London lingvistika mektebi

1.

London
lingvistika
mektebi

2.

London lingvistika mektep atı menen málim bolǵan
baǵdar málim dárejede biziń pánimiz tariyxında "
áwmetsiz": eger bir tárepten ol derlik bir dawıstan Evropa
til biliminiń strukturalıq aǵıslarınan biri retinde tán alınǵan
bolsa, basqa tárepten ol kóbinese belgili Praga hám
Kopengagen sayasında qaladı hám geyde qurdan qur
maydannan shıǵıp ketedi, delinedi tariyxshılardıń
qaraslarında.

3.

Bul hádiyse túrli sebepler menen anıqlama berilgen: eger
onıń koncepciyasınıń tiykarǵı qaǵıydaları 30-40-jıllarda
qáliplese baslaǵan bolsa da, 50-jıllardıń ortalarına shekem
ol tek túrli baspalarda tarqalǵan bólek qaǵıydalar
formasında usınıs etilgen;
Oǵan tiyisli bolǵan tilshilerdiń kópshilik dóretpeleri
hind-Evropa bolmaǵan tillerge arnalǵanlıǵı hám usınıń
menen birge, onıń wákilleri XX ásir lingvistikalıq
oylawdıń rawajlanıwına sezilerli úles qosqan hám álbette,
hesh bolmaǵanda qısqasha kórip shıǵıwǵa ılayıq bolıp
tabıladı.

4.

Angliya jáhán til biliminiń rawajlanıwda jetekshi rol
oynaǵan mámleketler qatarına kirmegen bolsa da, ol ózine
tán qásiyetlerge iye bolǵan ayriqsha lingvistikalıq dástúrdi
de rawajlandırdı. Bul jerde birinshi náwbette Genri Sweet
(1845-1912), Daniel Jounz (1881-1967) hám basqalar
sıyaqlı belgili ilimpazlardıń atları menen kórsetilgen inglis
fonetikalıq mektep esletip ótilgen. XX ásirdiń birinshi
yarımınan basqa bir qatar filologlardıń iskerligi de óz
ishine aladı, olar arasında A. Gardiner ajralıp turadı.

5.

Inglis ilimpazlarınıń ayrıqsha ózgesheligi tiri
tillerdi úyreniwge bólek qızıǵıwshılıǵı edi, sonıń
menen birge, kem úyrenilgen " ekzotik" tillerge,
biraq bul tiykarınan Britaniya imperiyasınıń
tábiyatı menen anıqlama beriliwi múmkin, onıń
quramına kóplegen tiller kiritilgen. Aziya hám
Afrikadaǵı koloniyalar. London mektebiniń
teoriyalıq qarasların qáliplestiriwge F. De
Sossyurdıń
qarasları,
minez-qulıq
psixologiyasınıń qaǵıydaları hám basqalar da tásir
kórsetti.

6.

Birneshe minutalarda olarǵa ayrıqsha jaqınlıq
Angliyada islegen etnograf Bronislav Kasper
Malinovskiydiń
(1884-1942)
qarasları
menen
kórinetuǵın boladı, ol til hám mádeniyat ortasındaǵı
múnásebetler máseleleri menen kóp shuǵıllanǵan.
Malinovskiy málim bir xalıqtıń social institutlarınıń
pútkil kompleksin, onıń úrp-ádetleri, (etiqodlari)
ıqtıqatları, máresimleri hám basqalardı túsingen halda,
olardı sóylew baylanısı ushın orın jaratatuǵın sistema
elementleri retinde kórip shıqtı. Malinovskiydiń
sózlerine kóre, bul fon jaǵday konteksti bolıp tabıladı.

7.

" Haqıyqıy turmısta aytılǵan gápti heshqashan aytılǵan
jaǵdaydan biykarlaw múmkin emes", dep jazǵan Malinovskiy.
Bul jaǵday konteksti sóylew hádiysesi Oraylıq bolǵan hám
sistemanıń qalǵan bólegi menen birgelikte úyreniliwi kerek
bolǵan social processtiń bir bólegi bolıp tabıladı. London
lingvistika mektebiniń tiykarshısı jan Rupert Fers (1890 -1960
). 20-jıllarda Indiyada islegen, 1928-jıldan London
universitetinde jumıs baslaǵan, ol jerde 1944-jılda. bıyılǵı
jılılarda ol B. Malinovskiy menen sheriklik etti hám Shıǵıs
hám Afrikanı úyreniw mektebinde lingvistika hám fonetika
bólimin basqargan. Urıstan keyingi jıllarda Fers Egipet,
Pakistan hám AQShta ta lekciyalar qıldı.

8.

Onıń shákirtleri hám dawamlawshıları arasında valter
Allen (1911-1995), Robert X. Robins (1921-2000), Maykl
Aleksandr Kerkvud Halliday (1925) hám basqalar bar.
Tolıq formada London mektebiniń koncepciyası Ferstiń
óliminen keyin basıp shıǵarılǵan " lingvistikalıq
dóretpeleri" (1957) hám olar menen bir waqıtta basıp
shıǵarılǵan London mektebiniń basqa wákilleriniń "
lingvistikalıq analiz boyınsha izertlewleri" de keltirilgen.

9.

Kórip shıǵılıp atırǵan dáwirde payda bolǵan kóplegen
túsinikler sıyaqlı, olar da jas grammatikalıq teoriyaǵa qarsı
edi, salıstırıwlardıń hádden tıs qızıǵıwshılıǵın unamsız
bahaladı, sonıń menen birge, tilge tiykarǵı jantasıw retinde
tán alǵan. London lingvistika mektep wákilleri tárepinen
ilgeri surilgan tiykarǵı qaǵıydalar arasında ádette
tómendegiler delinedi :- til háreketlerin kórip shıǵıwda
sóylew iskerliginiń social tárepin esapqa alıw kerek.

10.

Usınıń menen birge, onıń biologiyalıq motivaciyasın da
esapqa alıw kerek, sebebi bul " tiyisli turmıs normaların
saqlawǵa qaratılǵan zárúrli háreket"; - tildi analiz qılıw
insannıń social tábiyatı menen baylanıslı halda ámelge
asırılıwı kerekligi sebepli, lingvistika individual shaxslarǵa
emes, bálki " túrlerge" hám shaxslardı jaratıwda aktiv
qatnasıwshılar retinde qızıqtıradı hám mádeniy baylıqlardı
saqlaw ; - lingvistikalıq teoriyanıń dıqqat orayında onıń
barlıq túr-túsinde - ulıwma tilde de, anıq tillerde de mánisti
ashıp beriw wazıypası bolıwı kerek;

11.

- málim bir lingvistikalıq formanıń mánisi tek onıń
haqıyqıy isletiliwin analiz qılıw tiykarında ashıp beriliwi
múmkin; ol formanıń funkciyasın ańlatadı hám hár bir
funkciya " berilgen lingvistikalıq formadan paydalanıw
arqalı" anıqlanadı. Bul kontekstke salıstırǵanda forma
yamasa element"; - jaǵday konteksti túsinigin anıqlawda
(isletilingen hám B. Malinovskiy) sóylew akti
qatnasıwshılarına tiyisli qásiyetlerin (olardıń sóylew hám
sóylewsiz háreketlerin esapqa alǵan halda ), sóylew
aktiniń tiyisli obyektleri hám aqıbetlerin esapqa alıw
kerek;

12.

-
ayrıqsha lingvistikalıq spektr bolıp, mánis bólek
elementlerden ibarat bolıp, onı anıqlaw kontekstlestiriw
usılı járdeminde individual dárejedegi bahalardı
ornatıwdı talap etedi.
Leksikalıq dárejede ol kollokaciya járdeminde ámelge
asırıladı, yaǵnıy onıń ádettegi ortalıǵın ornatıw (mısalı, tún
sóziniń mánislerinen biri onıń qarańǵı sóz menen
sáykesligi hám kerisinshe); grammatika dárejesinde
kopligaciya usılı qollanıladı.

13.

Yaǵnıy óz ara baylanıslı grammatikalıq tayıpalardı jaylastırıw
(mısalı, Evropa tillerinde atlıq hám kelbetlik artikl hám
kórsetkish almasıǵı menen baylanıslı ); - tildi analiz qılıwda
sistema hám dúzilis túsiniklerin parıqlaw kerek. Birinshisi
paradigmatikalıq dárejedegi abstraktlıq nátiyjesinde, ekinshisi
sintagmatikalıq dárejede ornatıladı. Ádette " gorizontal" bolǵan
struktura ishinde onıń elementleri ajıralıp turadı, " vertikal"
bolǵan sistema ishinde aǵzalar ; - málim bir tildiń
xarakteristikasın islep shıǵarıwda qandayda bir aldınan oylap
tabılǵan sxemalardan kelip shıǵıw múmkin emes: " pán óz
sistemaların tilge júklemesligi kerek; olardı sóylew iskerliginde
izlewi hám olardı tawıp, bunıń ushın jeterlishe tilden
paydalanǵan halda faktlerdi bayan qılıwı kerek”.

14.

- lingvistikanıń eń zárúrli wazıypalarınan biri sóylewdiń
sintagmatikalıq bóliniwin úyreniw bolıp tabıladı, sol
múnásibet penen sózdiń fonologikalıq dúzilisi máseleleri
birinshi orınǵa shıǵadı, olar arasında buwındı
modellestiriw qaǵıydaları oraylıq orındı iyeleydi; sózlerdiń strukturalıq bólimleri retinde heceler hár qıylı
ayrıqshalıqlarǵa iye (stress, uzınlıq, tonallik hám basqalar
).

15.

- funktsional hám strukturalıq analiz logikalıq jaqtan
baylanıslı, sebebi strukturalıq analiz birinshi náwbette
munasábetlerdi analiz etedi, onıń tiykarǵı mazmunı qurdan
qur funktsional baylanıslardı úyreniw bolıp tabıladı.
London lingvistika mektep wákilleri tárepinen alıp
barılǵan anıq izertlewler XX ásir til biliminiń bir qatar
baǵdarların, sonday-aq sociolingvistika, tekstlingvistikası
hám basqalardı rawajlandırıwǵa járdem berdi.

16.

Dıqqatlarıńız ushın raxmet!