Къаяла унутмагъандыла

1. План:

Этезланы Умар
Къаяла унутмагъандыла
Революция бла граждан къазауат
Полит репрессия

2. Этезланы Умар

• Малкъар джазыучу Этезланы Мингболатны джаши
Умар 1913 джыл Тёбен Басханда туугъанды.
Ленинградда Герцен атлы пединститутну историяфилология факультетини эки курсун бошагъанды.
Джазыб башлагъаны джыйырманчы джылланы
аягъында болгъанды. Назмулары газетледе,
журналлада, джыйымдыкъ китаблада басмаланыб
тургъандыла. Умар СССР-ни джазыучуларыны
Союзну члени болгъанды.
• Этез улу «Къанлы той» деген драманы джазгъанды,
«Тарда» деген романны авторуду.

3. Къаяла унутмагъандыла

Граждан къазауат
Абайханова Людмила Магометовна

4. Къаяла унутмагъандыла

• Джазыучуну Этезланы
Умарны эм аламат
чыгъармаларыны бири
«Къаяла унутмагъандыла»
деген повестиди. Север
Кавказда граждан
къазауатны баргъаны
суратланады повестде.

5. Тукъум белюў

Граждан къазауатха дери тукъум белюў болгъанды.
1867-чи джыллада.
1.
Акъсюек (аристократия) – 539 адам (3,7%)
А) бий эмда таубий
Б) чанка – бийни бир тюрлюсю.
2. Ёзден (свободные) – 11779 адам (80,6%)
А) сыйлы-ёзден (полуфеодалы)
Б) тюз-ёзден (простые)
В) азатла, тебен-ёздени эмда арыгъан ёзден (давно освобождены от
крепостной зависимости).
3. Къул (зависимые) – 2407 адам (15,7%)
А) юлчюлю эмда джоллу къул
Б) джолсуз эмда башсыз къул.
Бийлени къолларында кёб кюч болгъанды.
Адетле бла бийле бла ёзденле эмда къулла бла юйленирге болмай
эдиле.

6.

• Адетле бла къулну иеси келишим
сёзюн толтурургъа керегиди,
сёзюн тутмаса уа къул тийреде
шагъат излерге болукъ эди. Ие
кесича къулланы юйленирге этерге
болмагъанды. Сатхан заманында
юйдегини айырыргъа эркинлиги
болмагъанды.
• Бир-бир къулла ачха джыйыб кесине
къул алгъа болгъан эди.
• Алай а къулну джашау бек къыйын
эди.
• Башсыз къулла эркинликсиз эдиле.
• Бир-бир бай адамлада кёб джерле бар
эдиле, башха адамла уа джерсиз
болгъанла.

7.

• Джерлени тенг юлюшлерге белгили
джамагъат адам Байчораланы Солтан излей
эди, Крымшамхаланы Ислам да алай этерге
дей эди.
• 1907-1908 джыллада миллет джер ючюн
къозгъалыргъан заманла болгъандыла.
• 1909 джылда, Тебердиде, биринчи полит
либерал бёлюм къуралгъанды, тамадасы Халийланы Саид. Андан кёб белгили
революционер чыкъгъанды (Батчаланы М.,
Урусланы М., Байкулланы И.).

8. Революция бла граждан къазауат

• Февраль революциядан сора Кавказдада миллет къозгъалыргъа
тебрегенди.
• Къарачай халкъ граждан исполкомну Байрамкъулланы Ахмат
тамадасы болгъанды, алай а бек радикал политиканы этерге сюйген
ючюн аны орнуна Урусланы Хамзат-Хаджи келгениди.
• Къарачайда Совет власть марта 1918 джылда келгениди, алай а элледе
Советни кёб кючю джокъ эди. Граждан къазауат башлана тебреген
эди.

9.

• Июнь, 1918 джыл - А.Г. Шкуроны
отрядлары шимал джанында Совет
властны позицияларына урум
этгендиле, кюнбатыш джанында уа
полковникни Васильевны отряды
болгъанды.
• Къобан джанында Аджиланы Аубекир
совет отрядны джыйгъанды. Советни
джаулары Узденлары Д. бла ала бла
кюрешкен эдиле.
• 20 март. 1920 джыл – Акъ-Къалада
Къарачайны центрни Къызылла алгъан
эдиле.
• Март. 1920 джыл – Баталпашинскийде
ревком ачылгъан эди, андан сора бир
заманнга революционер комитет
этилгенди, тамадасы – Кочхарланы
Асланбек, алына салыргъан борчун,
миллет соруу, этерге кюреше эдиле.

10.

• Июль, 1920 джыл - къыбыла джанында
къазаут башланнган эди, полковник
Васильев, Крымшамхалланы М. бла
Крымшамхалланы М.-Г., тамадалары
генерал Хвостиков бла антисовет
аскерчилени хорлагъан эдиле.
• Ревкомдан Черемухинни деб
Къарачайгъа джибериргендиле
къарачай миллетни джыйыб ГеоргиевОсетинскийде къозгъалыргъан адамла
бла къазаут этер ючюн.
• Къарачайда халкъ къозгъалыргъан эди,
андан сора Черемухинни къарачайла
къыстагъандыла.

11.

• Эки ай миллет къозгъалыргъан этгенден
сора Совет власть бла къарачайла
разылыкъларын билдирген эдиле 27
октябрда 1920 джылда.
• 17 октябрь, 1920 джыл – Къарачай кесича
автономия болгъан кюн, биринчи
тамадасы – Алийланы Умар. Алай а 1921
джылда Къарачай-Черкес миллетле бирге
болургъа дегендиле, биринчи тамадасы –
Курджиланы Курман-Али.
• 25 апрель, 1926 джыл – Къарачай-Черкес
автономияны айырыргъан эдиле. 1927
джылда Къарачайны арасы МикоянШахар болгъанды, ол автономия
ноябргъа 1943 джылгъа дери тургъан эди.

12. Полит репрессия

• НЭПни заманларында (1921-1928) миллет Къарачайны джангыртыргъа
кюрешкен эдиле.
• 1929 джылда Андреев А.А. Къарачайда коллективизация этген эди. Ол
политика адамлагъа кюшлю заран салгъан эди. Мал эки кереги аз болду.
• Аны ючюн миллет къозгъалыргъа тебреди 18 мартда 1930 джылда.
Адамла Микоян-Шахарны алыргъа кюрешкен эдиле, алай а
эталмагъандыла.
• Бир-бир социалистлени тутхан эдиле, бир-бирлени ёлтюр эдиле.
• Алты кюн баргъан эди миллетни къозгъалыргъаны, Къызылла аланы
тыйгъан эдиле. 1000 джанында адам тутулгъанды, Бирин ёлтюрюрген
эдиле, башхаланы Урал бла Казахстангъа къыстадыла.
• Кёб тыйыншлы къарачай адамлагъа аманлыкъ этгендиле. Полит эмда
къырал ишледе тургъанла репрессиягъа тюшгендиле. Алийляны У.,
Курджиланы К., Хубийляны И., Тамбийлени И., Батчаланы И.,
Уртенлени А. ёлтюрген эдиле.

13. Бошадым!