Charakteryzowanie psychofizycznych i społecznych aspektów rozwoju człowieka

1.

Charakteryzowanie psychofizycznych
i społecznych aspektów
rozwoju człowieka

2.

SPIS TREŚCI
1.
2.
3.
4.
Wprowadzenie
Cele kształcenia
Materiał nauczania
4.1. Psychologia jako nauka o człowieku i jego działaniu
4.1.1. Materiał nauczania
4.1.2. Pytania sprawdzające
4.1.3. Sprawdzian postępów
4.2. Rozwój psychiczny
4.2.1. Materiał nauczania
4.2.2. Pytania sprawdzające
4.2.3. Ćwiczenia
4.2.4. Sprawdzian postępów
4.3. Procesy emocjonalno-motywacyjne
4.3.1. Materiał nauczania
4.3.2. Pytania sprawdzające
4.3.3. Ćwiczenia
4.3.4. Sprawdzian postępów
4.4. Osobowość człowieka
4.4.1. Materiał nauczania
4.4.2. Pytania sprawdzające
4.4.3. Ćwiczenia
4.4.4. Sprawdzian postępów
4.5. Cechy osobowości opiekuna społecznego
4.5.1. Materiał nauczania
4.5.2. Pytania sprawdzające
4.5.3. Ćwiczenia
4.5.4. Sprawdzian postępów
4.6. Zbiorowości społeczne
4.6.1. Materiał nauczania
4.6.2. Pytania sprawdzające
4.6.3. Ćwiczenia
4.6.4. Sprawdzian postępów
4.7. Podstawy pedagogiki i dydaktyki
4.7.1. Materiał nauczania
4.7.2. Pytania sprawdzające
4.7.3. Ćwiczenia
4.7.4. Sprawdzian postępów
Sprawdzian osiągnięć
2
3
4
5
5
5
8
9
10
10
15
15
20
21
21
23
23
25
26
26
28
29
34
35
35
37
37
39
40
40
41
41
43
44
44
46
46
48
49

3.

1. WPROWADZENIE
Ta lekcja kursu pomoże Ci Kursantko w przyswojeniu wiedzy o psychologii, jako nauce
o człowieku i jego działaniu, rozwoju psychicznym, procesach emocjonalno – motywacyjnych,
osobowości człowieka, cechach osobowości opiekuna społecznego, zbiorowościach
społecznych, podstawach pedagogiki i dydaktyki.
Lekcja zawiera:
1. Wymagania wstępne, czyli wykaz niezbędnych wiadomości i umiejętności które
powinnaś mieć opanowane, program przed przystąpieniem do nauki z poradnikiem.
2. Cele kształcenia jednostki modułowej.
3. Materiał nauczania.
4. Zestaw zadań testowych sprawdzający poziom przyswojonych wiadomości
i ukształtowanych umiejętności.
3

4.

3. CELE KSZTAŁCENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- określić zadania i kierunki psychologii,
- scharakteryzować procesy poznawcze człowieka,
- określić rolę procesów poznawczych w poznawaniu rzeczywistości,
- scharakteryzować procesy emocjonalne i motywacyjne,
- wykazać wpływ motywacji na aktywność człowieka,
- scharakteryzować strukturę osobowości człowieka,
- zastosować wybrane metody poznawania osobowości,
- określić czynniki wpływające na kształtowanie się osobowości,
- scharakteryzować wzorzec opiekuna społecznego,
- scharakteryzować rozwój psychiczny człowieka,
- określić wpływ warunków środowiskowych na rozwój i zachowanie jednostki,
- zastosować bezpośrednie i pośrednie metody poznawania psychiki człowieka,
- scharakteryzować grupę społeczną, jej funkcje i zadania,
- ocenić funkcjonowanie rodziny jako grupy społecznej i jej wpływ na rozwój osobowości
człowieka,
- przygotować konspekty do prowadzenia zajęć z podopiecznymi.
4

5.

4. MATERIAŁ NAUCZANIA
4.1. Psychologia jako nauka o człowieku i jego działaniu
4.1.1. Materiał nauczania
Psychologia (gr. Psyche – dusza, logos – słowo), nauka zajmująca się powstawaniem
i przebiegiem procesów psychicznych, ich rolą w kierowaniu zachowaniem się człowieka,
w regulowaniu jego stosunków ze światem otaczającym przy pomocy czynności:
poznawczych, manipulacyjnych, emocjonalnych, i bardziej złożonych struktur. T.
Tomaszewski określa psychologię jako naukę o czynnościach człowieka.
Czynności człowieka są to procesy ukierunkowane i zorganizowane w określoną
strukturę umożliwiającą osiąganie celów. Zakres czynności człowieka jest złożony, gdyż
obejmuje czynności wspólne dla wszystkich organizmów żywych: czynności wegetatywne,
przebiegające automatycznie i czynności uświadomione, ruchowe (lokomocyjne,
manipulacyjne) oraz specyficznie ludzkie związane z drugim układem sygnałowym, z mową,
które stanowią podstawę wykształcenia się czynności umysłowych, umożliwiających
rozumne i planowe działanie w świecie przyrody, otoczeniu społecznym i w stosunku do
samego siebie. Do nich zaliczymy: czynności poznawcze, emocjonalne, motywacyjne,
sprawcze, interpersonalne.
Jakie zadania stawia psychologia?
Psychologia: opisuje i wyjaśnia to, co dzieje się naprawdę z człowiekiem, przewiduje to, co
się zdarzy, podnosi jakość życia przez pogłębianie wiedzy o naturze człowieka i jego
otoczeniu, umożliwia rozwiązywanie praktycznych problemów ludzi, np.:
– znajomość przyczyn problemów ułatwia ich rozwiązywanie,
– znajomość natury człowieka np. jego potrzeb – ułatwia przezwyciężanie konfliktów,
– odpowiadając na pytania, jak ludzie myślą, co czują i jak działają?, można bardziej
poprawić współpracę między ludźmi,
– ludzie oczekują wymiernych korzyści od psychologii, np. pracodawcy – jakiego typu
osobowość najefektywniej poradzi sobie z zadaniami zawodowymi, rodzice – jakie dzieci
odnoszą największe życiowe sukcesy, a wszyscy inni – pragną poznać przede wszystkim
siebie realizując nakaz Sokratesa „Poznaj samego siebie”, (użyta do złych celów, może stać
się niebezpiecznym środkiem manipulacji lub maltretowania ludzi).
Psychologia jest dziedziną znajdującą się na przecięciu innych dyscyplin: filozofii,
biologii, socjologii, fizjologii i antropologii. Kierunki psychologii to: psychologia
dynamiczna, fizjologiczna, głębi, humanistyczna, introspekcyjna, poznawcza, indywidualna,
postaci, behawioralna i wiele innych.
Charakterystyka procesów poznawczych
Procesami poznawczymi nazywamy wszystkie czynności psychiczne, które służą
człowiekowi do orientowania się w otoczeniu. Dzięki nim jednostka zdobywa informacje
i buduje swoją wiedzę o świecie zewnętrznym i samej sobie. Podstawowe procesy poznawcze
to: wrażenie i spostrzeganie – to najprostsze procesy, za pośrednictwem których człowiek
przyswaja sobie informacje bezpośrednio z otoczenia czy własnego organizmu. Wyobrażenia
są pomostem do myślenia.
Myślenie, to jeszcze wyższa i doskonalsza forma poznania polegająca na przetwarzaniu
uzyskanych informacji w nowe, a więc forma pośrednia, wykraczająca poza dane wrażeniowo
– spostrzeżeniowe.
5

6.

Procesy pamięci umożliwiają przechowywanie i przypominanie zdobytych informacji.
Zaś procesy uwagi towarzyszą wszystkim procesom poznawczym poprzez nakierowanie
świadomości na spostrzegany, obserwowany czy analizowany w toku myślenia cel.
Wszystkie wymienione procesy biorą udział w zdobywaniu, przetwarzaniu
i wytwarzaniu informacji o świecie. U dorosłego człowieka występują one w ścisłej
wzajemnej zależności, wzajemnie się wzmacniając. Wszechstronny rozwój zdolności
umysłowych angażuje świadomość, która jest zasilana spostrzeżeniami z otaczającej
rzeczywistości. Aby rozwiązać problem, często potrzebna jest wnikliwa analiza właściwości
przedmiotów, a możemy ją uzyskać dzięki np. dużej wrażliwości wzrokowej czy słuchowej.
Podobnie, aby przewidzieć skutki podejmowanej w wyniku analizy decyzji trzeba umieć użyć
wyobraźni, która również karmi się doświadczeniami przechowywanymi w pamięci.
Podejmując czynności twórcze, konstruktywne musimy użyć symboli i znaczeń, które są
przechowywane w pamięci abstrakcyjnej.
U małego dziecka procesy myślowe występują jedynie na poziomie zmysłowym, dlatego,
że dziecko nie przyswoiło sobie jeszcze symboli. Formy bezpośredniego poznawania
rzeczywistości są głównym narzędziem poznawania świata.
W związku z naturalną potrzebą poznawania świata przez dziecko i wzbogacania jego
struktur poznawczych, opiekun społeczny jest zobowiązany do stymulowania rozwoju
analizatorów: wzrokowego, słuchowego, motorycznego, węchowego, smakowego,
dotykowego.
Analizatory dostarczają informacji o właściwościach przedmiotów i zjawisk świata
otaczającego z odległości i stykających się bezpośrednio z powierzchnią ciała oraz z wnętrza
organizmu. Każdy analizator składa się z części obwodowej i centralnej. Obwodową część
stanowi receptor (np.: oko, ucho, itp.) i drogi nerwowe przekazujące informacje do centrum
(ośrodków nerwowych).
Zachęcamy do dokładniejszego poznania struktur neurofizjologicznych.
Wrażenia i spostrzeżenia są to elementarne procesy poznawcze. Poprzez wrażenia
odzwierciedlamy poszczególne cechy obiektów działających na nasze receptory: barwę,
kształt, twardość, szorstkość powierzchni. W spostrzeżeniach odzwierciedlamy te obiekty
jako całość, np. spostrzegamy kwadrat, kulę, budynek żłobka, dzieci.
Obok wrażeń i spostrzeżeń służących do odbierania informacji działających bezpośrednio
na nasze zmysły mamy bardziej złożone procesy poznawcze, takie jak wyobrażenia
i myślenie.
Wrażenia
Trzeba zdawać sobie sprawę, że w rzeczywistości nie odbieramy cech przedmiotów
w sposób izolowany, np. jedząc jabłko odczuwamy jego zapach, twardość, widzimy kolor
i kulisty kształt. Doznajemy wielu wrażeń tworzących swoisty obraz spostrzeżeniowy jabłka.
Jednak do celów naukowych badamy rolę poszczególnych wrażeń w indywidualnej
wrażliwości czy czułości analizatorów. Zachęcam do pogłębienia wiedzy na ten temat
poprzez lekturę. Wspomnę tutaj, że rozwój wrażliwości i czułości dokonuje
się w działaniu. Np. pracując z kolorami można wykształcić możliwość rozróżniania
subtelnych różnic np. 40 odcieni czerni. Podobnie jak, muzycy, którzy określają bardzo
dokładnie wysokość tonów.
W procesie nauczania i wychowania organizuje się dzieciom warunki do rozwijania
wrażliwości i czułości analizatorów poprzez dostarczanie wielu przedmiotów i zabawek, które
można poznawać za pomocą różnych zmysłów: oglądać, dotykać, słuchać odgłosów, jakie
wydają. Również zajęcia i zabawy ułatwiają dzieciom odzwierciedlanie rozmaitych własności
przedmiotów i zjawisk w otoczeniu.
6

7.

Spostrzeżenia
Powoli wprowadzamy dzieci również w świat zjawisk odzwierciedlanych
w spostrzeżeniach: przedmiotów, ruchów istot i przedmiotów oraz ruchów własnego ciała.
Dzieci starsze oswajamy ze spostrzeganiem czasu, przestrzeni i stosunków przestrzennych
między rzeczami.
Interesujące szczegóły dotyczące odpowiedzi na pytanie: Dlaczego otwarte drzwi
postrzegamy jako prostokąt, mimo ze widzimy romb? Od najmłodszych lat przyzwyczajamy dzieci
do obserwowania różnych zjawisk,
przedmiotów w najbliższym otoczeniu, w świecie przyrody, obrazków, ilustracji w książkach.
Obserwacja kształtuje ważną właściwość psychiczną – spostrzegawczość, która polega na
dostrzeganiu cech na pozór drobnych, które niełatwo jest zauważyć, a mają one duże
znaczenie dla rozwiązania jakiegoś problemu. To, co ważne, często jest ukryte.
Wyobraźnia
Innym już pośrednim procesem odzwierciedlania rzeczywistości w oparciu
o wcześniejsze doświadczenia jest wyobraźnia. Ma ona charakter odtwórczy, ale i twórczy.
Początkowo dzieci tylko imitują i naśladują rzeczywistość w zabawach. Z czasem tworzą
umowne sceny w zabawie za pomocą ruchów, gestów i słów. Wyobraźnia ma szczególne
znaczenie w procesie uczenia się.
Pamięć
Pamięć umożliwia nam przechowywanie doświadczeń, informacji, umiejętności
i sprawności. Przebiega w 3 fazach: zapamiętywania, przechowywania, odtwarzania.
Wyróżniamy 2 rodzaje pamięci mechaniczną polegającą na dosłownym odtwarzaniu
materiału, oraz logiczną pozwalającą wybiórczo odtwarzać materiał w oparciu o zasady.
Tajemnice krótkotrwałości i długotrwałości pamięci, wierności pamięci, szybkości
zapamiętywania, odpowiedź na pytanie: „Dlaczego małe dzieci łatwiej zapamiętują dosłownie
opowiadanie, a starsze potrafią dostrzec istotne elementy opowiadania” odnajdziemy
w lekturze.
Myślenie
Znana maksyma: „Myślę, więc jestem” (Cogito ergo sum) oznacza poczucie, wręcz
pewność własnego istnienia człowieka jako osoby myślącej. Oznacza to, że wnioskuje on
o własnym istnieniu na podstawie tego, co myśli.
Myślenie otwiera przed człowiekiem nowe horyzonty poznawcze i zapewnia skuteczne
działanie w środowisku, dostosowując go do własnych potrzeb.
Co decyduje o tak wielkiej skuteczności myślenia?
To, że umożliwia odzwierciedlenie rzeczywistości w naszej świadomości w postaci pojęć
i sądów, jak również relacji, czyli stosunków między różnymi elementami rzeczywistości,
np.: relacji przyczynowo-skutkowych, związków nadrzędności-podrzędności, podobieństwróżnic, tożsamości i przeciwieństwa.
Małe dziecko dostrzega te stosunki w spostrzeganej przestrzeni. Na poziomie zmysłoworuchowym umie rozwiązywać problemy, np. przystawić krzesło, aby dosięgnąć zabawkę
leżącą na stole. Starsze dziecko potrafi dostrzec stosunki zależnościowe w świecie
wyobrażeń, realizując je na jawie w postaci konstruktywnych budowli. Najpóźniej pojawia
się myślenie pojęciowe. Wprawdzie J. Piaget dostrzega już zalążki myślenia pojęciowego
u dzieci w 3 roku życia (dziecko rozumie mowę i posługuje się nią), ale nie świadczy to
o stadium myślenia słowno-logicznego. Dzieci funkcjonują na poziomie myślenia konkretnowyobrażeniowego.
7

8.

4.1.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1) Czym zajmuje się psychologia jako nauka?
2) Wymień rodzaje czynności, które umożliwiają regulację stosunku ze światem
zewnętrznym i wewnętrznym?
3) Określ zadania psychologii?
4) Wymień kierunki psychologii?
5) Wymień procesy poznawcze?
6) Jaka jest różnica między wrażeniem a spostrzeganiem?
7) Wyjaśnij, dlaczego widzimy świat w kolorach?
8) Jaka jest różnica między wrażliwością a czułością?
9) Na czym polega wielozmysłowe poznawanie rzeczywistości?
10) Jaką rolę w spostrzeganiu odgrywa doświadczenie? – podaj przykłady.
11) Co charakteryzuje człowieka spostrzegawczego?
12) Jakie są podobieństwa i różnice między spostrzeżeniem a wyobrażeniem?
13) Jakie znaczenie ma wyobraźnia w nauce i w pracy?
14) Wymień fazy procesów pamięci?
15) Wskaż czynniki warunkujące skuteczne zapamiętywanie i przechowywanie w pamięci
wybranego materiału?
16) Scharakteryzuj pamięć mechaniczną i logiczną?
17) Jakie są charakterystyczne cechy czynności myślenia?
18) Podaj przykłady czynności, w których przejawia się myślenie zmysłowo-ruchowe?
19) Wskaż różnice między myśleniem konkretno-wyobrażeniowym, a słowno-logicznym
(pojęciowym)?
8

9.

4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
1) określić znaczenie procesów poznawczych w poznawaniu świata.?
2) wymienić podstawowe procesy poznawcze?
3) wykazać różnicę między wrażeniem a spostrzeganiem?
4) określić rolę indywidualnej wrażliwości, czułości i
spostrzegawczości w przystosowaniu się do środowiska?
5) wskazać podobieństwa i różnice między spostrzeżeniem a wyobrażeniem
6) określić rolę wyobraźni w nauce i pracy?
7) scharakteryzować pamięć mechaniczną i logiczną?
8) podać różnicę między zmysłowym a umysłowym poznawaniem
rzeczywistości?
9) wykazać uprzywilejowaną pozycję myślenia wśród innych procesów
poznawczych?
10) wymienić korzyści w przystosowaniu się do życia, wynikające z
umiejętności myślowego odzwierciedlania świata?
11) wykazać rolę myślenia w rozwiązywaniu problemów życiowych?
9
Tak
Nie

10.

4.2. Rozwój psychiczny
4.2.1. Materiał nauczania
Podstawowe pojęcia i cele rozwoju
Rozwój jest to proces w toku którego dokonują się kierunkowe, prawidłowo następujące
zmiany, prowadzące od stanów niższych (prostszych) do wyższych (bardziej złożonych).
Najistotniejsze jego cechy, to: kierunkowość i progresywność.
Rozwój psychiczny rozumiany jest jako proces zmian ukierunkowanych na coraz
doskonalsze równoważenie stosunków jednostki z jej środowiskiem. Równoważenie to
dokonuje się na drodze zmian dwojakiego rodzaju: adaptacji i dokonywania zmian
w środowisku. Przystosowanie się jednostki do otoczenia charakteryzuje się np. zmianami
własnymi, np. odwracanie przez niemowlę głowy w kierunku źródła dźwięku; wykonywanie
prostych poleceń w grupie poniemowlęcej, czy w późniejszych okresach rozwojowych
podporządkowanie się systemowi wymagań szkolnych, zakładu pracy itd.. Drugi aspekt
równoważenia stanowi dokonywanie zmian w środowisku odpowiadającym potrzebom
człowieka, np. w okresie niemowlęcym dziecko przywołuje płaczem matkę,
w poniemowlęcym rozkłada zabawki, aby je poznać, próbuje wpłynąć na zmianę decyzji
kolegi, czy w dorosłym życiu zmienia pewne elementy środowiska zgodnie ze swoimi celami
wychowawczymi, społecznymi czy produkcyjnymi.
Za szczegółowe przykłady adaptacyjnych zmian środowiskowych mogą posłużyć:
przechodzenie od postrzegania globalnego do analityczno-syntetycznego, wzrost znaczenia
pamięci logicznej (w porównaniu z mechaniczną) itp. Oba szczegółowe rodzaje zmian służą
głównemu celowi rozwoju, jakim jest doskonalenie możliwości równoważenia stosunków
człowieka z otoczeniem, poprzez ogólne kierunki rozwoju.
Psychologia rozwojowa wskazuje na dwa podstawowe kierunki rozwoju, które widać na
poniższym schemacie.
Rozwój prowadzi do:
Obiektywizacji
poznawania
Dokonującej się w miarę
wzrostu
samoświadomości
Autonomizacji
działania
Dokonującej się w miarę
wzrostu abstrakcyjności
Doskonalenie się sposobów
równoważenia stosunków jednostki
z otoczeniem:
- Wyprzedzanie reakcjami
przewidywanych zmian środowiska
- Uwzględnianie w działaniu
przewidywanych reakcji środowiska
Rys. 2. Ogólne cele rozwoju.
10

11.

Obiektywizacja poznania oznacza, iż człowiek odzwierciedla rzeczywistość coraz
wierniej i dokładniej, w sposób coraz bardziej niezależny od relacji, w jakich pozostaje
z otoczeniem. Z czasem w coraz większym stopniu potrafi wyodrębnić się w sensie
poznawczym ze swego otoczenia i patrzeć na świat i swoje z nim relacje z zachowaniem
dystansu właściwego niezależnemu obserwatorowi. Czynniki subiektywne mogą
ukierunkować czynności poznawcze tylko na te aspekty rzeczywistości, które mają dla niego
znaczenie. Mogą też wpływać na jej zniekształcenia, z pominięciem istoty. Na przykład
pozytywny stosunek do jakiejś osoby prowadzi do upiększenia jej obrazu; często mylnie
przypisuje się innym ludziom własne pragnienia, uczucia, czy intencje; wydarzenia, które
wywołały lęk są nieadekwatnie zapamiętane, silny gniew powoduje błędne wnioskowanie.
Również początkowym brakiem obiektywizmu odznacza się sposób widzenia samego
siebie. W pierwszych etapach rozwoju świadomość siebie jest niepełna. Z czasem człowiek
uczy się rozróżniania: własnych doznań czy przeżyć od spostrzeżeń; myśli od uczuć; tego, co
wie od tego, czego się domyśla; oczekiwań czy lęków od rzeczywistości; cech istotnie
posiadanych od pożądanych. To właśnie stopniowe poznawanie siebie przyczynia się do
doskonalenia sposobu postrzegania rzeczywistości. Znajomość własnych potrzeb, uczuć,
nastawień, własnych możliwości i ograniczeń pozwala nam uświadomić sobie jak czynniki te
wpływają na nasze poznanie, to zaś umożliwia próby aktywnego przezwyciężania tego
wpływu. Tak, więc samoświadomość jest ważnym czynnikiem sprawowania kontroli nad
przebiegiem własnych czynności poznawczych, a więc warunkiem obiektywizacji poznania.
Autonomizacja działania jako drugi zasadniczy kierunek rozwoju oznacza, że wraz
z doskonaleniem procesów myślowych w kierunku abstrakcji i uogólnień, czynniki
sytuacyjne przestają wyznaczać działanie człowieka bezpośrednio, lecz są postrzegane przez
pryzmat praw ogólnych, naturalnych, rządzących światem. Obiektywizacja
poznania i autonomizacja działania stanowią dwa procesy komplementarne, wzajemnie się
wspomagające i równoważące. Sprawiają one paradoksalnie, że człowiek w miarę jak
w swoim działaniu uniezależnia się od świata, to również dzięki coraz trafniejszemu
odzwierciedlaniu rzeczywistości lepiej się do tego świata przystosowuje.
Istota rozwoju
Na proces rozwoju składają się zmiany dwojakiego rodzaju: ilościowe i jakościowe.
Pierwsze to: przyrost wagi, pojemność płuc, ostrość wzroku, ilość słów, zasób pojęć itd.
Traktując rozwój jako proces tworzenia się wewnętrznych struktur neurofizjologicznych
odzwierciedlających rzeczywistość, można zmiany ilościowe widzieć jako poszerzenie się
tych struktur przez włączanie w nie coraz większej liczby elementów. Rozwój jednak, nie
ogranicza się do tych zmian. Obok słów najprostszych z czasem pojawiają się rzeczowniki
abstrakcyjne, obok pamięci mechanicznej pojawia się logiczna, sensowna. Są to już efekty
zmian jakościowych, przenoszących na wyższy poziom kontakty z rzeczywistością.
Widzimy, że zmiany ilościowe prowadzą do zwiększenia doświadczenia, stanowiącego
niezbędne tworzywo zmian jakościowych, które polegają na przeorganizowaniu tego
doświadczenia. Zmiany jakościowe powodują, że można wyodrębnić pewne stadia, czy fazy,
których granice są wyznaczone zasadniczymi przeobrażeniami w sposobie funkcjonowania.
Stadia następują po sobie w ściśle określonej, stałej kolejności – każde poprzednie jest
warunkiem pojawienia się następnego. Znaczy to, że osiągnięcia jednego stadium rozwoju
stanowią nieodzowny punkt wyjścia dla dalszych zmian, prowadzących do stadium
następnego.
Przedstawione wyżej poglądy nie są jedynymi, jakie sformułowano w psychologii
rozwojowej na temat stopniowego, łagodnego przechodzenia z jednego stadium do drugiego.
Zmiany rozwojowe należą do najbardziej spornych problemów teorii rozwoju.
11

12.

Stadia rozwoju
Tak jak nie ma w psychologii zgodności, co do charakteru i przebiegu zmian
rozwojowych, tak też odmienne są szczegółowe propozycje periodyzacji rozwoju podawane
przez różnych autorów. Przy założeniu, że: rozwój polega na doskonaleniu się sposobu
odzwierciedlania rzeczywistości poprzez poznanie oraz działanie i dokonuje się w toku
aktywnych kontaktów ze światem, pod wpływem oddziaływań środowiskowowychowawczych, które określają charakter tych kontaktów, wynika użycie trzech kryteriów,
(wzajemnie ze sobą powiązanych) przy wyodrębnianiu stadiów:
sposób i poziom poznawania i uświadamiania sobie przez dziecko otaczającej
rzeczywistości,
dominujący rodzaj działalności dziecka,
specyficzne formy i metody oddziaływania wychowawczego na dziecko.
Zmiany te wzajemnie się warunkują – poziom poznawania wpływa na działanie,
a w toku działania doskonali się sposób poznawania rzeczywistości. Działanie zależy od
warunków i możliwości tworzonych przez wychowanie. Aby te formy i metody wychowania
były skuteczne, muszą uwzględniać możliwości dziecka – aktualny poziom jego poznania
i działania. Na podstawie kryteriów wymienia się 5 podstawowych stadiów zwanych
okresami rozwojowymi. Są to:
1. Niemowlęctwo 0 – 1 rok życia.
2. Wiek poniemowlęcy 1 – 3.
3. Wiek przedszkolny 3 – 7.
4. Młody wiek szkolny 7 – 11, 12.
5. Wiek dorastania 12,13 – 17,18.
Wszechstronną teorię rozwoju psychologicznego przedstawił w 8 sekwencyjnych
stadiach jeden z czołowych uczonych psychoanalityków Erik Erikson. Według
niego zachowania dziecka są efektem wpływów społecznych i nie są raz na zawsze
nieodwracalne, tzn., że zdarzenia występujące w późniejszym okresie życia mogą wpływać na
uformowane wcześniej podstawy osobowości i zmieniać je na lepsze lub gorsze.
Tabela nr 3. Stadia, kryzysy rozwoju na podstawie Eriksona
Stadium/kryzys
Wiek
Osoby zaangażowane
w relację
1. Zaufanie lub
nieufność
Niemowlęctwo 0–1
Rodzice/opiekunowie
Pomyślne
rozwiązanie
kryzysu
Nadzieja
2. Autonomia lub
poczucie wstydu
lub zwątpienia
Wczesne
dzieciństwo 1–3
Rodzice/opiekunowie
Wola
3. Inicjatywa lub
poczucie winy
Wiek zabawy 3–5
Rodzina/opiekunowie
Cel
4. Przedsiębiorczość
lub poczucie
niższości
5. Tożsamość lub
rozproszenie
(pomieszanie) ról
Wiek szkolny 6–11
Sąsiedzi/szkoła
Poczucie
kompetencji
Dorastanie 12–11
Grupy rówieśnicze
Zaufanie
12

13.

6. Intymność lub
samotność
Wczesna dorosłość
22–25,30
Przyjaciele/małżonek
Miłość
7. Produktywność
lub stagnacja
(zaabsorbowanie
sobą)
Środkowa
dorosłość 30–65
Interakcje
rodzinne/współpracownicy
Troska
8. Integracja lub
rozpacz
Starość 65–80
Wszyscy ludzie
Mądrość
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Jeśli niemowlęta obdarzone są należytą troską, miłością i przywiązaniem, rozwijają
poczucie zaufania, gdy te podstawowe potrzeby nie są zaspokajane, dzieci stają się
podejrzliwe, pełne lęku i nie mają zaufania do swojego otoczenia, w efekcie całego
świata.
Rozwijające się zdolności motoryczne i umysłowe dają możliwość doświadczenia
niezależności. Jeśli ten pęd do badania świata jest wzmocniony, dzieci wzrastają na
ufające sobie, autonomiczne jednostki. Jeśli rodzice lub opiekunowie okazują
dezaprobatę lub niechęć, u dzieci może wytworzyć się niewiara w zdolności i zwątpienie
we własne kompetencje.
Inicjatywa w zabawie, spontaniczne badanie środowiska, dokonywanie odkryć.
Zachęcanie i wzmacnianie przez dorosłych zachęca do podejmowania aktywności
skierowanej na osiągnięcie celu. Ograniczanie dziecka wzbudza poczucie winy.
Pragnienie manipulowania przedmiotami i zdobywania wiedzy o tym jak funkcjonują
rzeczy, prowadzi do ukształtowania się poczucia porządku, systemu reguł i zrozumienia
natury otoczenia. Jeśli rodzice uważają takie zachowanie za kłopotliwe czy niemądre,
u dziecka może powstać poczucie niższości.
Rozwojowe zadanie tego okresu polega na ukształtowaniu zintegrowanego poczucia „ja”,
które jest osobiście akceptowane przez jednostkę i odmienne od innych. Niepowodzenie
w uformowaniu adekwatnego poczucia własnej tożsamości może doprowadzić do
dylematu pomieszania ról. To zaś często rodzi poczucie nieadekwatności, izolacji lub
niezdecydowania (zamętu).
Zadaniem tego okresu jest rozwój bliskich i głębokich relacji z innymi. Osiągnąwszy
poczucie tożsamości, jednostki stają się teraz zdolne do dzielenia się z innymi w sferze
moralnej, emocjonalnej i fizycznej. Dla jednych intymność oznacza małżeństwo, dla
innych nawiązanie i podtrzymanie ciepłej przyjaźni, (co nie oznacza, że pierwsze nie
może zawierać drugiego). Ci, którzy nie potrafią lub nie chcą dzielić się z innymi, cierpią
na skutek poczucia samotności i izolacji.
Produktywność oznacza, że dorośli mają ochotę patrzeć poza siebie i wyrażać
zainteresowanie przyszłością świata. Podstawa troski jest kierowana ku udoskonaleniu
społeczeństwa i przyszłych pokoleń. Jednostka zaabsorbowana sobą jest nadmiernie
skłonna zajmować się własnym samopoczuciem i zyskiem materialnym. Prowadzi to do
stagnacji.
Osoby, które ukształtują poczucie integracji, zwykle pozytywnie rozwiązały poprzednie
kryzysy psychospołeczne i potrafią spoglądać wstecz na swoje życie z godnością,
satysfakcją i poczuciem osobistego spełnienia. Niepomyślne rozwiązanie poprzednich
kryzysów może wzbudzić poczucie rozpaczy. Ludzie ci postrzegają minione lata jako
serię rozczarowań, błędów, porażek.
13

14.

Metody poznawania psychiki człowieka
W psychologii stosuje się metody heurystyczne i diagnostyczne. Pierwsze wykorzystuje
się do poznania ogólnych prawidłowości rządzących czynnościami człowieka i procesami
psychicznymi. Metody diagnostyczne służą do opisu zachowania, czy też zaburzeń
w zachowaniu jednostki. W wielu metodach tkwią elementy jednych i drugich. Często
dokonuje się diagnozy odwołując się do ogólnych praw.
Metody stosowane w psychologii są następujące: obserwacja, w tym również
samoobserwacja, eksperyment naturalny, eksperyment laboratoryjny, test, wywiad, ankieta,
kwestionariusz, analiza działania i wytworów.
Obserwacja jest jedną z najbardziej podstawowych metod psychologicznych. Polega na
„…świadomym, planowym i celowym spostrzeganiu zachowania się człowieka
i rejestrowaniu przebiegu zjawisk i zdarzeń”.
Aby była skuteczna musi spełnić kilka warunków:
– celowości – dlaczego i w jakich warunkach dane zjawisko występuje
– planowości i systematyczności – ustalenie, w jakich odstępach czasowych i w jakich
sytuacjach będzie to zjawisko obserwować
– selektywności – jasność, co będziemy obserwować, np. agresję, to tylko ją
– obiektywności – nie ulegamy emocjom, wcześniejszym doświadczeniom, jeśli kogoś
lubimy, to widzimy w cieplejszych barwach, notujemy czynność, jaką wykonuje dziecko,
nagrania kamerą pozwalają nam bardziej obiektywnie rejestrować i kategoryzować
interesujące nas zdarzenie.
Metoda obserwacji może być stosowana w różny sposób w zależności od potrzeb.
Występują tu różne techniki: dzienniki obserwacji, obserwacje fotograficzne, próbki czasowe
(np. w określonych porach dnia 5 minut obserwacji). Procedurę tę powtarza się w ciągu
tygodnia. Pozwala ona ustalić typowe działanie wynikające z określonego trybu życia.
Zbliżona technika znana jest jako próbki zdarzeń, kiedy badacz z góry określa, jakie zdarzenia
będzie obserwował i dokładnie je rejestruje.
Eksperyment psychologiczny – jest obserwacją zdarzeń, zachowań wywołanych przez
badacza, w warunkach kontrolowanych przez niego. Zmieniając w określonej sytuacji
czynnik A (zmienna niezależna) obserwujemy, czy powoduje to zmianę czynnika B (zmienna
zależna). Porównujemy to z sytuacją kontrolną, w której nie zmieniamy czynnika A, przy
zachowaniu identyczności obu sytuacji pod względem innych czynników. Jeżeli wynik
eksperymentu jest pozytywny, oznacza to, że B występuje jako skutek zmiany A, a nie
występuje bez tej zmiany, oznacza to przyczynę zależności B od A.
Zaletą eksperymentu jest możliwość powtarzania go wiele razy przy zachowaniu tych
samych warunków.
Test jest jednorazowo stosowanym zadaniem lub zbiorem zadań, które osoba badana ma
wykonać. Wykonanie to daje się ująć liczbowo i wykazuje nasilenie danej cechy, czy
zachowania. Wyróżniamy testy sprawności (zdolności), wiadomości, testy osobowości.
Testy muszą spełniać określone warunki: muszą być wystandaryzowane (zgodne
z regułami stosowania i obliczania wyników), rzetelne (eliminujące czynniki subiektywne),
znormalizowane (zgodne z normami dla danej populacji) i trafne (mierzące to, co mają
mierzyć).
Wywiad, ankieta i kwestionariusz są traktowane w psychologii jako metody pomocnicze,
obciążone w różnym stopniu błędem subiektywności.
Wywiad jest rozmową wcześniej zaplanowaną i przygotowaną według schematu,
przeprowadzoną w celu uzyskania informacji o życiu lub wycinku aktywności osoby.
Szczególnie trudno prowadzi się wywiad z dzieckiem. Praktykuje się wtedy łączenie
wywiadu z innymi technikami, np. nawiązuje się do wcześniej namalowanego rysunku
14

15.

rodziny, prowadząc równocześnie obserwację. Zwraca się uwagę na przejawy nieśmiałości,
lęku, agresji. W przypadku płaczu odkłada się drażliwe pytanie na kolejne spotkanie. Wywiad
może być nagrywany na taśmie.
Ankieta jest usystematyzowanym zbiorem pytań dotyczących jakiejś dziedziny życia,
opinii, poglądów, zainteresowań. Traktuje się ją jako badanie wstępne, sondażowe. Jej wadą
jest powierzchowność i brak możliwości sprawdzenia wiarygodności wypowiedzi.
Kwestionariusze są to wystandaryzowane zestawy pytań stworzone jako
wystandaryzowane narzędzie pomiaru niektórych przejawów osobowości. Porównujemy
wyniki opracowane wcześniej z normami.
Analiza działania polega na obserwacji działalności człowieka w różnorodnych jej
przejawach. Opisujemy rodzaj i kolejność czynności, aby wyznaczyć optymalny przebieg
danego rodzaju działania.
Analiza wytworów, rysunków, konstrukcji z klocków, ulepianek. Wykorzystuje się do
badania rozwoju umysłowego dziecka, niektórych przejawów osobowości, przystosowania do
świata.
4.2.2 Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1) Co to jest rozwój?
2) Jak rozumiesz istotne cechy rozwoju: progresywność i kierunkowość?
3) Co rozumiesz przez obiektywizację poznania?
4) Jak rozumiesz autonomizację działania?
5) Jaki wpływ mają wymienione cele rozwoju (obiektywizacja poznania, autonomizacja
działania) na przystosowanie się człowieka do życia?
6) Jakie kryteria są brane pod uwagę przy podziale rozwoju psychicznego na okresy?
7) Jakie znasz przykłady podziału rozwoju człowieka na okresy?
8) Jakie cechy charakteryzują dobrą obserwację psychologiczną?
9) Jakie znasz techniki obserwacyjne?
10) Co to jest i czym się charakteryzuje test psychologiczny?
11) Co można badać za pomocą eksperymentu?
12) Jak powinien być przygotowany wywiad psychologiczny?
13) Czego dowiadujemy się przez analizę wytworów działania?
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Określ cechy osobowości dziecka przejawiające niezależność na podstawie obserwacji
wykonywanych przez dziecko i czynności w zakresie samoobsługi.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) przeczytać materiał nauczania i ćwiczenia dotyczące oceniania osiągnięć rozwojowych
dzieci w wieku poniemowlęcym Rozpoznawanie osiągnięć rozwojowych w poszczególnych
etapach życia dziecka.
2) wybrać czynności, które dziecko 2 i 3 – letnie próbuje samodzielnie wykonać i zaznaczyć
w karcie obserwacji (umieszczonej poniżej),
3) odpowiedzieć na następujące pytania:
15

16.

1) Jakich cechach osobowości może świadczyć inicjatywa dzieci przejawiana podczas
czynności samoobsługowych?
2) O jakich cechach osobowości może świadczyć brak inicjatywy, bierne poddawanie się
pomocy opiekunki?
3) O jak ocenisz wpływ przejawianych aspiracji przez dzieci 2 – 3 letnie na rozwój
osobowości?
4) Jakie znaczenie dla rozwoju osobowości ma zaufanie do własnych możliwości działania?
Praca domowa
Wybrać dziecko 2 – 3 letnie w placówce ćwiczeniowej lub w domu rodzinnym
i przeprowadzić obserwację, stawiając znak „+”, kiedy dziecko potrafi wykonać czynności,
lub znak „–” kiedy nie potrafi (przez 5 minut raz w tygodniu przez okres 1 miesiąca).
Wyposażenie stanowiska pracy:
- kartka formatu A4,
- długopis,
- karta obserwacji do ćwiczenia 1, opracowana na podstawie: Karty rozwoju
psychomotorycznego dzieci do lat 3 – letnich
Wiek
rozwojo
wy
Wiek życia dziecka w miesiącach
Wskaźnik rozwoju
1 2 3 4 5 6
Lubi pomagać dorosłym:
układa zabawki, odstawia
krzesło, swój kubek, talerz, itp.
24
miesiące
pomaga przy ubieraniu się,
np.: podciąga majtki, rajstopy,
wkłada buty
2 lata
przejawia inicjatywę przy
otwieraniu zamków
błyskawicznych, wyciąganiu
rąk z płaszcza, wieszaniu
czapek na wieszakach
umie jeść samo
używa zaimka „ja”
36
miesięcy
3 lata
lubi pomagać dorosłym:
układa zabawki, odstawia
krzesło, swój kubek, talerz, itp.
pomaga przy ubieraniu się, np.
podciąga majtki, rajstopy,
wkłada buty
przejawia inicjatywę przy
16
7
8
9
10
11
12

17.

otwieraniu zamków
błyskawicznych, wyciąganiu
rąk z płaszcza, wieszaniu
czapek na wieszakach
umie jeść samo
używa zaimka „ja”
Ćwiczenie 2
Określanie cech osobowości dorosłego na podstawie obserwacji jego wykonywania
Sposób wykonania ćwiczenia
1)
2)
3)
4)
5)
Aby wykonać ćwiczenie powinnaś:
Opanować materiał nauczania.
uzupełnić kategorie zachowań sugerujących wycofywanie się i zachowań sugerujących
zdecydowanie i wiarę w siebie,
wybrać dowolną osobę i dokonać obserwacji
pionową kreską ilość zachowań zaproponowanych na liście,
porównać wyniki obserwacji z innymi. Duża zbieżność świadczy o rzetelności
prowadzonej obserwacji,
zinterpretować wyniki obserwacji korzystając z podanej informacji:
we współczesnej psychologii humanistycznej traktuje się człowieka jako kogoś, kto się
ciągle zmienia, dlatego nawet ponad 6 kresek sugerujących zachowania wycofania nie
dyskwalifikuje trwale. Wskazuje jednak na pewne trudności psychiczne, nad którymi
trzeba popracować.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- kartka formatu A4, długopis,
- karta obserwacji do ćwiczenia 2.
Zachowania sugerujące
wycofywanie się
Ton głosu
Cichy, monotonny
Mowa ciała
Odwracanie wzroku,
patrzenie w bok
Zasłanianie dłonią ust
Pocieranie szyi, karku
Zaznacz
kreską
Krzyżowanie rąk i nóg
Nadmierna
gestykulacja
17
Zachowania sugerujące
zdecydowanie i wiarę w
siebie.
Zdecydowany, wyrazista
artykulacja, poważny ton
Swobodny kontakt
wzrokowy
Swobodny oddech
Lekkie przechylenie
głowy w trakcie
słuchania
Spokojne otwarte dłonie
Umiarkowana
gestykulacja i mimika
Zaznacz
kreską

18.

Sposób
formułowania
wypowiedzi
Skurczona, pochylona
pozycja ciała
Nadużywanie
przymiotników,
używanie słów: super,
bosko
Używanie zdrobnień
Częste tłumaczenie się
Wyprostowana pozycja
ciała
Odwoływanie się do
milczenia
Częste używanie
wyrażeń: sądzę…, moim
zdaniem…,
Używanie stwierdzeń
zaczynających się od „ja”
Używanie form
osobowych czasowników
Używanie słów:
Nieprawdaż? Prawda?
Używanie form
bezosobowych
Ćwiczenie 3
Przygotowanie wywiadu z małymi dziećmi
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) przeczytać uważnie kartę obserwacji (umieszczoną poniżej),
2) rozróżnić i zaznaczyć otwarty i ustrukturalizowany schemat wypowiedzi.
3) wybrać 2 obrazki z życia rodzinnego z książki A. Faber, E. Mazlish: Jak mówić, żeby
dzieci nas słuchały? Jak słuchać, żeby dzieci do nas mówiły? i ułożyć następne
2 przykłady pytań otwartych i ustrukturalizowanych oraz odpowiedzi do wywiadu
z dziećmi.
Po wykonaniu zadania odpowiedzieć na następujące pytania:
Dlaczego trudno jest przeprowadzić wywiad z dziećmi tylko przy pomocy słów?
Co sądzisz o wywiadzie z dziećmi przy pomocy techniki wyboru obrazków
i wskazywania odpowiedzi bez użycia słów?
Czy umożliwia ona poznanie uczuć dziecka, bez stawiania wymagań słownych?
Jakich odpowiedzi możemy oczekiwać od dzieci, proponując im zabawę z lalkami?
Wyposażenie stanowiska pracy:
- egzemplarz książki A. Faber, E. Mazlish: Jak mówić, żeby dzieci nas słuchały? Jak
słuchać, żeby dzieci do nas mówiły?
- materiały piśmiennicze
- karta obserwacji do ćwiczenia 3.
Możliwe odmiany strukturalizacji pytań wywiadu
Schemat sytuacji bodźcowej
Schemat wypowiedzi
Przykład: „Ten mały chłopiec bawi się, a
matka przerywa mu i mówi, że pora iść do
łóżka”
„Co on mówi?”
Przykład: „Jeśli ten mały chłopiec bawi się,
a matka przerywa mu i mówi, że pora iść do
łóżka”
„Czy on wpada w złość, czy mówi: „Dobrze mamo”?
18

19.

Przykład: „Ten mały chłopiec bawi się
i wchodzi matka”
„Ułóżmy historyjkę o tym, co ona mówi
do niego i co on mówi do niej”.
Przykład: „Ten mały chłopiec bawi się
i wchodzi matka”
„Czy chłopiec prosi matkę, aby pobawiła
się z nim, czy bawi się dalej tak jak gdyby
matki przy nim nie było”?
Ćwiczenie 4
Przeprowadzenie wywiadu z rodzicami dziecka w placówce opiekuńczo - wychowawczej.
Sposób wykonania ćwiczenia
1)
2)
3)
4)
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
zastanowić się, czego chcesz się dowiedzieć od rodziców o dziecku i jakie zadać pytanie:
pytania dotyczące społecznych kontaktów dziecka: kolegów, rówieśników, stosunku do
dorosłych,
pytania dotyczące emocjonalnego funkcjonowania dziecka i obrazu samego siebie:
- co dziecko mówi o sobie, czy wierzy w siebie, czy często wpada w złość, czy się smuci,
- pytania dotyczące klimatu życia rodzinnego, więzi w rodzinie,
- pytania dotyczące warunków życia, struktury i historii rodziny,
- pytania dotyczące praktyk i postaw wychowawczych rodziców,
sformułować pytania, które przyniosą odpowiedzi na interesujący Cię problem. Możesz
skorzystać z przykładów pytań zamieszczonych czasopiśmie: Poradnik Wychowawcy
Oto wybrane z nich, dotyczące emocjonalnego funkcjonowania i obrazu siebie dziecka:
- Jak dziecko mówi o sobie?
- Czy dziecko wierzy w siebie?
- Co o tym świadczy?
- Jak dziecko siebie ocenia?
- Jakie uczucia dziecko przeżywa najczęściej?
- Czy dziecko łatwo się irytuje, wpada w złość?
- Co je złości?
- Czy dziecko łatwo się smuci?
- Co je smuci?
- Czy dziecko często jest zaniepokojone, przestraszone?
- Czego się obawia?
- Czy dziecko często się nudzi?
wybrać osoby, które ustalą zasady spotkania z rodzicami w placówce, aby nie utrudniać
jej funkcjonowania,
Czy może to być na zebraniu rodziców?
Czy w kontakcie indywidualnym?
Wyposażenie stanowiska pracy:
- egzemplarze czasopisma: Poradnik Wychowawcy,
- materiały piśmiennicze.
19

20.

4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
1) scharakteryzować pojęcie rozwoju?
2) wymienić zachowania świadczące o obiektywizacji poznania?
3) wymienić zachowania świadczące o autonomizacji działania?
4) wymienić kryteria podziału rozwoju psychicznego na okresy?
5) podać przykłady podziału rozwoju na okresy?
6) wymienić i zastosować wybrane metody poznawania osobowości?
7) określić przejawy niezależności dziecka w wieku 0 – 3 lata na
podstawie obserwacji czynności samoobsługowych?
8) określić cechy osobowości dorosłego na podstawie obserwacji?
9) przygotować i przeprowadzić wywiad z małymi dziećmi?
10) przygotować i przeprowadzić wywiad z rodzicami dziecka
w placówce opiekuńczo – wychowawczej?
20
Tak
Nie

21.

4.3. Procesy emocjonalno - motywacyjne
4.3.1. Materiał nauczania
Istota emocji i uczuć
Procesy poznawcze pozwalają człowiekowi poznawać świat i samego siebie dążąc do
coraz większego obiektywizmu. Jednak to obiektywne znaczenie świata, ma dla każdego
człowieka również wartość subiektywną. Poszczególne przedmioty, zdarzenia, sytuacje,
osoby, mogą być bardziej lub mniej korzystne z punktu widzenia jego potrzeb, bardziej
pożądane lub szkodliwe. To właśnie wyznacza stosunek człowieka do wymienionych
elementów rzeczywistości.
Czynności psychiczne, za pośrednictwem, których jednostka odzwierciedla swój
stosunek do rzeczywistości, dokonuje jej oceny z punktu widzenia swoich potrzeb, określa się
jako procesy emocjonalne. Emocje, odzwierciedlając stosunek jednostki do rzeczywistości,
pełnią ważną funkcję przystosowawczą, gdyż umożliwiają wykrywanie w otoczeniu tego, co
ma dla człowieka znaczenie. „Wykrywająca” funkcja emocji sprawia, że są one pod pewnymi
względami analogiczne do procesów poznawczych. Tak jak procesy poznawcze informują
o obiektywnych właściwościach bodźców, tak emocje informują o ich wartości. Mówi się
niekiedy o specyficznym, uczuciowym poznawaniu rzeczywistości. Oba te procesy
wzajemnie na siebie oddziaływują. Efektem tej współpracy jest dojrzewanie emocjonalne.
W miarę rozwoju poznawczego przybywa naszych potrzeb, które mogą wywołać reakcje
emocjonalne, np. powstają zainteresowania nowymi dziedzinami rzeczywistości, uczucia
poznawcze, estetyczne, patriotyczne itp. Termin „emocje” przyjęto w psychologii na
określenie procesów związanych z potrzebami fizjologicznymi. Natomiast terminu „uczucie”,
używamy do procesów emocjonalnych „wyższego rzędu”, czyli związanych ze specyficznie
ludzkimi potrzebami. Emocje i uczucia dzielimy ze względu na stopień zrealizowania
potrzeby, dodatni – w przypadku zaspokojenia potrzeby, lub ujemny – w przypadku jej
niezaspokojenia.
W początkowych etapach rozwoju, zachowanie jest wyznaczane przez mechanizmy
popędowo-emocjonalne, które działają w izolacji. Ten, który wywiera wpływ na aktualne
zachowanie, jest w danym momencie najsilniej pobudzony. Pobudzenie takie angażuje całość
organizmu, co sprawia, że w zachowaniu nie są uwzględniane żadne inne racje poza realizacją
jakiejś jednej potrzeby. Powoduje to często gwałtowność reakcji, czego przejawem mogą być
niepohamowane przejawy głodu, lęku, gniewu czy radości małego dziecka. Jak wiadomo,
niekiedy i u osób dorosłych (w przypadku bardzo silnej frustracji) może dojść do tego typu
gwałtownych reakcji, nieuwzględniających interesów organizmu jako całości, posiadanego
systemu wartości, wymagań społecznych. To, co u dorosłych jest stanem nietypowym,
u małego dziecka jest stanem normalnym.
Charakterystyka procesów motywacyjnych
Głównymi pobudkami do działania człowieka są jego potrzeby. Według A. Maslowa,
istoty ludzkie są motywowane do działania przez system podstawowych potrzeb,
zdeterminowanych konstytucjonalnie i dziedzicznie.[„Motywem jest, więc
potrzeba, mająca zarazem dynamizujący i ukierunkowujący wpływ na zachowanie”.
Maslow rozwinął teorię motywacji w oparciu o hierarchiczną strukturę. Według tej teorii
ludzkie potrzeby układają się w piramidę: od najbardziej podstawowych do najbardziej
zaawansowanych. Wyższe potrzeby będą rozwijały się pod warunkiem, że zostaną
zaspokojone te bardziej podstawowe.
21

22.

Rys. 4. Piramida potrzeb wg Abrahama Maslowa
Pod koniec życia A. Maslow dopisał do swojej hierarchii potrzebę transcendencji
(przekraczania siebie). Z analizy teorii hierarchii potrzeb wynikają niezwykle istotne wnioski
dla opieki i wychowania. Mówią nam o tym, iż wczesne doświadczenia wyznaczają
późniejszy sposób postrzegania samych siebie, naszą samoocenę i poziom samoakceptacji.
Dziecko kochane ma okazję się przekonać, że w domu swoich rodziców jest osobą centralną,
której potrzeby zaspokajane są przez innych z największym poświęceniem, że jest
przedmiotem stałej troski, opieki, zainteresowania. Poczucie własnej wartości nie wytwarza
się natomiast, gdy człowiek nie był traktowany jako wartość, a więc gdy nie był
kochany.(Antoni Kępiński wskazuje na zasadę dwukierunkowości uczuć) „Korzystne
środowisko macierzyńskie wzmacnia nadzieję na przyszłość i wiarę w siebie oraz świat
otaczający. Świat jest dobry i przyciągający, można w nim żyć i rozwijać się”.
Akceptująca postawa rodziców jest dla dziecka bezcennym skarbem, a skutki braku
matczynej opieki w wieku niemowlęcym mają biologiczny charakter. Dziecko słabnie
fizycznie i opóźnia się jego rozwój umysłowy.
Równie interesujące dane na temat motywowania dziecka do działania i wszelkiej
aktywności poprzez wykorzystywanie potrzeby kontaktu z rodzicami, czy opiekunami
znajdziemy w książce: Od psychiatrii biologicznej do humanistycznej K. Jankowskiego.
Rodzice, stawiając dziecku określone wymagania czynnościowe, zabawowe czy
badawcze, stwarzają mu okazje do doskonalenia rozwoju. Spełnianie tych wymagań pociąga
za sobą nagrodę w postaci zbliżenia się do matki. Według teorii uczenia się jest to
wzmocnienie/. Możliwość zaspokajania podstawowych potrzeb psychicznych,
stwarza u ludzi wyjątkową wytrzymałość na przyszłe frustracje tych właśnie potrzeb. Osoby,
które były darzone miłością, którym zapewniono poczucie bezpieczeństwa i uczyniono je
22

23.

w ten sposób odpornymi w najwcześniejszych latach życia, często pozostają silnymi wobec
zagrożeń w przyszłości. To Ci ludzie, najczęściej w imię prawdy, ideałów i obranych
wartości, za cenę osobistych ofiar potrafią się im oprzeć.
4.3.2 Pytania sprawdzające
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
Co to są procesy emocjonalne i jaką rolę spełniają w przystosowaniu człowieka do
środowiska?
Do jakich procesów emocjonalnych, używamy terminu „uczucia”?
Co to jest motywacja?
Kiedy motywacja jest skuteczna i jak można się nauczyć sztuki motywowania dzieci do
aktywności zabawowej, poznawczej, ruchowej i innej?
Jakie znaczenie dla skutecznej motywacji mają potrzeby?
Jakich ważnych informacji o roli potrzeb w życiu człowieka, dowiedziałeś się z piramidy
hierarchicznego układu potrzeb według A. Maslowa?
Jakie są skutki braku matczynej opieki dla rozwoju fizycznego i umysłowego dziecka
w wieku niemowlęcym?
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Powiedz, na czym Ci zależy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) odgadnąć, na czym zależy twoim kolegom w kontaktach z ludźmi (np. na uznaniu,
dawaniu lub otrzymywaniu wsparcia, na sympatii, akceptacji, przynależności do grupy,
autonomii, miłości),
2) podpisać karton swoim imieniem i nazwiskiem i przekazać kolegom, którzy w sposób
symboliczny lub dosłowny przedstawiają twoje potrzeby,
3) zwrócić kartony do właścicieli i skomentować trafność spostrzeżeń..
Pytania do dyskusji:
1) Czego dowiedziałaś się o sobie i o tym, jak inni postrzegają Twoje potrzeby?
2) Czy trudno było odgadnąć potrzeby kolegów?
3) Jakie są podobieństwa i różnice w potrzebach innych osób?
4) Czy wiedza o potrzebach kolegów, zwiększa gotowość uczniów do ich zaspokajania?
Wyposażenie stanowiska pracy:
– kartki z imieniem i nazwiskiem uczniów,
– długopis.
Ćwiczenie 2
Pokochaj i zachęcaj do konstruktywnej aktywności.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinnaś:
23

24.

1) przeczytać z materiału nauczania fragment dotyczący konsekwencji nieokazywania
miłości dzieciom dla ich poczucia własnej wartości,
2) zapoznać się z sytuacją chłopca, któremu matka nie chce okazywać uczuć, żeby nie
wyrósł na „babę”,
3) zaplanować w punktach rozmowę z matką, której celem będzie uświadomienie
obiektywnych potrzeb dziecka: miłości, akceptacji, okazywania przywiązania do dziecka,
4) uwzględnić w rozmowie wartość odróżniania obiektywnych potrzeb dziecka np.:
pożywienia, powietrza, dobrego dotyku, pocałunku, przytulenia, ciepła macierzyńskiego,
uznania i szacunku, od zachcianek, kaprysów, agresji, zachowań destrukcyjnych,
5) opracować empatyczną odpowiedź na emocjonalne komunikaty dziecka, powołując się
na literaturę rozdział: Jak pomóc dzieciom, aby radziły sobie z własnymi
uczuciami, np.:
- Dz: „Ja chcę chrupki!”
- M: „Żałuję, że nie mam w domu żadnych dla Ciebie. Mam tylko frytki.”
- Dz: „Ale ja chcę je teraz!”
- M: „Słyszę jak bardzo chcesz.”
- Dz:, „Ale ja naprawdę chcę!”
- M: „Chciałabym Ci je wyczarować, ale nie potrafię.”
- Dz: „No to może zjem trochę frytek.”
Wyposażenie stanowiska pracy:
- lektura
- długopis i kartka formatu A4.
- opis przypadku.
Pani A jest chłodną matką, kocha syna, ale niezręcznie jej byłoby przytulić go
i pocałować, aby nie poluzować dyscypliny, bo nie urośnie z niego, jak twierdzi matka,
mężczyzna. Czteroletni Jaś stara się za wszelką cenę zwrócić na siebie uwagę, zachowuje się
demonstracyjnie zarówno w grupie jak i w miejscach publicznych. W sklepie sam biega
między stoiskami, znosi różne przedmioty, za co jest karany przez matkę. Nie potrafi
odroczyć zaspokojenia swoich potrzeb posiadania i w przypadku utrudnienia, wymusza siłą
i agresją natychmiastową gratyfikację.
Ćwiczenie 3
Spróbuj wejść w cudzą skórę.
Sposób wykonania ćwiczenia
1)
2)
3)
4)
5)
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
wczuć się w sytuację drugiej osoby,
przygotować własne tematy scenek lub wybrać z poniżej zaproponowanych:
Rozmowa matki z córka, która późno wróciła do domu.
Uczeń po raz kolejny usprawiedliwia się nauczycielowi, że nie przyniósł wypracowania.
Rozmowa syna/córki z rodzicem, który nie chce się zgodzić na jego/jej wyjazd pod
namiot.
Brat podarował ulubioną maskotkę siostry swojej dziewczynie.
podzielić się na zespoły,
wymyślić sytuację do odegrania
odegrać (ochotnicy) krótką scenę, zamienić się rolami i ponownie przedstawić sytuację,
24

25.

6) podzielić się wrażeniami w grupie i przeanalizować odegrane sytuacje poprzez
przeżywane emocje, wynikające z potrzeb różnych osób pod kątem:
różnic, jakie zauważyliście w postrzeganiu i interpretowaniu tej samej sytuacji przez
różne osoby,
trudności w rozumieniu potrzeb i racji drugiej strony,
lepszego rozumienia innych ludzi, gdy patrzymy na problem z ich perspektywy,
problemów, jakie dzieją się, kiedy nie liczymy się z potrzebami innej strony.
Wyposażenie stanowiska pracy:
– długopis,
– literatura z rozdziału 6,
– kartki.
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
1) zdefiniować i wymienić trzy dodatnie i trzy ujemne procesy
emocjonalne?
2) podać pięć przykładów uczuć wyższych?
3) podać definicję motywacji?
4) wymienić pięć poziomów potrzeb człowieka, które motywują go
do działania?
5) nazwać potrzeby, na których najbardziej zależy kolegom z twojej
klasy?
6) nazwać obiektywne potrzeby dziecka czteroletniego?
7) podać różnicę między obiektywnymi potrzebami a zachciankami?
8) powiedzieć, dlaczego ludzie mają trudności ze zrozumieniem
potrzeb i racji drugiej strony?
9) powiedzieć, jak można pogodzić różne potrzeby:
- matki i dziecka,
- brata i siostry,
- nauczyciela i ucznia.
25
Tak
Nie

26.

4.4. Osobowość człowieka
4.4.1. Materiał nauczania
Pojęcie „osobowość”, pochodzi od łacińskiego słowa persona, które oznacza maskę. Dla
Rzymian, wyraz persona znaczył, że: „ktoś pokazuje się innym, niż jest w rzeczywistości.”
Z tego rozumienia wywodzi się nasze potoczne pojecie osobowości, jako wpływu
wywieranego przez kogoś na innych ludzi. Na strukturę psychiczną osobowości człowieka
składają się myśli i uczucia, które ujawniają się w zachowaniu, czyli mówiąc najprościej:, „co
wiem, co czuję – to robię.”
Istnieje wiele definicji osobowości, gdyż pojęcie osobowości należy do najtrudniejszych
terminów psychologii. Obejmuje ono intuicyjnie odczuwaną rzeczywistość ludzką, która
wymyka się jednoznacznym i wyczerpującym określeniom. Jest to raczej konstrukcja
naukowa stworzona przez psychologów po to, by w płaszczyźnie naukowej teorii wytworzyć
sobie pogląd na sposób bycia i funkcjonowania tego organizmu psychofizjologicznego, który
się nazywa osobą ludzką. Osobowość jest organizacją wewnętrzną odpowiedzialną za
obserwowalną zewnętrznie stałość, spójność i konsekwencję zachowań, a także subiektywne
poczucie podmiotowości i tożsamości jednostkowej.
Alport G. podkreśla w swojej definicji osobowości dynamikę organizacji indywidualnych
systemów psychofizycznych, które determinują unikalne przystosowanie się jednostki do
środowiska.Według niego „systemy psychofizyczne to nawyki, postawy,
wartości, przekonania, stany emocjonalne, uczucia i motywy, które są psychologiczne, ale
mają swoje podłoże fizyczne w układzie nerwowym, wewnątrzwydzielniczym i w ogólnym
stanie organizmu.” Systemy te nie są nam dane, ale są wynikiem uczenia się i doświadczeń
życiowych, a więc nie są dziedziczone.
Odpowiednikiem pojęciowym systemów psychofizycznych Alporta, jest pojęcie
dynamizmu H.S. Sullivana. Według niego, dynamizm jest długotrwałym, powtarzającym się
wzorcem zachowania. Inni teoretycy dynamizmem nazywają każdy nawyk
w formie postawy, uczucia czy działania.
Dojrzałość osobowa a jej rozwój
Bardzo wcześnie obserwujemy symptomy subiektywnego przeżywania siebie jako istoty
od wszystkiego odrębnej i zawsze tożsamej. Nie ma więc powodów ku temu, aby mówić
o bezosobowym sposobie istnienia dziecka. Nie ma tylko jasności, co do tego, czy
rzeczywiście można za takie uważać dwa, trzy pierwsze miesiące życia. We współczesnej
psychologii rozwojowej wyodrębniono osiem faz osobowego istnienia „ja” sprawiającego, że
człowiek jest egzystencją świadomą siebie i dla siebie tożsamą, zdolną do autonomii
i działania zgodnie z własnymi wyborami. Dlatego do zrozumienia poziomu dojrzałości „ja”
konieczna jest znajomość etapów jego rozwoju.
1. Etap preosobowy, w którym „ja” dziecka jest jeszcze nieuchwytne ( 0 - 0,6)
2. Etap osobowości symbiotycznej z „ja – empatyczno – fizjologicznym”(0,6 – 1)
3. Etap osobowości ekspansywnej z „ja – pośrednio odzwierciedlonym” (1 – 3 r. ż.)
4. Etap osobowości autonomicznej z „ja – wyodrębnionym” (3 – 5 r. ż.)
5. Etap osobowości interakcyjnej zależnej z „ja – emocjonalnym” (5 – 8 r. ż.)
6. Etap osobowości obiektywnej z „ja-racjonalnym” (8 – 12 r. ż.)
7. Etap osobowości selektywnej (ukierunkowanej) z „ja – wartościującym”( 12 – 18 r. ż)
8. Etap osobowości dojrzałej z „ja – samorealizującym się” (18 – 25 r. ż. i później)
26

27.

Przy dużych umiejętnościach pedagogicznych rodziców i nauczycieli, nie muszą
powstawać kryzysy w przebiegu rozwoju „ja”. Jednak zebrane w psychologii rozwojowej
informacje wskazują, że obiektywne właściwości fazy czwartej (3 – 5 r. ż.) i fazy siódmej
(12 – 18 r. ż.) mogą prowadzić do ostrych konfliktów dziecka z otoczeniem. Trzylatek,
czterolatek i pięciolatek może silnie akcentować własną autonomię przy niewytworzeniu
jeszcze struktur czyniących go wrażliwym na potrzeby innych, jeśli nie spotka się
z bezwarunkową miłością rodziców, która „podpowie” jak przekształcić roszczenia dziecka
na działania konstruktywne uwzględniające te potrzeby. Faza siódma przynosi kolejne
zaostrzenie. Przejście z okresu adaptacji do fazy realizmu, w przypadku kiedy matka nie może
rozluźnić więzi emocjonalnej z dzieckiem (dominuje w jego życiu). Wówczas „ja”, nie może
się wyodrębnić i znaleźć sobie miejsca w rzeczywistości. Pozostaje rozlane i ignoruje prawa
życia zewnętrznego. Uniemożliwia to zdobywanie doświadczeń społecznych niezbędnych
w życiu dojrzałym. Świat zewnętrzny, przeciwstawia się dziecku z dużą siłą. Jego własne
potrzeby i pragnienia schodzą na dalszy plan, nawet są mu nieznane, bo wyparte przez
potrzeby innych, np. rodziców, kolegów itd. Dziecko, coraz bardziej podporządkowuje się
silniejszym, aż z czasem nie może bez nich istnieć. Tworzy się egzystencja niemająca nic
osobowego, nic spontanicznego, wystawiona w całości na wpływy świata zewnętrznego
i jego wymagania. Dochodzi do zafałszowania „siebie samego”. W mniej krańcowych
przypadkach, obok fałszywego „ja”, zachowuje się „ja” prawdziwe zdolne do wyrażenia się
w korzystnych układach. Dochodzi do ograniczenia form kontaktu z rzeczywistością, do
utrwalenia się poczucia niższości, winy, lęku i neurotyzacji.
Inną formą w przyswojeniu sobie obiektywnego porządku zewnętrznego świata jest
niedorozwój wyższych dynamizmów rozwojowych, głównie wartości i interakcyjnej
zależności, co uniemożliwia dziecku porównanie subiektywnych potrzeb własnych
z obiektywnymi wymaganiami zewnętrznymi. Może to doprowadzić do bezmyślnych,
nieobliczalnych czynów jednostki wobec siebie lub otoczenia. W przypadku wybitnej
sprawności intelektualnej, czyny jednostki nabierają cech szczególnego wyrachowania,
a osobowość podlega głębokiej deformacji i zafałszowaniu. Jest to tym bardziej
niebezpieczne, bo taka osobowość sprawia wrażenie świadomej siebie i dobrze integrującej
swoją aktywność wobec wybranych celów. W rzeczywistości jednak, nie liczy się
z potrzebami innych i uniwersalnymi systemami etycznymi, co prowadzi do socjopatyzacji.
Stąd wynika wielkie znaczenie znajomości procesu tworzenia się osobowej struktury
w silnym związku z warunkami zewnętrznymi: z poczuciem bezpieczeństwa w rodzinie, złym
stosunkiem, zwłaszcza matki, we wczesnych relacjach z dzieckiem (wynikającym z braku
bezpieczeństwa w małżeństwie). Wyjątkowo niekorzystnie odbija się na rozwoju osobowości
dziecka stan podniecenia matki, jej nadmierna dominacja, brak wrażliwości na obiektywne
potrzeby rozwojowe dziecka, niezdolność do kochania kompensowana pozorami
opiekuńczości. „Ja nie nienawidzę go, ja go kocham. Czy nie widzisz, że dręczę go
z miłości?”.
Z powyższej analizy wynika, że brak spokoju wewnętrznego utrudnia dziecku
odnalezienie samego siebie w doskonaleniu podstawowych dynamizmów, ich integrację
i stabilizację. Stąd ogromna rola dojrzałej i spójnej osobowości nauczyciela, wzoru
modelującego postawy dzieci, rodziców i opiekunów. Dostrzeżenie i zaakceptowanie własnej
odrębności, indywidualności i postanowienie, aby działać zgodnie z nią – postanowienie
bycia sobą – daje podstawę do wykorzystywania tkwiących w nas możliwości, tworzenia
zdrowej pewności siebie i odporności psychicznej w realizacji własnych nienarzucanych
przez innych celów życiowych.
Nie jest to łatwe zadanie. Wymaga odwagi i kultury, a także umiejętności wyrażania
własnych poglądów. Jest wyrazem mądrze pojętej troski o siebie, miłości, szacunku
27

28.

i akceptacji własnej indywidualności, poczucia godności osobistej i ciągłej pracy nad
własnym rozwojem w kierunku „dokończenia własnych narodzin.”
Wymaga to umiejętności identyfikowania własnych potrzeb, wynikających z obiektywnej
natury człowieka, a nie egoistycznego dogadzania własnym zachciankom i wykorzystywania
innych ludzi do własnych celów. Dopiero takie zagospodarowanie potrzeby wolności
w oparciu o rozumne i przewidywalne wybory, świadczy o uformowaniu dojrzałej
osobowości. W jej strukturze, poszczególne elementy współpracują ze sobą w zgodny,
wzajemnie zależny i przewidywalny sposób. Treścią poszczególnych elementów struktury
osobowości są dynamizmy rozwojowe, które spełniają różne funkcje służące doskonaleniu
całej osobowości. Funkcję kierowniczą, integrującą i scalającą pełni struktura „ja”– trzon
główny osobowości. Przedstawia to rysunek nr 1.
Poczucie „ja”= tożsamość
1
2
3
4
5
Cechy wrodzone (indywidualna dynamika życiowa)
Cechy temperamentalne
Rys. 1. Model struktury osobowości
1.
2.
3.
4.
5.
Dynamizm fizjologicznych potrzeb organizmu. Troska o swój organizm (nawyki
żywieniowe, sen, zdrowie, racjonalny wypoczynek).
Dynamizm eksploracyjno – czynnościowy. Dobra znajomość świata zewnętrznego
i siebie, pozwala podejmować realistyczne cele i zadania życiowe. Masz tyle wolności ile
zdołasz sobie uświadomić wiedzy o otaczającej rzeczywistości i sobie samym.
Dynamizm interakcyjnych potrzeb psychologicznych (aktywność społeczna pozwalająca
zaspokoić potrzeby więzi, akceptacji, bezpieczeństwa). Zaufanie do świata i własnych
możliwości, to kolejny element struktury.
Dynamizm ustalania zgodności poznawczej Świadomość obiektywnych reguł rządzących
światem, praw ludzkiej natury, fizyki, praw rynku itp., a własnych możliwości
intelektualnych, sprawczych, działaniowych, emocjonalnych umożliwiających istnienie.
Dynamizm ustalania zgodności poznawczej – pozwalający likwidować rozbieżności
między logiką obiektywnych wymagań zewnętrznych, a adekwatnością odpowiedzi
jednostki na te wymagania.
Dynamizm realizacji wartości. Wybór ideałów życiowych, wartości, norm moralnych
nadających sens naszemu życiu (dynamizm realizacji wartości).
4.4.2. Pytania sprawdzające
1.
2.
3.
Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń:
Co to jest osobowość? Wymień elementy struktury osobowości.
Jak rozumiesz pojęcie dynamizmów osobowości w porównaniu do trzonu osobowości,
jakim jest struktura „ja”?.
Porównaj zachowania osobowości dojrzałej i niedojrzałej (neurotycznej i socjopatycznej)
28

29.

4.
5.
6.
Jakie znaczenie dla dojrzewania osobowości ma faza czwarta wyodrębniania się „ja”
(trzeci, piąty rok życia)?.
Jakie znaczenie dla dojrzewania osobowości ma faza siódma (ósmy, dwunasty rok
życia)?.
Jakie znaczenia dla kształtowania dojrzałej osobowości ma umiejętność identyfikowania
poziomu rozwoju własnych potrzeb wynikających z obiektywnej natury człowieka?.
4.4.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Moje cele życiowe.
Sposób wykonania ćwiczenia
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)
9)
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś
uświadomić sobie, iż nie ma jednej złotej reguły na zarządzanie rozwojem osobowości,
zapoznać się ze wskazówkami z karty ćwiczeń nr 2,
poklasyfikować swoje cele życiowe według wzoru na karcie ćwiczeń nr 3,
sprawdzić czy Twoje osobiste cele są odpowiednie do spodziewanych efektów
końcowych np. wychować dzieci na szczęśliwych ludzi, stać się sławnym itp.,
zaplanować zadania wstępne, które umożliwią Ci zrealizowanie celów i potrzeb,
zastanowić się, jakie przeszkody wewnętrzne, twoje słabości, mogą utrudnić Ci realizację
zadań i potrzeb osobistych,
zastanowić się jakie przeszkody zewnętrzne mogą Ci to utrudnić,
zastanowić się jakiego rodzaju pomoc innych ludzi będzie ci potrzebna (np. czyja wiedza,
krytyka, umiejętności, rady, pochwały, poparcie itd.),
w 2 – osobowych grupach porównać swoje cele, ustalcie priorytety i ułóżcie wspólną
grupę najważniejszych celów życiowych.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- zeszyt,
- długopis.
- karta ćwiczeń nr 2 (wskazówki do pracy nad własnym rozwojem),
- karta ćwiczeń nr 3 (cele życiowe),
1.
2.
3.
Wskazówki do programowania rozwoju
Korzystaj z cudzych doświadczeń. Rodzice i nauczyciele, którzy chcą dobrze, ale
wywołują Twój zrozumiały krytycyzm, bunt i opór wywieraniem zbyt dużej presji, mają
sporo doświadczenia i nie wato odrzucać wszystkich ich pomysłów – dokładnie
analizując plusy i minusy ich propozycji możesz oszczędzić sobie wielu niepotrzebnych
kłopotów i uniknąć zbędnych rozczarowań.
Analizuj wzorce postępowania. Historia życia osób, które podziwiasz, może pomóc
w opracowaniu strategii działania, które w efekcie ma doprowadzić Cię do upragnionego
celu – czytaj zatem biografie, studiuj dzieła mędrców, czytaj dzieła psychologiczne,
literaturę piękna oraz studiuj wzory życia i warunki, od których zależą życiowe sukcesy.
Działaj. Masz wpływ na wiele istotnych kwestii i nie tłumacz lenistwa czy
nieumiejętności kierowania własnym życiem przemożną rolą przypadku – szczęście
sprzyja tym, którzy sami sobie pomagają.
29

30.

4.
5.
Nie załamuj się, tylko zrób przerwę. Podczas realizowania nawet najlepszych planów
zdarzą się porażki – nie trać wtedy wiary w ostateczny sukces, tylko zastosuj którąś
z propozycji relaksacyjnych: odpocznij, wycisz się, spróbuj ponownie.
Bądź osobą przewidującą. Planując konkretny cykl działań, mających doprowadzić Cię
do sukcesu, koniecznie wypisz sobie:, jakie Twoje cechy i zewnętrzne przeszkody mogą
to utrudnić oraz jakiego rodzaju pomoc innych ludzi będzie Ci potrzebna (np. czyja
wiedza, krytyka, czy umiejętności, czyje rady, pochwały, poparcie itp.).
Moje cele życiowe
Poklasyfikuj wszystkie swoje cele, na:
- Rozwój osobisty – intelekt, zainteresowania, emocje, żale ducha, moralność.
- Rozwój zawodowy – typ kariery, rodzaj awansu, ilość pieniędzy pozycja społeczna,
standard życia.
- Życie rodzinne – rola małżeńska, rodzicielska, liczba dzieci, stosunki z rodzicami.
- Życie towarzyskie – krąg przyjaciół i znajomych.
- Działania tylko dla siebie – zdrowie, rozrywka hobby, zwiedzanie, wypoczynek.
- Działania dla innych – komu i jak pomagać prywatnie lub w ramach jakiejś organizacji.
Ćwiczenie 2
Style życia
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) przyjrzeć się różnym propozycjom stylów życia (karta ćwiczeń nr 4),
2) uzupełnić listę stylów życia własnymi pomysłami, które chcesz wprowadzić w życie tak,
żeby uwzględnić Twoje osobiste potrzeby względem hierarchii ważności,
3) porównać to ze stylami życia znajomych i przyjaciół w czteroosobowej grupie w klasie,
4) wprowadzić, (jeśli to konieczne) korektę do swojego zestawu,
5) przedstawić listę całej klasie ( przez wybrane osoby).
Wyposażenie stanowiska pracy:
– materiały piśmiennicze,
– karta ćwiczeń nr 4.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Style życia
Żyć dla przyjemności – używać życia na wszelkie dostępne sposoby.
Żyć samotnie na swój własny sposób, nie przejmując się ludźmi, sprawami tego świata.
Żyć dla innych (dzieci, rodziców, przyjaciół, innych ludzi) – pomagać, dawać z siebie jak
najwięcej, nie dbając o własny komfort.
Żyć dla idei – patriotyzmu, demokracji, sprawiedliwości, równości itp.
Żyć, wykorzystując innych – sprytem i cwaniactwem, manipulować ludźmi, aby robili to,
na co Ty masz ochotę i co Tobie przyniesie największa korzyść.
Żyć aktywnie i twórczo, pozostawiając po sobie dużą spuściznę.
Żyć spokojnie, nie wychylać się i nie angażować, ulegle przystosowując się do otoczenia.
Żyć niezależnie i nie podporządkowywać się żadnym wymaganiom i rygorom – dążyć do
gwałtownych uniesień, intensywnych uczuć, nie dbać o bezpieczeństwo emocjonalne.
30

31.

Żyć z myślą o przyszłym zbawieniu – przestrzegać norm moralnych, kierować się
sumieniem, stawiać wyżej zasady postępowania społecznego nad własne korzyści.
10. Żyć cynicznie – udając i kłamiąc, lekceważąc wartości moralne i społeczne,
wyśmiewając ułomną ludzka naturę, okazując podejrzliwości nieufność nastawiając się
na zysk także wtedy, gdy wiąże się to z krzywdą innych.
11. Żyć z miłością we wszystkich jej odmianach: braterskiej przyjaznej, do Boga, matczynej,
ojcowskiej, erotycznej – z ciepłem, serdecznością, tolerancją i oddaniem wobec ludzi.
12. Żyć zaspokajając potrzebę władzy – dominując nad ludźmi, rządząc nimi.
13. Żyć racjonalnie – kierując się głównie intelektem i wiedzą, tłumiąc uczucia i nie wierząc
intuicji.
14. Żyć marzeniami, odnajdując w nich radość i spokój ducha.
9.
Ćwiczenie 3
Określanie ideału człowieka XXI wieku.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) przyjrzeć się różnym wizjom ideału człowieka i wybrać własną na następne lata (karta
ćwiczeń nr 5 ),
2) uświadomić sobie własne potrzeby, zamiłowania, uzdolnienia,
3) uświadomić sobie swoje mocne strony osobowości, aby nie dążyć do ideału wbrew sobie,
4) wybrać ideał człowieka, którą najlepiej realizuje Twoje własne potrzeby,
5) tworzyć własną wizję ideału człowieka, integrującą różne style życia i wizje rozwoju.
Wyposażenie stanowiska pracy
- zeszyt,
- długopis, kartka,
- karta ćwiczeń nr 5.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
Ideał człowieka
Piękny, mądry, dobry, prawdomówny i dzielny – to ideał filozofów starożytnych Aten.
Mocny, zdrowy, fizycznie sprawny, zdyscyplinowany bezwzględnie posłuszny – ideał
starożytnej Sparty.
Religijny, pokorny, wyrzekający się doczesnych radości – ideał średniowiecza.
Wszechstronnie wykształcony, kochający muzykę, malarstwo, rzeźbę i literaturę – ideał
renesansu.
Pracowity gospodarny, zaradny, oszczędny, godny zaufania pobożny – ideał mieszczańsko protestancki.
Dobry i przyjazny, otwarty tolerancyjny, pozytywnie myślący, skoncentrowany na
rozwiązywaniu pojawiających się problemów, autentyczny, twórczy i stale rozwijający
się – ideał psychologów humanistycznych.
Skupiający się zarówno na doznawaniu satysfakcji zmysłowych i emocjonalnych, jak
i rozwijający sferę poznawczą – intelekt i wiedzę, poczucie własnej wartości, tożsamości
i kontroli oraz system wartości.
Opętany jedna ideą: rewolucyjna, naukowa, religijna, macierzyńska,, kariery zawodowej,
władzy, gromadzenia pieniędzy, wydawania pieniędzy, imponowania innym itd.
Erudyta traktujący wiedzę jak bożka i przyjmujący zasadę, że człowiek to jego pamięć,
stale dokładający cegiełki encyklopedycznej wiedzy do skarbnicy swojej mądrości.
31

32.

10. Kreujący własne życie człowiek innowacyjny: poszukujący problemów, umiejący je
wykrywać i samodzielnie rozwiązywać przy użyciu różnych rodzajów stale doskonalonej
inteligencji, przedsiębiorczy (z inicjatywą), niezależnie myślący z motywacją do
ustawicznego samokształcenia.
Ćwiczenie 4
Określić cechy swojej osobowości..
Sposób wykonania ćwiczenia
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
zastanowić się i wypełnić kartę ćwiczeń nr 6: Moje mocne strony,
uzupełnić niedokończone zdania, starannie przemyśleć swoje odpowiedzi,
nie silić się na obiektywizm, napisać szczerze to, co dla ciebie jest ważne, np.:
przełamanie nieśmiałości może być dla wielu wielkim sukcesem,
przemyśleć jakie ograniczenia w wymienionych kategoriach, uniemożliwiają osiągnięcie
celów, zadań i realizację Twoich potrzeb; wpisać w rubrykę swoje wady,
poprosić kilka osób, do których masz zaufanie i szacunek, o wypełnienie czystego
arkusza o tej samej treści,
porównać ich odpowiedzi ze swoimi,
przedyskutować wnioski z kimś, komu ufasz,
zastanowić się, czy nowo zdobytą wiedzę o sobie możesz wykorzystać do własnego
rozwoju i czy przyniesie Ci to radość i satysfakcję.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- długopisy
– karta ćwiczeń nr 6.
Moje mocne strony
Instrukcja:
Uzupełnij poniższe zdania. Starannie przemyśl swoje odpowiedzi.
1. Uważam za swoje sukcesy:
………………………………………………………………….................
2. Mam, ugruntowaną wiedzę w zakresie:
…………………………………………………………………………….
3. Umiem doskonale:
…………………………………………………………………………….
4. To, co wiem i umiem pomaga mi w:
…………………………………………………………………………….
5. Moje walory fizyczne to: …………………………………………………
6. Zalety mojego charakteru to: ……………………………………………..
7. W kontaktach z ludźmi potrafię: ………………………………………....
8. Lubią mnie za: ……………………………………………………………
9. Ja lubię siebie za: …………………………………………………………
10. Cenią mnie za: …………………………………………………………….
11. Ja cenię siebie za: …………………………………………………………
12. Szanują mnie za: ………………………………………………………….
13. Ja szanuje siebie za: ………………………………………………………
14. Podziwiają mnie za: ………………………………………………………
15. Ja podziwiam siebie za: …………………………………………………..
To, jaki (jaka) jestem, pomaga mi w: ………………………………..……….
32

33.

Ćwiczenie 5
Jaki jestem w rolach: domowej, koleżeńskiej, społecznej?.
Sposób wykonania ćwiczenia
1)
2)
3)
4)
5)
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
wypełnić kartę ćwiczeń nr 7: Ja jako … przy pomocy przymiotników,
pisać szczerze, tak jak czujesz, starać się bardziej skoncentrować na dobrych stronach
bycia w roli, w razie kłopotów, poprosić najbliższych kolegów o wymienienie zalet,
zgiąć kartkę na pół i na drugiej połowie kartki wpisać przymiotniki, jakimi określiliby cię
rodzice, nauczyciel, siostra, brat, przyjaciel, kolega,
omówić wypełnione karty w parach lub w czteroosobowych zespołach,
przedyskutować z całą klasą następujące pytania:
Czy zdziwiła was ilość zalet, jakie posiadacie?
Jakie są proporcje zalet do wad?
Czy można pozbyć się posiadanych wad?
Czy posiadacie jakieś cechy, które w pewnych sytuacjach mogą okazać się pozytywne,
a w innych negatywne?
Czy w poszczególnych rolach przymiotniki powtarzały się, jakie to były przymiotniki?
W jaki sposób zmieniamy nasze zachowania funkcjonując w różnych rolach
społecznych? W jakim stopniu pełnione funkcje społeczne wyznaczają nasza tożsamość?
Czy nasze postrzeganie siebie różni nas od spostrzegania przez inne osoby, dlaczego tak
się dzieje?
Jak spojrzeć na siebie obiektywnie unikając samych pozytywnych lub samych
negatywnych określeń?
Wyposażenie stanowiska pracy:
– długopis.
– karta ćwiczeń nr 7: Ja jako …?
Ja jako…
Na osobnych kartkach wpisz nagłówki:
1.
2.
3.
4.
5.
Jako córka/syn jestem: …………………….……
Jako uczeń jestem: ………………………………
Jako brat/siostra jestem: ………………..……….
Jako przyjaciel jestem: ………………………….
Jako kolega jestem: ……………………………..
Ćwiczenie 6
Oceń samego siebie.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) wypełnić kartę ćwiczeń nr 8: Oceń samego siebie,
2) podzielić się przemyśleniami z siedzącą najbliżej osobą,
3) wziąć udział w podsumowaniu prowadzonym metodą dyskusji przez nauczyciela.
33

34.

Pytania do dyskusji:
1. Czy dzięki wpisaniu rzeczy, które są dla Was ważne, a także nękających was problemów,
stają się one dla Was jaśniejsze?
2. Czy sądzicie, że w rozwiązywaniu tych problemów mogliby pomóc wam inni członkowie
grupy?
3. Czy coś, co przedtem uznawaliście za bardzo istotne, wydaje się wam teraz mniej ważne?
Wyposażenie stanowiska pracy:
– czysta kartka lub zeszyt na notatki podczas dyskusji,
– karta ćwiczeń nr 8.
Oceń samego siebie
Naprawdę ważne dla mnie jest……………………………………………….………………
………………………………………………………………………………..………………
To, co nie jest dla mnie ważne, ale co muszę robić, to………………………………………
…………………………………………………………………………………..……………
Przeszkoda, którą chce pokonać lub problem, który chcę rozwiązać, to…………..…………
…………………………………………………………………………………..……………
4.4.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
1) określić pojęcie osobowości?
2) scharakteryzować strukturę osobowości człowieka?
3) opisać siebie w kategoriach roli społecznej, domowej, koleżeńskiej?
4) wymienić wartości normy moralne, które najbardziej cenisz?
5) określić co dla Ciebie jest najważniejsze w porządku
hierarchicznym z podaniem uzasadnienia?
6) wymienić cele życiowe, które ludzie stawiają najczęściej
w swoim życiu?
7) wymienić style życia najczęściej wybierane przez współczesnych
ludzi i podać przyczyny tych wyborów?
8) określić mocne strony swojej osobowości?
9) wskazać słabe strony swojej osobowości?
34
Tak
Nie

35.

4.5. Cechy osobowości opiekuna społecznego
4.5.1 Materiał nauczania
Modelowanie postaw wymaga od nauczyciela „pracy nad sobą”. Wymaga używania
własnych postaw, działań, jako narzędzi w pracy dydaktycznej i wychowawczej. Człowiek
zaangażowany, osobiście prezentujący swoje postawy i przemyślenia, jest człowiekiem
autentycznym, wolnym i odpowiedzialnym za głoszone wartości. Jest wtedy nieskrępowany,
a przez to przekonujący. Każdy z nas ma wolną wolę, dlatego działając wybiera to, co chce
uczynić, dzięki temu jest panem samego siebie. Człowiek musi zaznaczyć „swoje ja”
w stosunku do świata zewnętrznego. ” Nikt nie może podstawić swojego aktu woli za mój
– pisze Karol Wojtyła. Zdarza się, że ktoś bardzo chce, aby inny chciał tego, czego
on chce. Ma to najczęściej miejsce w postawach agresywnych, dominujących i jest to
działaniem wbrew ludzkiej wolności i prowadzi do konfliktów. Fundamentem całego systemu
oświaty XXI wieku, jest niewątpliwie współdziałanie i uczenie się od siebie nawzajem. Jest
to niezwykle cenna metoda doskonalenia i nabywania umiejętności. Wykorzystywanie
w nauczaniu wiedzy, doświadczeń i osobistego potencjału pojedynczych uczestników,
przejawia się we wzajemnym stymulowaniu się i motywowaniu. Dlatego nie bójmy się
pokazać swojej prawdziwej twarzy, bo tylko wtedy będziemy prawdziwi i godni zaufania,
pozyskamy tym samym przyjaźń, szacunek i autorytet wśród podopiecznych.
Współczesna kultura, zafascynowana osiągnięciami ludzkiego rozumu sprawy uczuć
(szczególnie tzw. uczuć pozytywnych) przesunęła na drugi plan. Jednakże, badania
komputerowe nad mózgiem ujawniły, że emocje aż w 80% decydują o odbiorze świata
i o sukcesach życiowych człowieka. Dane te, weryfikowane i uzupełniane przez ogromną
ilość badań doprowadziły do powstania koncepcji inteligencji emocjonalnej.
„ Inteligencja emocjonalna, rozłożona na czynniki pierwsze, to umiejętność zaspokajania
naszych naturalnych potrzeb psychicznych”. Badania amerykańskiego psychologa,
Daniela Sterna ujawniły, że już w pierwszym okresie życia dziecka, niezwykle ważne jest
dostrojenie się matki do wszystkich przeżywanych przez nie emocji. Podświadomie informuje
ona dziecko, że jego uczucia są nie tylko rozumiane, ale i akceptowane. Dostrojenie się to, ma
ogromny wpływ na jego rozwój. Natomiast dziecko, którego uczucia nie są rozumiane przez
otoczenie, przestaje je wyrażać, a być może nawet odczuwać. Potrzeba bycia rozumianym
i akceptowanym nie znika po zakończeniu okresu niemowlęctwa i dzieciństwa. Pozostaje do
końca życia podstawową potrzebą psychiczną każdego człowieka, gdyż jest potwierdzeniem
jego poczucia wartości.
„Współczesne formy doskonalenia zawodowego opierają się głównie na doskonaleniu
tzw. kompetencji osobistej i społecznej”. Uczenie się poprawnej samooceny,
samokontroli, asertywności, empatii, negocjacji i mediacji, to najczęstsze propozycje kursów,
oferowanych przez firmy szkoleniowe na naszym rynku.
Zachowania agresywne i uległe, które często służą wykorzystywaniu drugiego człowieka
do własnych celów, nie zawsze wynikają z egoistycznych i utylitarnych pobudek. Często
utrwalone nawyki rywalizacyjne, pomijające współdziałanie, są efektem nieprawdziwych
przekonań, że wszyscy ludzie myślą tak samo jak ja. Często nie staramy się zrozumieć, co
myśli i czuje dana osoba, a oceniamy ją zgodnie z naszym punktem widzenia, sondujemy
z niej informacje, które dla nas są ważne, udzielamy rad, które dla nas się liczą. Nic
dziwnego, że rodzi to dystans w komunikacji, brak zaufania, powierzchowność kontaktów,
przechodząca łatwo w niechęć, poczucie obcości i osamotnienia, które tak często
obserwujemy w nas i wokół siebie. Takie destrukcyjne zachowania na pewno dyskwalifikują
w zawodzie opiekuna i nauczyciela. Rola nauczyciela i opiekuna jest wzorem do
35

36.

modelowania postaw społecznych podopiecznego w obszarach: umiejętności
interpersonalnych i społecznych, które wynikają z szacunku wobec podstawowych wartości
ogólnoludzkich – wolności człowieka, solidarności z innymi, sprawiedliwości, szacunku
i godności osobistej. Zdobycie umiejętności społecznych wzbogaca osobowość o ważne
narzędzia pomagające w konstruktywnym zachowaniu się w sytuacjach problemowych. Nie
mogą one jednak zastąpić refleksji nad poczuciem odpowiedzialności za rozwój psychiczny
powierzonych nam dzieci.
Większość cech osobowości opiekuna społecznego mieści się w modelu tzw. dojrzałej,
spójnej, zintegrowanej osobowości człowieka. Zważywszy jednak na odpowiedzialność za los
niesamodzielnych, a więc bezbronnych i całkowicie uzależnionych od innych – dzieci
w wieku 0 – 4 lat, szczególny nacisk należy położyć na doskonalenie struktury wartości.
Opiekun społeczny winien charakteryzować się wysokim poziomem moralności, a więc
i odpowiedzialności, kultury osobistej, przygotowania pedagogicznego i psychologicznego.
Takt i spontaniczność, miła i sympatyczna powierzchowność, dar rozumienia
i współodczuwania potrzeb dzieci (empatia) wyzwalają w dzieciach naturalną ufność
i poczucie bezpieczeństwa. Najdoskonalszą informacją zwrotną od dzieci mówiącą o wartości
osobowej opiekuna jest ich aktywność poznawcza, manipulacyjna, chęć do zabawy,
współodczuwanie radości z twórczego wysiłku na miarę dziecka. Umiejętność stworzenia
pogodnej atmosfery, ładu i życzliwości, jest punktem wyjścia do stopniowego zdobywania
sobie autorytetu zawodowego opiekuna społecznego o wielkiej sile wewnętrznej, bo przecież
jest to zawód z powołania, wymagający ogromnej wrażliwości na dobro drugiego człowieka,
posiadania właściwych pryncypiów w dziedzinie moralności i etyki zawodowej. To wzór
życia w pełni osobowego, obdarzony szacunkiem i zaufaniem dzieci i ich rodziców, żyjący
zgodnie z głoszonymi zasadami, bez udawania i hipokryzji.
Metody badań osobowości
W psychologii współczesnej stosowanych jest wiele metod badania osobowości
człowieka. Najczęściej wykorzystuje się testy, inwentarze osobowości, skale ocen.
Testy osobowości służą do ustalania potrzeb, skłonności, przekonań, zainteresowań,
postaw, odporności na napięcia emocjonalne. Często stosuje się testy niedokończonych zdań
lub testy obrazkowe przedstawiające sytuacje społeczne. Zadaniem osoby badanej jest
dokończenie wypowiedzi, myśli, przedstawionych osób. Wypowiedzi osoby badanej są
projekcją (rzutowaniem) własnych stanów, oczekiwań, obowiązków, nastawień.
Inwentarz osobowości jest zestawem (od kilkudziesięciu do kilkuset) pytań, na które
badany odpowiada twierdząco, przecząco, lub powstrzymuje się od odpowiedzi. Interpretacja
wypowiedzi pozwala ustalić cechy osobowości.
Skale ocen pozwalają uściślić nasilenie cech wcześniej zaobserwowanych.
Czynniki kształtujące osobowość
Dowiedziono już, że kultura i środowisko wpływają w dużej mierze na rozwój
osobowości. W zależności od kultury człowiek uczestniczy i współtworzy określoną jej
cząstkę. Współczesny związek między osobowością a kulturą uległ pewnemu rozluźnieniu.
Przemieszanie kultur i wartości moralnych i etycznych utrudnia procesy socjalizacji
jednostki, dlatego główna rola przypada jej aktywności własnej. Znacznie łatwiej to czynić
osobie, która w dzieciństwie i młodości doświadczyła pozytywnych kontaktów
emocjonalnych i ukształtowała wysoki poziom zaufania do swojego „ja” jako wartości
niepowtarzalnej i godnej troski i szacunku. Dobry kontakt z osobami znaczącymi (rodzicami,
nauczycielami, kolegami) sprzyja integracji różnych dynamizmów osobowości i sprawia, że
człowiek nie czuje się tak zagubiony w wielowymiarowym świecie. Dodatkowo zamierzony
wpływ wychowawczy rodziców i instytucji oświatowych sprzyja kształtowaniu charakteru.
36

37.

Dopiero łączne traktowanie środowiska, aktywności i wychowania wyjaśnia wielostronny
wpływ na osobowość.
4.5.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1) Jakie cechy osobowości opiekuna społecznego wskazują na dobre przygotowanie do
zawodu?
2) Jakie cechy zachowania (style zachowania) dyskwalifikują w zawodzie opiekuna
społecznego?
3) Wymień cechy osobowości opiekuna społecznego, które wskazują na bycie autorytetem
w zawodzie?
Aby przygotować się dobrze do ćwiczeń, zapoznaj się z materiałem nauczania
i ćwiczeniami rozdziału: Style komunikowania się umieszczonego w jednostce modułowej:
Nawiązywanie i utrzymywanie kontaktów społecznych.
4.5.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Diagnozowanie potrzeb uczniów w zakresie zaufania do własnego sposobu
zachowywania się.
Sposób wykonania ćwiczenia
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
przeczytać uważnie kartę ćwiczeń nr 9: Zachowania,
zastanowić się jak najczęściej reagujesz w sytuacjach zadaniowych i codziennych
z innymi ludźmi,
postawić „+” (plus) przy zadaniach, które wydaje Ci się że dotyczą Ciebie,
postawić „+” anonimowo, na liście wędrującej po klasie (nauczyciel powinien
przedyskutować w klasie to zachowanie, przy którym znajdzie się najwięcej znaków)
i dopisać do listy swoje słabe strony, które traktujesz jako swoją „piętę Achillesa”,
nie przejmować się jeśli często stawiasz się w pozycji przegranego, duża ilość ćwiczeń
z zakresu komunikacji, asertywności, rozwiązywania konfliktów zawarta w następnej
jednostce modułowej, pozwoli Ci na zmianę zachowania,
przeczytać 12 cech charakteryzujących zdecydowanego optymisty poprawiających
nastroju,
wypełnić ponownie kartę ćwiczeń nr 9: Zachowanie, po opracowaniu jednostki
modułowej: Nawiązywanie i utrzymywanie kontaktów społecznych. Sprawdzisz sam, na
ile zmieniło się twoje zachowanie pod wpływem treningu.
Wyposażenie stanowiska pracy:
– długopis,
– lista 12 cech zdecydowanych optymistów,
– karta ćwiczeń nr 9: Zachowania.
37

38.

Zachowania
Jak zachowuje się Zwycięzca
Jak zachowuje się Przegrany
Skupiasz uwagę na rozwiązaniach.
Skupiasz uwagę na tłumaczeniach.
Skupiasz uwagę na tym, co łączy Cię
z innymi.
Skupiasz uwagę na tym, co dzieli Cię
od innych.
Modyfikujesz swoje postępowanie.
Skupiasz uwagę na poprawianiu innych.
Potrafisz efektywnie i ciężko pracować przy
zachowaniu czasu dla siebie i rodziny.
Nigdy nie masz czasu na to, co naprawdę
Ważne.
Analizujesz krytykę.
Obrażasz się i unikasz krytyki.
Uznajesz prawo do odmienności innych.
Nie tolerujesz odmienności innych.
Jesteś życzliwy wobec innych.
Jesteś nieżyczliwy.
Koncentrujesz uwagę na możliwościach.
Koncentrujesz się na problemach.
SPRÓBUJ BYĆ ZWYCIĘZCĄ TAK CZĘSTO, JAK TO TYLKO MOŻLIWE. GDY
ZŁAPIESZ SIĘ NA TYM, ŻE TWOJĄ WYPOWIEDZIĄ STAWIASZ SIĘ W POZYCJI
PRZEGRANEGO, PO PROSTU ZMIEŃ TAŚMĘ!
12 cech charakteryzujących zdecydowanych optymistów
(Alan Loy McGinnis: Potęga optymizmu)
1. Rzadko bywają zdziwieni faktem występowania trudności.
2. Gotowi są przyjąć rozwiązania częściowe.
3. Wierzą, ze sami decydują o swojej przyszłości.
4. Zaczynają wszystko od początku.
5. Nie dopuszczają do siebie czarnych myśli.
6. Są wdzięczni losowi za to, co mają.
7. Wykorzystują wyobraźnię, chcąc odnieść sukces.
8. Zachowują pogodę ducha nawet wtedy, gdy nie sprzyja im szczęście.
9. Są przekonani o nieograniczonych możliwościach własnego rozwoju.
10. Wnoszą miłość w otaczający świat.
11. Lubią powtarzać dobre nowiny.
12. Akceptują to, czego nie mogą zmienić.
Ćwiczenie 2
Analizowanie zachowania opiekuna w sytuacji problemowej.
Identyfikowanie umiejętności sprzyjających rozwiązywaniu problemu.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się uważnie z sytuacją Jasia,
2) nazwać problem Jasia, w oparciu o teorię rozwoju Eriksona,
3) zaplanować rozmowę z rodzicami Jasia tak, aby przekazać problem nie oceniając dziecka
lub rodziców, ale zachęcając ich do wspólnego rozwiązania problemu,
38

39.

4) nazwać cechy osobowości opiekuna, które umożliwią rozwiązanie problemu,
5) określić jakie umiejętności są potrzebne, aby sformułować i dobrze przekazać problem,
nie urażając godności i szacunku rodziców,
6) wyrównać, poprzez ćwiczenia zawarte w następnej jednostce modułowej, braki
w umiejętnościach formułowania i przekazywania trudnych komunikatów,
7) przygotować nowy scenariusz rozmowy z rodzicami, po wykonaniu ćwiczeń,
8) porównać oba scenariusze i ocenić wyniki.
Wyposażenie stanowiska pracy:
– zeszyt,
– długopis,
– opis przypadku.
Opis przypadku
Wyobraź sobie, że jesteś opiekunem grupy czterolatków. Jaś stwarza duże problemy. Jest
agresywny, bije dzieci, zabiera zabawki, ciągle chce być w centrum uwagi. Mocno akcentuje
własną autonomię, nie jest wrażliwy na potrzeby innych dzieci. Zależy Ci na poprawieniu
sytuacji rozwojowej dziecka i rozwiązanie jego kryzysu. Chcesz, aby rodzice wpłynęli na
zachowanie Jasia, pomogli przekształcić jego postawę z roszczeniowej, na konstruktywną
aktywność zabawową. Chodzi Ci również o to, aby rodzice nie wymusili posłuszeństwa siłą,
tylko umiejętnie nagradzali zachowania konstruktywne i pozwolili dziecku na ponoszenie
konsekwencji zachowań agresywnych, np. zawierając z nim układ, że zostanie ukarane
w dany sposób wtedy, kiedy przekroczy granice szacunku i zaufania w kontaktach z innymi.
4.5.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
1) zachowywać się spokojnie i zgodnością w sytuacji kiedy inna osoba
próbuje Tobą manipulować i wymuszać byś zachowywał się tak jak
ona chce?
2) wyrażać swoje poglądy szczerze w sytuacji budzącej lęk?
3) dostroić się do przeżywanych przez dzieci emocji i zrozumieć ich
potrzeby i pragnienia bycia rozumianym i akceptowanym?
4) przyznać się odważnie do swoich wad i braków?
5) mówić odważnie o swoich zaletach, zdolnościach, umiejętnościach,
potrzebach?
6) okazać szacunek dla człowieka o odmiennych poglądach?
7) zachowywać się autentycznie, zgodnie z głoszonymi przez Ciebie
zasadami bez hipokryzji i udawania?
8) dostrzegać nieadekwatność swojego zachowania w stosunku do
obiektywnych potrzeb człowieka wynikających z jego natury?
39
Tak
Nie

40.

4.6. Zbiorowości społeczne
4.6.1. Materiał nauczania
Zbiorowości społeczne to zgrupowanie ludzi, między którymi wytworzyła się
i utrzymuje (nawet przez krótki okres) więź społeczna. Innymi słowy są to wszelkie mniej lub
bardziej trwałe formy życia społecznego.
Wyróżniamy grupy niespołeczne, czyli takie, w których dwie osoby lub więcej znajdują
się w tym samym miejscu, lecz nie współdziałają ze sobą, np. kibice.
Grupa społeczna charakteryzuje się tym, że ludzie ci współdziałają ze sobą.
Są wzajemnie od siebie uzależnieni w tym sensie, że zaspokajanie potrzeb i realizacja celów
skłania ich do wzajemnego zaufania i wpływania na postępowanie wobec siebie.
Zadaniem grup społecznych jest działanie na rzecz wspólnego dobra – np.: przez
podejmowanie decyzji.
Role społeczne
Każdy człowiek pełni w społeczeństwie różnorodne role społeczne w oparciu o system
reguł postępowania przypisany danej roli. Część ról życiowych dziedziczymy biologicznie
lub społecznie, np.: kobiety, mężczyźni, matki, siostry, itp. Inne role, np. zawodowe,
wybieramy sami, gdyż pozwalają nam realizować podstawowe potrzeby, zdolności,
zainteresowania.
Czasami się zdarza, że nie mając dobrych wzorów pełnienia danej roli odrzuca się ją jako
zbyt trudną. Uczenie się roli odbywa się poprzez naśladowanie, modelowanie, identyfikację
w najbliższym środowisku, np. między matką i córką bliska więź sprzyja ukształtowaniu roli
matki. Podobnie akceptacja i identyfikacja z grupą rówieśniczą uczy konstruktywnych
zachowań społecznych, zachowania i szacunku dla przyjaciół, współpracy i współdziałania
w grupie. Również pełnienie roli ucznia przygotowuje do późniejszej roli zawodowej.
Współdziałanie w grupie
Grupa rówieśnicza ma bardzo duży pozytywny wpływ na rozwój osobowości pod
warunkiem przestrzegania następujących zasad:
- zasady funkcjonowania grupy powinny być znane wszystkim członkom,
- celem grupy jest pomoc i wspieranie rozwoju członków grupy,
- udział w grupie może być wyłącznie dobrowolny i wymaga uznania jej zasad,
- warunkiem dobrego funkcjonowania grupy jest pełna otwartość, szczerość
i odpowiedzialność jej członków,
- każdy członek grupy może swobodnie wypowiedzieć się na temat różnych spraw,
- zasady obowiązują wszystkich członków grupy, również liderów.
Warunkiem realizacji pracy wychowawczej według tych zasad jest wyeliminowanie
przemocy i drugiego życia oraz wzajemne zaufanie i poczucie bezpieczeństwa, jak też
gotowość opiekunów grup na partnerskie, otwarte i autentyczne relacje z podopiecznymi.
W takiej społeczności konstruktywny wpływ wychowawczy opiekuna powinien opierać
się wyłącznie na większym doświadczeniu życiowym, kompetencjach zawodowych,
zaangażowaniu, życzliwości, tolerancji oraz budowaniu naturalnego autorytetu.
Wypracowanie dużego autorytetu moralnego i zawodowego warunkuje stworzenie
dobrego środowiska wychowawczego, które skutecznie może poprzez grupę oddziaływać na
rozwój jednostek.
40

41.

Wpływ rodziny na rozwój osobowości
Wiele kierunków współczesnej psychologii upatruje źródła zaburzeń osobowościowych
i charakterologicznych w niewłaściwych oddziaływaniach rodziców w okresie wczesnego
dzieciństwa. To tak zwane rodziny toksyczne, gdzie rodzice sami nie radzą sobie z własnymi
problemami emocjonalnymi. Dzieci zamiast otrzymywać wsparcie emocjonalne od rodziców,
stają się poniekąd ich opiekunami. Nigdy nie są sprawiedliwie oceniane są najczęściej
konkurencją w walce o przestrzeń, albo też narzędziem oddziaływania na niego.
Rodzice niestabilni o wewnętrznie sprzecznym systemie wartości, nie potrafią budować
takiej więzi, jakiej dziecko w poszczególnych okresach swego życia potrzebuje. Zaburzenia
powstają zatem z tego powodu, że rodzice nie zaspokajają podstawowych potrzeb
emocjonalnych swoich dzieci, poczynając od bardzo wczesnych, a rozwojowo ważnych
okresów ich życia.
Badania amerykańskich psychologów wskazują, iż dzieci, które pochodzą
z rodzin charakteryzujących się dużym ciepłem i wysokim poziomem pielęgnacji mają
przeważnie dobre kontakty w grupie rówieśniczej. Dzieciom, których życie rodzinne jest
mniej harmonijne, grożą trudności w kontaktach z rówieśnikami. Rodzice dzieci popularnych
wykazują pośredni poziom kontroli, nie kierują sztywno każdym działaniem dziecka, ani nie
pozwalają na zbyt wiele. Są zaangażowani w życie swoich dzieci, ale celem socjalizacji jest
dla nich rozwijanie autonomii, a nie jedynie bezpośrednie posłuszeństwo. Gdy niezbędne są
środki dyscyplinujące rodzice, przemawiają dzieciom do rozsądku, negocjują z nimi, a nie
narzucają rozwiązań. Tak więc środkiem dyscyplinującym są racjonalne metody
i dostarczone przez nich modelowe wzory umiejętności społecznych.
„Rodzice, którzy są ciepli, przyjacielscy i skuteczni w kontaktach z innymi, mają dzieci,
które są ciepłe, przyjacielskie i skuteczne w kontaktach z innymi”.
4.6.2. Pytania sprawdzające
1)
2)
3)
4)
5)
Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
Co to jest grupa społeczna i jaki ma wpływ na jednostkę?
W jaki sposób dziecko przyswaja sobie reguły roli społecznej?
Jaki jest wpływ osób znaczących na kształtowanie się osobowości dziecka?
Jak współdziałanie w grupie wpływa na rozwój dziecka?
Jaki jest wpływ rodziny na rozwój osobowości dziecka?
4.6.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Odegraj zachowanie biernej matki.
Sposób wykonania ćwiczenia
1)
2)
3)
4)
5)
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
przeczytać opis sytuacji,
uświadomić sobie, dlaczego tłumaczenie matki, żeby dzieci były grzeczne, nie przynosi
żadnych efektów,
odpowiedzieć na pytanie: Dlaczego matka skrywa irytację i udaje, że jest spokojna, kiedy
dzieci źle się zachowują, wreszcie wpada w złość?
odegrać tę scenę z kolegą w parach,
odegrać scenę ponownie, stanowczo stawiając granicę dzieciom, jak się mają
zachowywać.
41

42.

Omówienie:
1. Dlaczego dzieci nie są pewne, co jest akceptowane, a co nie i nieustannie sprawdzają
granice, do których bezkarnie mogą się posunąć?
2. Z czego powinni zdać sobie sprawę rodzice mówiąc: nie?
Wyposażenie stanowiska pracy:
– kartka i długopis,
– opis sytuacji.
Anna jest przykładem biernej matki. Kiedy jej dzieci źle się zachowują, prosi je, żeby
były grzeczne i zawsze stara się tłumaczyć swoje stanowisko (nawet 2 – letniemu
Piotrusiowi).
Ćwiczenie 2
Rozpoznawanie zdolności nadopiekuńczych u rodziców na podstawie opisu przypadku..
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z sytuacją,
2) odpowiedzieć na pytania: Jaki jest wpływ wyręczania dzieci na ich rozwój osobowości?.
Czy dzieci kształtują wiarę we własne siły, czy motywuje je to do pracy nad sobą, czy do
lenistwa? Czy sprzyja to kształtowaniu autonomizacji w działaniu?
3) odegrać w grupach 4 – 5 osobowych scenę zachowania się:
– rodzica nadopiekuńczego
– rodzica agresywnego
– rodzica asertywnego
W przypadku trudności z przygotowaniem scen przeczytać: Materiał nauczania
z jednostki modułowej: Nawiązywanie i utrzymywanie kontaktów społecznych rozdział:
Style komunikowania się.
Wyposażenie stanowiska pracy:
– kartka i długopis,
– opis sytuacji.
Jan bardzo przeżywa wszystkie problemy dzieci i wszystko bierze na siebie. Nastolatkom
pomaga odrabiać lekcje, a kiedy mają kłopoty w szkole, idzie ze skargą do nauczyciela.
Powtarza nieustannie dzieciom, jakie są wspaniałe, a jednocześnie daje im zupełnie inny
sygnał, stale ingerując w ich sprawy.
Ćwiczenie 3
Więzi.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) uświadomić sobie, jakie czynniki sprzyjają, a jakie hamują rozwój grupy,
2) utworzyć 2 grupy:
I grupa opracowuje planszę pt.: Co buduje więzi między ludźmi?
42

43.

3)
4)
5)
6)
–
–
–
II grupa opracowuje planszę pt.: Co niszczy więzi między ludźmi?
podpisać małe karteczki swoim imieniem i nazwiskiem i zamieścić na nich swoją
propozycję: Co ja mogę zrobić, aby poprawić atmosferę i zacieśnić więzi w grupie?
przypiąć karteczki do trzeciego arkusza zatytułowanego: Mój udział w umacnianiu więzi
grupowej,
zapoznanie się z ich treścią przez wszystkie grupy,
omówienie. Pytania do dyskusji:
Jak aktualnie funkcjonuje nasza klasa?
Jak powinna funkcjonować?
Co należy zrobić, aby było lepiej?
Wyposażenie stanowiska pracy:
– 3 arkusze szarego papieru,
– materiały piśmiennicze.
4.6.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
1) scharakteryzować grupę społeczną?
2) wymienić sposoby przyswojenia roli społecznej?
3) określić wpływ grupy społecznej?
4) określić wpływ rodziny na osobowość dziecka?
5) podać przykłady uległego zachowania rodziców, opiekunów?
6) opisać zachowania rodzica nadopiekuńczego?
7) opisać przykłady zachowania rodzica agresywnego?
8) wymienić zalety zachowania rodzica asertywnego?
43
Tak
Nie

44.

4.7. Podstawy pedagogiki i dydaktyki
4.7.1. Materiał nauczania
W literaturze znajduje się wiele definicji pojęcia „pedagogika”.
Pedagogia (z gr.) - zespół środków i metod wychowawczych stosowanych przez
nauczycieli i wychowawców, sztuka nauczania i wychowania, pedos – dziecko,
agos – prowadzę. Jest to nauka o wychowaniu, jego celach, metodach, środkach
i formach organizacyjnych; zajmuje się procesami świadomego i celowego oddziaływania na
rozwój człowieka we wszystkich fazach jego życia. Jedną ze szczegółowych dyscyplin pedagogiki
jest dydaktyka.
Można wyodrębnić w niej:
dydaktykę ogólną i dydaktyki szczegółowe. Zakres badań dydaktyki ogólnej obejmujący
zagadnienia podstawowe, dotyczące ogółu procesów nauczania i uczenia się. Dydaktyka
szczegółowa zajmuje się specyficznymi zagadnieniami nauczania (np. dydaktyka matematyki,
dydaktyka szkoły wyższej, itp.).
Przedmiotem badań pedagogiki jest proces wychowania. Wychowanie – to całość
wpływów i oddziaływań kształtujących rozwój człowieka i przygotowujących go do życia
w społeczeństwie. Wychowanie jako proces- to rodzaj ludzkiej działalności, polegający na
wywoływaniu zmian w osobowości człowieka. Wychowanie ulega ciągłym zmianom
historycznym. Do czasów średniowiecza wychowanie naturalne było jedyną formą
przygotowania do życia W średniowieczu powstały szkoły, uniwersytety. Postęp naukowotechniczny sprawił, że zakłady pracy przejęły funkcje wychowawcze poprzez naukę, pracę,
współdziałanie w grupie. Również szkoły, zwłaszcza zawodowe, starały się i nadal starają się
dopasować do potrzeb gospodarki rynkowej.
Celem nauki w przygotowaniu do zawodu jest: dostrzeganie i precyzowanie problemów,
rozwiązywanie ich na drodze teoretycznej i praktycznej, skutkiem czego jest postęp
techniczny i społeczny, odkrycia i projekty racjonalizatorskie, współpraca zespołów
innowacyjnych. Celem wychowania przez pracę jest rozwijanie umiejętności praktycznych,
zainteresowanie światem techniki (wiedza o materiałach, narzędziach, metodach i procesach
produkcji); zainteresowanie światem ludzi (rozwijanie potrzeb samokształcenia, zdobywanie
wyższych kwalifikacji, samodoskonalenia).
Celem pracy grupowej jest wykształcenie umiejętności współdziałania w grupie,
udzielania sobie wzajemnej pomocy, odczuwania potrzeb innych ludzi (empatia, umiejętności
społeczne, tzw. interpersonalne).
Oczekiwane skutki tak sformułowanych celów to: zrozumienie roli pracy w rozwoju
osobowości jednostki (rzetelność, zaangażowanie, odpowiedzialność za wykonanie zadań);
w sferze gospodarczej: czynny udział w tworzeniu i rozwoju nowoczesnej kultury i techniki,
wyrobienie twórczego stosunku do pracy, doskonalenie metod, środków, stanowisk pracy.
Droga do osiągnięcia celów i skutków wychowania i nauczania (w postaci umiejętności)
prowadzi poprzez zastosowanie odpowiednich metod pracy i przestrzeganie podstawowych
zasad wychowania i nauczania.
Metodos – to po grecku droga, sposób postępowania. Metoda – systematycznie stosowany
sposób pracy nauczyciela z uczniem, umożliwiający osiąganie celów kształcenia, inaczej wypróbowany układ czynności nauczyciela i ucznia realizowanych świadomie w celu
spowodowania założonych zmian w osobowości uczniów.
Metodę dobieramy w zależności od: właściwości wiekowych i indywidualnych ucznia
oraz celów i zadań dydaktycznych.
Historia odnotowała 4 rewolucje w metodach:
44

45.

I – nauczyciele indywidualni i rodzice ustąpili miejsca instytucji szkoły i nauczycieli
zawodowych
II – zastąpienie słowa mówionego – pisanym
III – wprowadzenie słowa drukowanego
IV – automatyzacja i komputeryzacja słowa drukowanego.
Począwszy od greckiej metody heurystycznej (heurisko – znajduję) kładzie się nacisk na
samodzielne dochodzenie do wiedzy.
Żadna metoda oddzielnie nie zapewnia dobrych rezultatów nauczania i wychowania,
dlatego należy stosować różne metody wzajemnie warunkujące czynności nauczyciela
i ucznia. Współcześni metodycy wyróżniają metody podające, poszukujące i laboratoryjne,
a wśród nich odnajdziemy metody oparte na słowie, obserwacji i działalności praktycznej.
Wprowadzono również nową jakość wynikającą z potrzeb współdziałania w dobie zalewu
informacji, tzw. metodoformę (pracę grupową i indywidualną), której cechą wyróżniającą jest
nauczanie przez podawanie problemów, rozwiązywanie problemów, testowanie wyników
nauczania.
Skuteczność tej formy uzależnia się głównie od metod tzw. oddziaływania pośredniego
(metody przykładu – wzoru wychowawczego i metody oddziaływania przez zespół).
Metoda przykładu – wzoru wychowawczego.
– wzór powinien być: sprawiedliwy, prawdomówny, szczery
– postępować zgodnie z głoszonymi poglądami
– drobne potknięcia powodują zachwianie wiary w prawdziwość autorytetu
– szczególnie dorośli są bardzo krytycznie nastawieni do wszystkiego, co ich otacza
Metoda oddziaływania przez zespół – jest skuteczna, gdy określona grupa dobrowolnie
uczestniczy w procesie wychowania i realizuje wspólne cele: stosunek do nauki, pracy,
poszanowanie mienia społecznego. Oddziaływuje na świadomość pod warunkiem, że
wychowanek czuje się bezpiecznie w grupie.
Spełnienie założonych celów wychowawczych jest możliwe, jeśli zostaną spełnione
przez nauczyciela następujące zasady wychowawcze:
1) Zasada poszanowania osobowości wychowanka. Zawsze należy pamiętać, że człowiek
jest wartością najwyższą. Każdy ma prawo do zachowania własnej indywidualności i nie
należy zbyt głęboko ingerować w jego osobowość. Wychowanek musi mieć poczucie
własnej wartości i godności.
2) Zasada współpartnerstwa. Stosunki między wychowawcą a wychowankiem powinny
mieć charakter stosunków partnerskich. Wychowanek powinien akceptować,
wychowawcę pod względem moralnym i osobowościowym. Wzajemne stosunki
budować należy w oparciu o życzliwość, lojalność i poszanowanie godności.
3) Zasada oddziaływania na świadomość wychowanka. Świadomość, to zdolność do
zdawania sobie sprawy z konsekwencji własnego postępowania. Wychowanek musi
zrozumieć sens swoich obowiązków, potrzebę ich wypełniania. Uświadomienie może
przybrać formę przyzwyczajenia do bezpośredniego działania w określonych sytuacjach
lub wyobrażeniowe i uczuciowe wdrażanie w określone sytuacje społeczne.
4) Zasada indywidualizmu i zespołowości w procesie wychowawczym. Przez całe życie na
człowieka wywierają wpływ różne grupy społeczne, których jest pełnoprawnym
członkiem, takie jak rodzina, rówieśnicy, szkoła, zakład pracy. Jest indywidualnością
w grupie, jak też decyduje o wspólnych przedsięwzięciach grupy i jest odpowiedzialny
przed nią za swoje czyny.
Spełnienie celów dydaktycznych umożliwi przestrzeganie zasad nauczania:
- zasady poglądowości
- zasady przystępności i indywidualizacji
45

46.

- zasady świadomego i aktywnego udziału
- zasady systematyczności
- zasady trwałości wiedzy
- zasady wiązania teorii z praktyką
- zasady operatywności wiedzy.
4.7.2. Pytania sprawdzające
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)
9)
Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
Jakie są podstawowe elementy struktury procesu wychowania (pedagogiczne)?
Jakie są podstawowe elementy struktury procesu nauczania (dydaktyczne)?
Jakie różnice i podobieństwa występują między pedagogiką a dydaktyką?
Co wyznacza cele dydaktyczne i wychowawcze?
Czym należy się kierować przy dobieraniu metod pracy z uczniem?
Jaki wpływ może mieć metoda na przyswojenie wiedzy i umiejętności?
Jaką rolę w realizacji celów kształcenia i wychowania ma przestrzeganie zasad?
Jakie znasz zasady wychowania i nauczania?
Jakie znasz metody wychowania i nauczania?
4.7.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Sformułuj cele, wybierz metodę realizacji zajęć dla dzieci 5-letnich i opracuj scenariusz
podanych zajęć.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) wiedzieć, dla jakiego wieku dziecka przygotujesz zabawę,
2) określić, jakie cechy psychoruchowe charakteryzują 5 letnie dziecko,
3) wiedzieć, jakie sprawności i umiejętności wiekowe należy rozwijać,
4) zdiagnozować potrzeby grupy dzieci, w której będziesz prowadzić zajęcia,
5) zdiagnozować możliwości wykonania scenariusza,
6) poszukać w literaturze propozycji zajęć, które spełniają wyżej wymienione cechy
w wystarczającym zakresie,
7) wybrać z literatury kilka zabaw, np.: Kolory, Kapelusze i opracować konspekt
w dwu – osobowych grupach,
8) zapoznać się ze wzorem scenariusza zajęć (umieszczonym poniżej),
9) wybrać jedną osobę do zaprezentowania scenariusza na forum klasy,
10) ocenić poprawność napisania scenariusza.
Wyposażenie stanowiska pracy:
– materiały piśmiennicze,
– wzór scenariusza zajęć.
46

47.

Scenariusz zajęć:
Osoba prowadząca: ………………………………………………………
Temat zajęć: Gry i zabawy ruchowe: Bawimy się w kolory i Co jest pod kapeluszem?
Grupa: 4 – 5 latki
Cel ogólny: Rozwijanie umiejętności poznawczych: wrażliwości, spostrzegawczości,
poczucia przestrzeni
Szczegółowe cele kształcenia:
Po zakończeniu zajęć dziecko potrafi:
– lokalizować w przestrzeni przedmioty kolorowe,
– śledzić, gdzie znajduje się piłeczka,
– współpracować i współdziałać z innymi dziećmi, z opiekunem,
– panować nad emocjami przez wykonywanie zadań w skupieniu.
Metody: zabawy ruchowe grupowe, elementy ćwiczeń, działalności praktycznej
(porównywanie kolorów, powtarzanie czynności spotykanych w życiu codziennym)
Czas: 30 min.
Środki dydaktyczne: kolorowe przedmioty, kapelusze lub wiaderka, piłeczki.
Przebieg zajęć:
FAZA WSTĘPNA
1) Czynności organizacyjno – porządkowe.
2) Nawiązanie do tematu, wyjaśnienie celu zajęć, sformułowanie poleceń, sposobu ich
wykonania.
FAZA WŁAŚCIWA (przebieg zabaw):
1) Prezentacja (pokaz) sposobu wykonania przez nauczyciela.
2) „Pokażę wam sztuczkę z 3 kapeluszami, pod jeden z nich włożę piłeczkę i będę go
przesuwać, żebyście jej nie widzieli, a wy zgadniecie, gdzie jest piłka?”
3) Kierowanie czynnościami dzieci, obserwowanie sposobu wykonania, w razie trudności
pomoc dzieciom.
4) Wydawanie poleceń podtrzymujących kontynuację zabawy (dzieci dobierają się parami
i bawią się 2 kapeluszami, wystawiają się wzajemnie na próbę).
Uwaga (zabawa: Kolory została opisana w ćwiczeniach 4.1.3. Ćw.1)
FAZA KOŃCZACA
1) Porządkowanie pomocy dydaktycznych, odkładanie na miejsca (wydajemy dzieciom
polecenie, aby odłożyły pomoce na miejsce).
2) Dzieci siadają w kręgu na polecenie opiekunki.
3) Nauczycielka zadaje pytania dzieciom na temat zabawy: co podobało się w zabawie, co
było trudne do wykonania, co mogłyby zmienić, udoskonalić. Chętne dzieci zgłaszają się
przez podniesienie ręki i wypowiadają się.
4) Opiekunka ocenia osiągnięcia dzieci w zabawie.
Zakończenie zajęć
Sposób uzyskania informacji zwrotnej od ucznia po zakończonych zajęciach
Dzieci wyrażają swoje odczucia po zabawach przyklejając na tablicy magnetycznej
wybrany przez siebie rysunek: J L
47

48.

4.7.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
1) zdefiniować pojęcie celu ogólnego i celów szczegółowych?
2) sformułować cele wynikające z potrzeb rozwojowych dzieci
w grupie i ich możliwości indywidualnych?
3) wybrać rodzaj zajęcia i odpowiednią metodę jej realizacji, aby
osiągnąć zaplanowane cele?
4) opracować i napisać scenariusz zajęć dla dzieci w odpowiedniej
grupie wiekowej i dobrać odpowiednie metody realizacji?
5) skorzystać z uzupełniających źródeł informacji?
48
Tak
Nie

49.

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ
INSTRUKCJA DLA KURSANTA
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
Przeczytaj uważnie instrukcję.
Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
Zapoznaj się z zestawem pytań testowych.
Test zawiera 20 pytań dotyczących problemów związanych z charakteryzowaniem
psychofizycznych i społecznych aspektów rozwoju człowieka.
Zadania: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 17, 18, 19, 20 to zadania otwarte i należy udzielić
krótkiej odpowiedzi, zadania: 11, 12, 13, 14, 15, 16 to zadania wielokrotnego wyboru
i tylko jedna odpowiedź jest prawidłowa.
Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi:
– w zadaniach wielokrotnego wyboru zaznacz prawidłową odpowiedź znakiem X
(w przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową),
– w zadaniach z krótką odpowiedzią wpisz odpowiedź w wyznaczone pole.
Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
Kiedy udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego
rozwiązanie
na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas. Trudności mogą przysporzyć Ci
pytania: 16 – 20, gdyż są one na poziomie trudniejszym niż pozostałe.
Na rozwiązanie testu masz 90 min.
Powodzenia !
ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH
1.
Wymień zadania psychologii.
2.
Wymień bezpośrednie i pośrednie procesy poznawcze.
3.
Wskaż cztery czynności, umożliwiające człowiekowi regulację stosunków ze światem
zewnętrznym i wewnętrznym.
4.
Wymień rodzaje wyobraźni.
5.
Zdefiniuj pojęcie: rozwój psychiczny.
6.
Wskaż umiejętności, które trzeba opanować, aby poznać samego siebie.
7.
Wymień okresy rozwojowe wg E. Ericksona.
8.
Podaj definicję procesów uczuciowych.
9.
Wymień warunki skutecznej motywacji.
10. Wymień zachowania destrukcyjne, które dyskwalifikują osobę do zawodu opiekuna
społecznego.
49

50.

11. Okazywanie uczuć przywiązania do dziecka, miłości i akceptacji:
a) wzmacnia wiarę w siebie, zachęca do działania i aktywności,
b) opóźnia rozwój biologiczny,
c) opóźnia rozwój umysłowy,
d) prowadzi do choroby sierocej.
12. Wrażenie to:
a) reakcja na widok osoby zachowującej się niekonwencjonalnie,
b) autoprezentacja mająca na celu zjednanie adwersarza,
c) najprostsza forma poznawania świata, polegająca na odzwierciedlaniu pojedynczych
cech przedmiotów,
d) fascynacja niepospolitym zjawiskiem.
13. Zaspokojenie podstawowych potrzeb psychicznych we wczesnym dzieciństwie skutkuje
w życiu dorosłym:
a) nadmierną koncentracją na własnej osobie,
b) nadmierną uległością w stosunkach z ludźmi,
c) podporządkowaniem sobie innych ludzi,
d) stworzeniem wyjątkowej wytrzymałości na frustrację tych potrzeb,
14. Toksyczni rodzice to osoby:
a) które nie radzą sobie z własnymi problemami emocjonalnymi i oczekują zrozumienia
i wsparcia swoich dzieci (odwrócenie ról),
b) dominujące, narzucające swój autorytet, wymagające dyscypliny i sprawiedliwie
oceniające,
c) doradzające, kontrolujące każdy krok dziecka,
d) silnie związane emocjonalnie, ale nie okazujące uczuć.
15. Najlepszą okazją do samopoznania i samooceny siebie w rolach społecznych są:
a) nasze wyobrażenia na swój temat,
b) nasze fantazje na temat, jaką jestem uczennicą, córką,
c) informacje przekazywane nam przez bliskie osoby (rodzice, nauczyciele)
i samouświadomienie własnych uczuć i myśli,
d) nasze marzenia o idealnej uczennicy, koleżance, córce.
16. Dziecko potrzebuje przede wszystkim:
a) dóbr materialnych: dużo zabawek, gier automatycznych, aby nadążyć za rozwoje
technicznym i nie zostać w tyle,
b) elementarnego świata: ziemi, piasku, wody, żyjących roślin i zwierząt, ludzi jako
bliźnich i siebie samego jako istoty czującej swoje potrzeby rozwojowe,
c) wysokiego poziomu rozwoju poznawczego, inteligencji, aby sprostać wymaganiom
dzisiejszego niewyobrażalnie skomplikowanego świata,
d) dyscypliny, aby uformować mocny i odważny charakter.
17. Wskaż różnice między wrażeniem a spostrzeżeniem.
18. Scharakteryzuj proces myślenia z podkreśleniem jego najwyższej roli w regulacji
stosunków ze światem zewnętrznym.
19. Wyjaśnij pojęcie systemu psychofizycznego.
20. Wymień elementy struktury osobowości.
50

51.

KARTA ODPOWIEDZI
Imię i nazwisko..........................................................................................
Charakterystyka psychofizycznych i społecznych aspektów rozwoju
człowieka
Zakreśl lub wpisz poprawną odpowiedź
Numer
zadania
1.
Odpowiedź
Punkty
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
a
b
c
d
12.
a
b
c
d
13.
a
b
c
d
14.
a
b
c
d
15.
a
b
c
d
51

52.

16.
a
b
c
d
17.
18.
19.
20.
Razem:
52