Старажытнаруская лексіка як аснова старабеларускай лексічнай сістэмы

1. Старажытнаруская лексіка як аснова старабеларускай лексічнай сістэмы

2.

1. Агульнаіндаеўрапейская і
агульнаславянская лексічная спадчына
старажытнарускай мовы.
2. Узбагачэнне слоўніка старажытнарускай
мовы.
3. Прадметна-тэматычная характарыстыка
старажытнарускай лексікі.
4. Лексічныя запазычанні ў старажытнарускі
перыяд.

3. 1 Агульнаіндаеўрапейская і агульнаславянская лексічная спадчына старажытнарускай мовы

Лексічная сістэма беларускай мовы
складалася на працягу эпох.
Сваімі каранямі лексіка беларускай мовы
звязана са слоўнікавым багаццем
старажытнарускай мовы.

4.

У слоўніку старажытнарускай
(агульнаўсходнеславянскай)
мовы самым старажытным і
важным быў лексічны пласт, які
быў спадчынай агульнаславянскай
мовы.
Некаторая частка такіх слоў
узыходзіла да індаеўрапейскай
мовы.
Іншыя ўзніклі ў агульнаславянскі
перыяд.
У семантычных адносінах
агульнаславянская лексіка:

5. 1 - назвы з’яў жывой і нежывой прыроды:

• надвор’е і атмасфера: буря, вѣтръ, знои, ледъ,
морозъ, мьгла;
• рэльеф мясцовасці і вадаёмы: берегъ, болото,
вода, гора, лѣсъ, озеро;
• карысныя выкапні: желѣзо, золото, мѣдь, серебро,
соль;
• адрэзкі часу: дьнь, ночь, зима, осень, годъ, мѣсяць;
• расліны: береза, дубъ, ива, трава, тополь;
• жывёлы: вълкъ, ежь, гусь, жаба, заяць, лебедь,
муха, мышь, медвѣдь;
• часткі чалавечага цела і органы жывёл: бокъ,
борода, губа, гърбъ, сьрдьце, стопа, ѩ(я)зыкъ,
рътъ, ухо;

6. 2 - назвы, звязаныя з сямейным і сацыяльным жыццём і гаспадарчай дзейнасцю чалавека:

отьць, мати, сынъ, дъчи, братъ,
дѣдъ, сватъ, вуи (брат маці),
родъ, племя, судъ, пълкъ, воина,
жито, овьсъ, борона, рало,

7. 3 найменні ўласцівасцей і якасцей:

молодыи, глухыи, сѣдыи, б ѣ лыи,
синии, глубокыи, густыи, острыи,
ровьныи;
4 паняцці духоўных здольнасцей
чалавека, яго пачуццяў:
вѣра, воля, мысль, любовь, память,
вина, зъло, гърѣхъ, правьда, чьсть.

8. 2 Узбагачэнне слоўніка старажытнарускай мовы

Інтэнсіўнае ўзбагачэнне слоўніка
старажытнарускай мовы адбывалася ў
ІХ-Х ст.,
што выклікана эканамічнымі, палітычнымі,
культурнымі зрухамі на ўсходняй
славяншчыне.

9.

У ІХ-ХІV ст. папоўніўся лексічны склад
старажытнарускай мовы ў важнейшых
сферах вытворчасці і грамадскапалітычнага жыцця,
значна ўзбагацілася гандлёвая і ваенная
лексіка, пачала развівацца навуковая
тэрміналогія,
вырасла колькасць слоў для абазначэння
розных адцягненых паняццяў.

10. З актыўнага слоўніка

выпалі некаторыя словы,
суадносныя з язычаскай рэлігіяй
(вълхвъ, капище). З’явіліся ў
лексіцы інавацыі, звязаныя з
развіццём матэрыяльнай культуры
(скамья, стулъ, пьрщатъка,
рукавици).
Узнік дзяржаўна-этнічны тэрмін Русь
з вытворнымі русьскыи, русичь.

11. Узбагачэнне лексікі мовы

адбывалася за кошт яе ўласных
унутраных рэсурсаў –
шляхам развіцця значэнняў і ўскладнення
сэнсавай структуры старых слоў,
утварэння на базе агульнаславянскага
слоўнага матэрыялу новых лексем
словаўтваральнымі сродкамі:

12. голова

- ‘частка цела чалавека ці жывёлы’,
‘забіты’ (тэрміналагічнае значэнне –
адсюль: головьщина – ‘забойства,
крымінальная справа’ – дакументальнаюрыдычны стыль, головьникъ –
‘забойца’);
- ‘правадыр’ ( головьство – ‘званне
галавы’);
- ‘сумленне’, ‘душа’, ‘адзінка пры пераліку
людзей’;

13. дворъ

– ‘жыллё, дом, месца каля дому, княжая
маёмасць, князевы людзі’
(вытворныя дворити, дворьскыи,
дворянинъ, дворьць, дворьникъ,
дворьцьскыи, дворьчанинъ);

14. душа

– ‘духоўныя якасці, сумленне, жыццё,
абяцанне, прысяга, чалавек, істота
наогул’;
земля – ‘глеба, дол, дзяржава, народ,
уладанне, свет, поле, галоўны колер
тканіны, фон’ (вытворныя – землянинъ,
земьскыи, земьць, земовластьць);

15. погостъ (гость ‘купец’)

– ‘пастаялы двор’, ‘стан для князёў і
дружыны’, ‘пасёлак на праезджай
дарозе’, ‘могілкі пры царкве’, ‘сельскія
могілкі’;
поняти – ‘узяти, захапіць, зразумець’;

16. правьда

– ‘праўда, справядлівасць, добрае імя,
добрыя справы, абяцанне, сумленне,
пастанова, закон, дагавор, апраўданне,
суд, сведка’
(правьдьникъ, правьдьнъ, правьдьныи,
правьдьство).

17. 3 Прадметна-тэматычная характарыстыка старажытнарускай лексікі

18. ‘чалавек’

человѣкъ, человѣчии, человѣчьство,
человѣколюбьць, людинъ, люди
‘ніжэйшы слой насельнітва’, людъ,
князья, бояре ‘вышэйшае саслоўе’,
мужь ‘вольны чалавек, прыбліжаны
князья, муж’, жена ‘жанчына, жонка’,
дѣтѧ, отроча, отрокъ, отроковица,
юноша, девушка

19. ‘жыццё’

жизнь, животъ, житие, животина,
животьное, дикыи, дивии,
живосьныи ‘люты’,
рыкати, растерзати, укротѣти

20. ‘жывёлы’

лѣвъ, тигръ, слонъ, трепястъкъ ‘малпа’,
воробеи, зогзуля, сова, соколъ, ястребъ,
змѣя, гадъ, жукъ, комаръ, шьршьнь;
конь ‘верхавы, воінскі конь’, лошадь,
орь ‘рабочае прызначэнне’, быкъ, вол,
жеребьць, телѧ, поросѧ, овьнъ,
нута ‘рагатая жывёла’;
пьсъ, собака, котъ, котъка, кошька, куръ,
утица, селезень, гусакъ;
даглядчыкі: пастухъ, пастырь, скотарь,
конюхъ, овчарь, гусарь;
бъчела, матъка, рои, сыта, воскъ, свепетъ
‘дзікі мед’;
рыба, осетръ, икра, корась

21. часткі цела чалавека і жывёл

кровь, потъ, шия, тѣмя, гърло,
пальць, мозгъ, жало

22. расліны

садъ, рости, увянути, кустъ, трава,
стѣбло, вѣтвь, розга, отрасль,
листъ;
лѣсъ, боръ ‘сасновы лес’,
дуброва ‘перавага дуба і бярозы’,
елинь ‘яловы лес’,
роща ‘невялікі лісцевы лес’,
чаща ‘густы лес’, пьшеница, просо, льнъ,
хмель, горохъ, ячмень, вишьня, слива,
кропъ, яблонь, сеуклъ ‘бурак’

23. геаграфічныя паняцці

земля, югъ, сѣверъ, въстокъ, западъ,
долина, хълмъ, помориѥ, яма, ровъ,
расьлина, нора, печера, берегъ, бережие;
вода, море, пучина, рѣка, ключь, прудъ,
ставъ, токъ ‘рух вады’, быстрина,
стрьжьнь, вълна, валъ, хлябь, възводье,
вьрховье ‘пачатак плыні’, усть, жерело
‘канец плыні’,
капля, роса, кропля, ледъ, гололедъ,
серенъ ‘мёрзлы снег’

24. Паветра

въздухъ, небо, твьрдъ, хладъ,
теплынь, оболокъ, громъ,
трьсканиѥ,
тутьнъ ‘гром’, мълънья, бльскъ,
непогодиѣ, безбуриѣ

25. нябесныя свяцілы

солнце, свѣтило, мѣсяць, зоря,
звѣзда, свѣтъ, зарение, лучь,
свитаниѥ, тьма, суморокъ;усход і
заход сонца: взытиѥ,
восшествиѥ, заидениѥ;
фазы месяца:
перекрои ‘першая і апошняя’,
новомѣсячиѥ

26. Час

веремя, врѣмя, годъ,
часъ, година, дьнь,
седмица, седмерица, недѣля,
срѣда, третииникъ, четвьргъ,
четвертъкъ, пѧтьница, пѧтъкъ

27. Назвы месяцаў

усходнеславянскія
просиньць, сѣчьнь,
сухии,
березозолъ,
травьнь, изокъ,
чьрвень, заревъ,
врѣсень,
листопадъ,
грудьнь,
студеныи
грэка-лацінскага
паходжання
генуарь, февруарь,
мартъ, априль,
маи, июнь, июль,
авъгустъ,
сентябрь,
октябрь, ноябрь,
декабрь

28. Гаспадарка

рало, плугъ, соха, лемешъ, борона,
лопата, поле, нива, ролья,
огородъ, садъ, орати, пахати,
сѣяти, ратай, орачь, жьньць

29. Ежа

хлѣбъ, пирогъ, коврига, каша,
квасъ, пиво, колачь, кысель,
хлѣбьць, хлѣбьня, хлѣбьница, хлѣбарь,
хлѣбокормлениѥ,
борошьно, брашьно ‘мука’,
мѧсо, рыба, говядина, говядо, звѣрина,
дичина, веприна, заячина, конина,
бобровина, медведина

30. Рамесніцтва

• Прадзенне: мялица, трепало, пряслица, веретено,
волокно, кудѣль, вълна, нить, основа
• Ткацтва: кросно, утъкъ, тъкальць, чьлнъ,
тълстина, полотьно, сукъно
• Апрацоўка дрэва: сѣчи, дълбити, тесати,
поскепати, стръгати, сѣкыра, сѣчиво, тесла,
ножь, свьрдлъ, клинъ, обухъ, пазъ, балъка, бревьно,
жьрдь, кошь, кошьль, лукъно ‘кошык’, лыко,
лычьница ‘лапаць’
• Ганчарства: гърньчарь, глинарь, глиньникъ,
огнище, гърньць, чьрпало, чьбрь, цебрь, удоробь,
глекъ
• Кавальства: коваль, ковачь, кузнькь, желѣзоковьць,
печь, кузнь, кованьць, молотъ

31. Жыллё

дворъ, домъ, изъба, истъба, вежа ‘будынак на
дварэ, шацёр’,
хоромъ, теремъ,
шатеръ ‘паходная палатка’, поварница ‘кухня’,
трапезница, зданьѥ, строеньѥ,
клѣть ‘кладоўка, пакой’,
подъклѣть ‘ніжні ярус’, сѣни,
гридница ‘памяшканне для дружыны’, легальница,
челядьня ‘памяшканне для слуг’, помостъ
‘падлога’, столъ, сѣдало, скамья, ведро,
водоносъ, ушатъ, лохань

32. населеныя пункты

городъ ‘агароджа, агароджанае месца,
крэпасць’,
городище, городъкъ, гродьня,
городьскыи, гродьчанинъ, мѣсто,
мѣстичь;
село ‘поле, населены пункт вясковага
тыпу’, селышко, сельчанинъ, селянинъ;
исадъ ‘прыбярэжны пасёлак’, посадъ
‘двор пасадка за горадам, прыгарад’

33. Адзенне

одежа, одѣнье,
пъртъ ‘адзенне, кавалак тканіны,
пакрывала, папоўская рыза’,
пъртьныи, пъртьно;свита, сорочька,
кързно ‘вопратка’, поясъ, шапъка,
кожухъ, рукавицы,
ожерелиѥ ‘упрыгожанне на каўняры’,
обручь ‘запясце, браслет’;
лапъти, лычницы, сапоги, черевья

34. Сродкі перамяшчэння

кола ‘воз’,
повозъ ‘падвода’, сани,
лодья, челнъ, носадъ, кубара,
корабль, стругъ

35. Грамадска-палітычная тэрміналогія:

родъ, племя, женитва, посагъ,
уневѣщение ‘заручыны’, невѣстьство, невѣстинство
‘вяселле’,
сватьба, увѧзениѥ ‘вянчанне’,
посагнути ‘выйсці замуж’, подружьѥ ‘муж і жонка’, хоть
‘каханак, каханка’, суложь ‘жонка’,
лада ‘муж’, веденица ‘жонка’, роспустъ ‘развод’, отчичь
‘спадчыннік бацькоўскай маёмасці’, материзна
‘спадчына пасля маці’,
сыновлениѥ ‘усынаўленне’, сыновьць ‘сын брата’,
сестричичь ‘сын сястры’, братаничь ‘сын брата’,
братанъ ‘хросны брат’,
дѣдина ‘дзедава ўладанне’, нетии ‘пляменнік’,
стрыи ‘дзядзька па бацьку’, вуй ‘дзядзька па маці’;

36.

суродьникъ, съродьць, родитель,
ближникъ, свои, родственникъ,
близокъ ‘сваяк, родзіч’;
земля, кнѧзство, страна, держава;
волость, оболость, повѣтъ, уѣздъ,
украина, предѣлъ, ставъ
‘дзяржаўная мяжа’;

37.

князь, самодержьць, господарь, волостель –
великыи, славныи, милостивыи, стольныи,
головныи, державныи;
дружина, мужи княжиѥ, бояре,
градскиѥ старци ‘ваенная адміністрацыя’,
вячшие ‘лепшыя’ люди,
отрокъ, гридь ‘малодшыя дружыннікі’, мечьникъ,
дворьцькыи, стольникъ, приказьникъ,
подкомории;
намѣстникъ, посадъникъ ‘начальнік акругі’,
удѣльникъ,
земовластьць ‘начальнік вобласці’.

38. Гандлёвая лексіка:

• търгъ, торговище, гостьба, гостеба,
продавьница ‘гандлёвая лаўка’,
продавьць, мыто ‘падатак за гандаль’,
мытьникъ ‘зборшчык падаткаў’;
• вага: гривна, золотникъ, пудъ;
• даўжыня: пѧдь, локоть, сажень (2,1 м);
• меры сыпкіх рэчываў: осминъка,
провара, колода, горсть, вѣдро, возъ;
• грошы: гривьна, полугривьна, ногата,
куна, резана, золотьникъ, сребрьница,
мѣдница, рубль (з ХІV ст.)

39. Ваенная лексіка:

• воина, брань, сѣчь, ворогъ, ратоборьць,
супротивникъ, неприятель;
• агульныя назвы: вои, воиско, рать, воинство;
• канкрэтнае значэнне: пълкъ, сторожа, дружина,
засада, заступъ;
• асобы: воѥвода, ратьникъ, браньникъ, сѣчьца,
стрѣльць, копѣиникъ, забральникъ,
тѣлохранитель;
• ваенныя пабудовы і ўмацаванні: валъ, ровъ,
острогъ, городъ, вѣжа, присъпа;
• зброя: копьѥ, сулица, лукъ, стрѣла, мечь,
сабля, засапожьникъ ‘нож’, щитъ, праща,
пушька, бръня ‘панцыр’, стягъ, знамя (з ХІV ст.)

40. Навуковая лексіка:

• разумовая дзейнасць: умъ, разумъ,
хытрость, коварьство, смыслъ, мудрость,
мысль, дума, умѣниѥ, разумѣниѥ, увѣдениѥ,
знаниѥ, неумениѥ, невѣдениѥ, невѣжство;
• памѧть, памѧтивьць ‘асоба з добрай
памяццю’;
• слово, отречениѥ ‘фраза’, говорити,
глаголати, казати, речи, изложити,
съобщити ‘працэс выражэння думкі’,
словесиѥ, глаголъ, речениѥ (спосабы
выражэння думкі), рѣчьникъ, казатель,
словесьникъ, бесѣдникъ (‘прамоўца’);

41.

• установы адукацыі і асветніцкая дзейнасць:
школа, училище, учение, укъ, научаниѥ,
просвѣщениѥ, чьтениѥ, писаниѥ;
• навучальныя прылады: книга, свитокъ,
тръсть, перо, писало, кожа, чьрнило;
• навукі: любомудриѥ ‘философия’,
естьствословиѥ, звѣздница ‘астрономия’,
астрология, граматикия, землемѣрие
‘геометрия’;
• мастацтва і прыгажосць –
• красота, изящьство, хытрость ‘мастацтва’,
живопись, воятель, зъдъчий;
• гѫсли, свирѣль, скрипъка, труба, сопѣль,
• тьрня ‘ліра’,
• пѣснь, пѣснотворьць, пѣснословъ, плясание,
плясьба.

42. 4 Лексічныя запазычанні ў старажытнарускі перыяд

43. Стараславянізмы:

• семантычныя (сэнсавыя)
стараславянізмы – новыя словы, што
трапілі са стараславянскай мовы ў
старажытнарускую, пераважна кніжнага
характару, са сферы рэлігійнай
дзейнасці, навукі, асветы:
вседержитель, добрословиѥ,
лицемѣриѥ, пришьствиѥ,
пространьство, самодрьжьць
(часам – эквіваленты грэчаскіх слоў);

44. Стылістычныя стараславянізмы

– запазычанні са стараславянскай мовы,
што мелі старажытнарускія
адпаведнікі:
• фанетычныя: врагъ – ворогъ, градъ
– городъ, злато – золото, свѣща –
свѣча, елень – олень, единъ – одинъ;
• лексічныя: выя – шия, лобзати –
целовати.

45. Стылістычныя стараславянізмы

пашыралі выяўленчыя магчымасці мовы,
выражаючы ўзвышаныя, урачыстыя
эмоцыі і паняцці.
У помніку агульнаўсходнеславянскай
пісьмовасці “Слова пра паход Ігаравы” –
няпоўнагалосныя формы ўжываліся:

46.

• у метафарычных выразах: хощу главу
свою приложити;
• для надання фразе асаблівай рытмікамеладычнай арганізацы: дѣти бѣсови
кликомъ поля прегородиша, а храбріи
русици преградиша чрълеными щиты;
• для стварэння алітэрацыі: по Руской
земли рѣтко, ратаѥвѣ кикахуть нъ
часто врани граяхуть;
• як пастаянныя эпітэты: златъ столъ,
златъ стремень, сребрено оружиѥ,
младъ князь, храбрыя плъкы, сребрены
струи.

47. Поўнагалосныя (старажытнарускія) формы

выкарыстоўваліся ў канкрэтным значэнні:
тамо лежать поганыя головы
половецкыя.
Стылістычная дыферэнцыяцыя
Власть – волость
глава – голова,
храмъ – хоромъ,
семантычная
хранити – хоронити.

48. Грэцызмы

1 узор пранікнення іншамоўных лексем у
старажытнарускую мову кніжным шляхам
пры пасрэдніцтве перакладаў з грэчаскай
мовы на стараславянскую: алфавитъ,
ангелъ, аспидъ, аеръ ‘паветра’, астрономия,
мнихъ, прологъ, ладанъ, талантъ,
философия, икона, драконъ, Библия;
2 узнікалі ў працэсе непасрэдных гандлёвых
зносін: грамота, парус, тетрадь, фонарь.
Праз старажытнарускую мову грэцызмы
пранікалі ў іншыя мовы: у эстонская мове
raamat ‘кніга’ (у старажытнарускай –
грамата).

49. Скандынавізмы

пранікалі праз нарманскіх купцоў і
вялікакняжых дружыннікаў-варагаў:
вира, кнутъ, ларь, крюкъ, сельдь,
Игорь, Олегъ, Ольга.

50. Цюркізмы

пранікалі вусным шляхам з мовы цюркскіх
плямёнаў (печанегаў, полаўцаў),
пазней – з мовы татар:
бисер, жемчугъ, кощей ‘раб’,
япончица ‘адзенне, плашч’, армякъ,
аршинъ, караулъ, кафтанъ, табунъ,
ярлыкъ.