Энеолит

1. ЭНЕОЛИТ

Энеолит (лат. Aeneus – мыс және грекше lithos – тас) – тас және
қола ғасырының аралығындағы археологиялық өтпелі кезең (б. з. б.
3000-2800 мың жылдар) тас – мыс кезеңі. Энеолит адамдар өміріне
мыс құралдар енген дәуір. Осы кезеңде таспен қоса мыс құралдар
да пайда бола бастайды.
Адамдардың басты кәсібі – егіншілік пен аңшылық, мал
шаруашылығы болды. Энеолит дәуірінде ауа-райы ылғалды
болып, ірі сүтқоректілер көбейгендіктен аңшылар көшіп жүретін
аумақтарын қысқартып, кейде бір жерге ұзақ уақыт шоғырлана да
бастайды.
Қоғамдық қарым– қатынасы – рулық құрылыс. Қазақстан жерінен
табылған энеолит ескерткіштері Иманбұрлық, Сексеуілді -1, -2
және Павлодарға жақын жерде, Ертіс өзенінің жағасына орналасқан
Железинка поселкесінің маңынан табылған обаны жатқызуға
болды.

2.

3.

• Энеолит – Алғаш металдан жасаған
құралдарды игере бастады. Ең бірінші
қолданылған металл – мыс. Адамдар 7 мың
жыл бұрын мыс өңдеуді үйренді. 100-ге жуық
мыс құю шеберханалары(қазандықтар)
табылды. Аналық ру әлсіреп, Аталық ру
үстемдік құра бастады. Көшпелі мал
шаруалығына көше бастады

4.

Мыс-тас ғасыры қоғамында екі ірі өзгеріс орын алды: еңбек
бөлінісі және аталық ру орнай бастады.
Үй құрылысына төбесі ағашпен жабылып, жартылай
жерден қазылған көп бұрышты немесе шеңберлі құрылыстар
салу басым болды.
Энеолит кезеңінде қайтыс болған адамды қоныстың
шетіндегі зиратта жалғыз жерлеу, сонымен қатар қайтыс
болған адамның бейнесін жасау дәстүрлері кездеседі.
Мұндай бейнелерге қарап энеолиттік адамның түр-сипаты
еуропалық нәсілге жататынын байқауға болады.
Тесені тас тісті ағаш соқа алмастырды, нәтижесінде еңбек
өнімділігі арта түсті. Сол кезеңдерде металдың кейбір
түрлері: алтын, күміс, мыс табиғатта дайын күйінде кездесті.
Ең бірінші қолданылған металл - мыс. Бұдан 7 мың жыл
бұрын адамдар мыс өңдеуді үйренді.

5.

• Қазақстан аумағында энеолит кезеңінің ерекше ескерткішіСолтүстік Қазақстандағы Ботай тұрағы. Ботай тұрағы
б.з.б. 3-2 мыңжылдықтармен мерзімделеді. Бұл тұрақ 15
гектар жерді алып жатыр. Тұрақты қазу барысында 158
тұрғын үй табылды. Үйлердің қабырғалары жануарлар
терісімен қапталған, ортасына ошақ орнатылған. Бұл
ескерткіш 1981 қазыла бастады. Энеолиттік ескерткіштер
Маңғыстау жерінде де жолықты. Шебір, Жыңғылды,
Қошқарата. Шебір елді мекені маңынан тас пен қыштан
жасалған еңбек құралдары табылған. Ыдыстар
сазбалшықтан жасалған, түбі жұмыртқа тәрізді болып
келеді. Ыдыстарды әшекейлеу үшін тарақ тісі сияқты өрнек
пайдаланылған. Шебір тұрағының тұрғындары теңіз
моллюскаларының қабықтарын моншақ етіп таққан.
Моншақтардың жиектері мұқият тегістелген, ал тесіктері
бұрғылау әдісімен жасалған. Шебірліктер негізінен аң
аулаумен айналысқан.

6.

• Адамның шаруашылық іс-әрекетіндегі, аналық рулық
кауымның ішіндегі коғамдық қарым-қатынастардағы
өзгерістер оның біртіндеп ыдырауына әкелді. Ақырында, ер
адамдардың шаруашылық іс-әрекетінің өсуі туысқандык
есебін ауыстыруға және әке жағынан жеке мүлікке мұрагер
болуына алып келді.
Энеолит дәуірінде рулық қауымның негізін көбінесе
патриархалдық отбасы құрайтын болды. Патриархалдық
("pater" — әке, "агсһе— билік) отбасылар жақын
туысқандардың үшеуден астам ұрпағынан тұрды. Ең
үлкендері рулық бірлікке кірді, рулар тайпаға бірікті.
Тайпалар қандас-туысқандық белгілеріне және шаруашылық
ортақтығына қарай біріккен бірнеше рулық қауымнан
құралды. Ал тайпалар кейінгі тарихи кезеңде тайпа
одақтарын құратын болды. Біртіндеп үлкен патриархалдық
отбасылардың үйге, малға, еңбек құралдарына, тұрмыстық
заттарға жеке меншік пайда болды. Ру мүшелері жайылым
мен аң аулайтын жерлерді де иемденді

7.

Қола дәуіріндегі Қазақстан
(б.з.б. 2800-900ж.ж.) немесе
(б.з.б. 2-1 мыңжылдық).

8.

Қола дәуірі
(б.з.б. 2 мыңшы жыл- б.з.б. 1 мыңыншы жыл)
Б.з.б. ІІ мыңжылдықта Қазақстан территориясында қола
дайындау технологиясы шығарылды. Яғни, алғашқы жаңалық ретінде
өндіріске метал құралдарының енуі, еңбек өнімділігін арттырды. Өлкеде
қоланы балқыту басталды. Адамдар табиғи мысты балқытып, оған
қалайыны қосып қоланы алуды үйренді. Қола өте қатты болды.
Қоладан жасалған бұйымдар тас пен мыстан жасалған еңбек құралдарын
ығыстыра бастады. Сондықтан да бұл кезеңді тарихта Қола дәуірі дер
атады.
Кен өндірушілердің қонысы кенішке жақын орналасты. Кенді қорыту
үшін құрылысы күрделі қазандықтар салынды.
Қ.И.Сәтбаевтың айтуы бойынша Жезқазғаннан 1 млн тоннадай кен
өндіріліп, одан 100 мың тоннадай мыс қортылғанын айтқан. Шығыс
Қазақстанда Нарым мен Қалба кен орнында 1100 тонна қалай
шығарылған.

9.

мыс
Қола екі
металдың
қосындысы
қалайы

10.

Металл
өңдеуді игерді
Шығу тегі
жағынан ұқсас,
өзіндік
мәдениеті бар
тайпалар
мекендеген
Еңбек
өнімділігі
артты
Кен қорыту
үшін
қазандықтар
салынды
Қола дәуірінің
даму ерекшелігі
Жеке меншік
қалыптасты
Теселі
егіншілік
дамыды
Мал бағудың
көшпелі түріне
көшу
қалыптаса
бастады
Әлеуметтік
теңсіздік
орнады

11.

Хронологиялық кесте
№
жылдар
зерттеушілер
оқиға
1
1913-1914
жылы
А.Я. Тугаринов Бұл мәдениеттің ескерткішін –
Оңтүстік Сібірдегі Ачинск-Ашнас
қаласы маңындағы Андроново
селосынан тапты. Сондықтан
андрон мәдениеті деген атау алды
2
1927 жылы
М.П. Грязнов
3
1946 жылы
Ә.Х. Марғұлан Қазақстанда қола дәуірі Орталық
зерттеле бастады
Батыс
Қазақстаннан
андрон
мәдениетінің ескерткішін тапты

12.

Территориясы
Алғаш табылған жері
Қазақстанда көп қоныстанған
жері
Уақыты
б.з.б. ХYШ- YШ ғғ.
Оралдан Енисейге дейін
Оңтүстік Сібірдегі Ашнас қаласы маңындағы Андронов селосы
Орталық Қазақстан
Орталық Қазақстандағы қола дәуірі
1. Ерте қола дәуірі - б.з.б. ХYШ-ХY ғғ.
2. Орта қола дәуірі - б.з.б. ХY - ХШ ғғ
3. Кейінгі қола дәуірі - б.з.б. ХІІ-YШ ғғ.
3 кезеңге бөлінді (археологиялық
мәдениет)
Нұра кезеңі ФЕДОРОВ
Атасу кезеңі АЛЕКСЕЕВ
Беғазы-Дәндібай мәдениеті
Замараев
Мәдениеттері
Баспанасы
Қоғамдық құрылыс
Тілі
Археологиялық символы
Ерекшеліктері, әдістері,
шаруашылығы
1. Андронов мәдениеті – б.з.б.XYIII-ХIII ғғ.
2. Беғазы – Дәндібай мәдениеті – б.з.б. XII-YIII
Жертөлелер
(андроновтықтардың дөңгелек баспанасы-киіз үйдің прототипі)
Аталық (Әкелік) ру
Үнді - ирандық
Сырғалар мен алқалар
Түсті металдар мен
Қатты кенді отпен уату
Тотықтандыру (балқыту)
алтынды игеру
Үңгіп қазу
Жұмсақ кенді қайламен
омыру
Көшпелі мал шарушылығы
Теселі ешіншілік
Қаласы
Арқайым (Қостанай мен Челябі олбыстары аралығында)

13.

Андронов мәдениеті
Қола дәуіріндегі Еуразия территориясында
б.з.б.XYIII-ХIII ғғ. өмір сүрген тайпалар Андронов
мәдениетінің өкілдері болды. Бұл мәдениет алғаш
1913-1914 жылдары Оңтүстік Сібірдегі Ашнас
қаласының
Андроново
селосының
жанынан
табылды. Сондықтан мәдениеттің атын Андронов
мәдениеті деп атады.
Андрон тектес қола мәдениеті Орал,
Жайықтан бастап, Енисейге дейін, Батыс
Сібірден Памир тауларына дейін көшіп қонып
жүрген.

14.

Андронов мәдениеті
Қола дәуірін 1946 жылы жоспары зерттеуді бастаған ғалым Әлікей
Марғұлан. Солтүстік және Батыс Қазақстаннан 80-нен астам қоныс
зерттелді. Орт.Қаз. аумағынан 30 қоныс, 150 оба зерттелді. Сол.Қаз.
Чаглинка, Петровка мен Боголюбов қоныстары орлармен және
дуалдармен қоршалған болды. Сол.Қаз. Степняк. Шығ.Қаз.МалоКраснояка. Бат.Қаз. Алексеев. Көкшетаудан Шағалалы. Оңт.Қаз.
Сырдарияның төменгі ағысынан табылған Түгіскен кесенесі. Бұның
ішіне қоладан жасалған бұйымдар, қарулар, алтын әшекеілер қойылған.
Андроновтықтар европоидтерге ұқсас болды. Ғалым
Алексеевтың сипаттауы бойынша «Андроновтықтар мұрынды
келген, бет сүйегі шығыңқы емес, көздері үлкен». Кескін кейпі ірі,
дене құрылысы мығым, жігерлі, келбетті адамдар болған» деген.

15.

Зерттеушілердің көпшілігі андронов мәдениетінің
өмір сүрген уақытын 3 кезеңге бөледі:
Ерте қола кезеңі (Федоров кезеңі) — б.з.б.
XVIII—XV ғғ.;
Орта қола кезеңі (Алакөл кезеңі) — б.з.б. XV—
XIII ғғ.;
Кейінгі қола кезеңі (Замараев кезеңі) — б.з.б.
XII—VIII ғғ.
Бұл кезеңдер алғашқы зерттелген ескерткіштер
атына сәйкес Федоров, Алакөл, Замараев деп
аталды.

16.

Сандар сөйлейді:
Сандар
1 млн
1100
80
30
150
Сипаттамасы
Ғалым Қ. Сатбаев айтып кеткен қола дәуірінде
Жезқазған өңірінен өндірілген кен мөлшері
тоннамен
Қола дәуірінде Шығыс Қазақстандағы Нарын,
Қалба кен орындарынан шығарылған қалайы
мөлшері тоннамен
Солтүстік және Батыс Қазақстандағы Андрон
мәдениетінің қоныстар саны
Орталық Қазақстандағы зерттелген қола дәуіріне
жататын қоныс саны
Орталық Қазақстандағы зерттелген қола дәуіріне
жататын оба саны

17.

Сол.Қаз. Чаглинка, Петровка мен Боголюбов қоныстары
орлармен және дуалдармен қоршалған болды. Сол.Қаз.
Степняк. Шығ.Қаз.Мало-Краснояка. Бат.Қаз. Алексеев.
Көкшетаудан Шағалалы. Оңт.Қаз. Сырдарияның төменгі
ағысынан табылған Түгіскен кесенесі. Бұның ішіне қоладан
жасалған бұйымдар, қарулар, алтын әшекейлер қойылған.
Андроновтықтар европоидтерге ұқсас болды. Ғалым
Алексеевтың сипаттауы бойынша «Андроновтықтар мұрынды
келген, бет сүйегі шығыңқы емес, көздері үлкен. Кескін кейпі
ірі, дене құрылысы мығым, жігерлі, келбетті адамдар болған»
деген.

18.

Қола дәуірінің ескерткіштері
№ ескерткіштер
ерекшеліктері
1 Андронов
Андрон мәдениетінің аймағы: Орал (Жайық) өзенінен бастап,
мәдениеті
Енисей өзеніне дейін, Батыс Сібір орманды алқаптарынан
бастап, Памир тауларына дейін. Андрондықтар еуропоидті.
Олардың сырт бет-бейнесін академик В.П. Алексеев
зерттеген: «Андрондықтар мұрны үлкен, беті сопақтау,
көзі үлкен, кавказдықтардың түріне ұқсайды. Тұрпайы
бірақ көрікті адамдар, дене бітімі күшті болған.» «Түсі ақ
сары, көзі көкшіл, бойы орташа, басы сопақтау, мұрны
қоңқақтау болып келген».
2 БеғазыҚола дәуірінің ең соңғы кезеңі. Таза көшпелі
Дәндібай
малшаруашылығы
дамыды.
Жерлеу
орындарының
мәдениеті
құрылыстары өте ірі болды, тас қашау өнері жетілді.
(б.з.б. 12-8 ғ.) Қорғандары биіктеу болып келді, ұсақ қиыршық тастар мен
топырақтан тұрғызылып, етегі үлкен қақпақтастармен
бекітілген. Құмыраларда көп кездесетін өрнек түрі – тарақ
жүзді, үзік сызықты, үшбұрыш өрнектер.

19.

20.

21.

22.

23.

24.

Беғазы-Дәндібай қорымындағы мәдени ескерткіштер. Ақтоғай ауданы,
Қарағанды облысы. 20 қыркүйек 2009 жыл.

25.

Беғазы-Дәндібай қорымынан табылған мәдени ескерткіштер. Ақтоғай ауданы,
Қарағанды облысы. 20 қыркүйек 2009 жыл.

26.

Бесіктас, тас жәшік — Kөне дәуірлерден сақталған қабірлер

27.

Оралда қола дәуіріне жататын қабір табылды
13 маусым 2012 21:37

28.

29.

30.

31.

Таңбалы тас

32.

33.

34.

Каменные могильники бронзового века
на севере Эстонии