайындыртынган
изиг глёги суксуну болур.
Финн ог-булелер бажыннарынга
байырлал уезинде хлебти болгаш
янзы-буру аннар, куштар болгаш
крест дурзулуг печеньелерни
быжырып алган болгулаарлар.

16. Байырлалдын каасталгалары

Финляндияда Рождество байыралынын ону –
кызыл
он.
Ол
он
бажын-балгаттын
каасталгаларында (стол шывыглары, лаалар,
шиви каастаар ойнаарктар, чечектер) болгаш
байырлалдын идик-хевинде кирип турар.
Байыралдын каастакчызы шивиден оскеде,
Финляндияда бажыннарны чечектер-биле
каастаары чугула болуп артпышаан хевээр. 140
чыл иштинде Рождество байырлалынын кол
каасталгаларынын бирээзи – гиацинт чечээ
болуп турар.
Солун чуул - Финляндияда кок биле ак он
Йоулупукки (Соок Ирейнин) ынак оннери деп
санаттынар.
«Юлестиан» - кызыл оннуг кайгамчыктыг
чараш
терек-тир.
Ону
рождество
байырлалынын
сылдызынга
домейлеп,
байырлалдын сылдызы деп, амгы уеге чедир
финнер санап чоруурлар.

17. Йоулупукки – финнернин Соок-Ирейи

18.

Йоулупукки – рождество байырлалында бичии ажы-толге белек-селектер улеп бээр,
хуна ышкаш кеттинип алган кижини ынчаар адаар турган дижир. Финн дылдан дорт
очулдурарга, «рождествонун хуназы» дээн. 19 векте, Йоулупуккини ошку кежинден
даараан хептиг болгаш ында-хаая мыйыстыг-даа кылдыр чуруп, коргузуп турган дээр.
Амгы уеде Йоулупукки шупту улуска таныттынгыр ак салдыг, кызы оннуг борттуг
болгаш шуба тоннуг Санта Клаус ышкаш болу берген.
Йоулупуккинин кадайы бар, ону Муори деп адаар, ол — кышты диригжидип турар. Оон
дузалакчылары – гномнар. Олар чылды оттур «Чангы куюнга» олургаш, будун
делегейнин чаштарынын канчаар боттарын алдынып турарын дыннавышаан, Рождество
байырлалынын почтазынга болгаш белектерни белеткээринге дузалажып турарлар.
Финляндиянын оске чурттардан ангыланып турар чуулу дээрге - Йоулупукки огбулелерже боду барып, байырын чедирер турган. Оон ролюн ог-буленин ачазы ойнап
кууседир турган, а ажы-толу бичии гномнар кылдыр кеттинип алыр турганнар: кызыл
колготкилерлиг, узун кызыл бортчугештерлиг, куу оннуг костюмнарлыг болур турган.
Йоулупукки ичии уруглардан чангыс айтырыг салыр турган: «Мында эки уруглар бар
бе?», олары «Ийе!» деп, чангыс ун-биле харыылаар турганнар.
Йоулупукки, чаа чылда, улуг корзина долу белектерин ыры ырлаан чаштарга болгаш
хоровод самнаан уругларга соннээр турган. Оон улаштыр, Йоулупукки чаштарга кайыын
келгенин, кайда чурттап турарын чугаалап берип, сонуургадыр турган. Ол болза
Лапландиянын Корватунтури деп дагда чурттап турар деп чугаалаан. Чаштар болгаш
улуг улус Йоулупуккини ырылар-биле бажынындан удээрлер.
Байыраладын белектерин колдуунда чурттакчы чон холу-биле кылып ап турган. Белекке
идик-хепти болгаш чаагай чигирсиг белектерни берип турган.
Соолгу уеде, Финляндияга чаа чыл байырлалында холдан кылган белектерни белекке
бээр, унелиг чанчыл катап эглип келгени оорунчуг.

19.

Happy New Year ja Hyvää Joulua !
Чаа чыл болгаш Рождество-биле!
Чаа чылда бугу-ле чуулдерге чедиишкиннерни,
кежик-чолду, быжыг тура –соруктуг болурунарны
кузеп тур бис!
Коргенинер дээш, улуу-биле четтирдивис!