Түйелерді асыл тұқымды және өнімділік көрсеткіштері бойынша кешенді бағалау

1.

Семинар тақырыбы: Түйелерді асыл тұқымды және
өнімділік көрсеткіштері бойынша кешенді бағалау
Спикер: а.ш.ғ.к.Ермаханов М.Н.
Күні: 10 қараша 2023 ж.
Уақыты: 9:30
Өткізу орны:Түркістан облысы, Отырар ауданы,". «Үсенов Н.» " ш / қ

2.

Вебинардың басты тезистері
Мақсаты: Түйелерді асыл тұқымды және өнімділік көрсеткіштері бойынша кешенді бағалау
арқылы түйе шаруашылықтарында малдардың өнімділігін көбейту жолдарын қарастыру.
Міндеттері:
-Түйе шаруашылықтарында тұқымына қарай малдардың өнімділігін арттыру;
- Асыл тұқымды түйелерді іріктеу мен сұрыптау және жұптастыру арқылы
өнімділігін көтеру;
- Түйе шаруашылығында түйелерді асыл тұқымды және өнімділік көрсеткіштері
бойынша кешенді бағалау;
- Түйенің тұқымын асылдандыру барысында кешенді бағалаудың маңызы.
Фермерлер үшін практикалық құндылығы
Түйелерді асыл тұқымды және өнімділік көрсеткіштері бойынша кешенді бағалау арқылы
түйе шаруашылықтарында малдардың өнімділігін көбейту жолдарын қарастыруға мүмкіндік
тудырады.
1

3.

МӘСЕЛЕНІҢ СИПАТТАМАСЫ
ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ
ТЕЗИС
ЕГЖЕЙЛЕРІ
Асыл тұқымды түйелердің генетикалық
қорлардағы өнімділік бағытына қарай
өнімділігін дамытудағы ролі.
Бүгінгі таңда түйе шаруашылығында өндірілген өнім
түрлеріне қарай асыл тұқымды түйелердің
міндеттерін сақтай бермейді.
Асыл тұқымды түйелердің өнімділігін
арттыру үшін селекциялық- асылдандыру
жұмыстарын қатаң сақтау тиімді.
Нарықта асыл тұқымды түйелердің өнімділік
бағытына қарай сұраныс болған жағдайда
шаруашылықтағы түйелерге селекциялық
асылдандыру жұмыстар жүргізілген тиімді.
Асыл тұқымды түйелердің етті-жүнді,
сүтті-етті бағытындағы генетикалық
қордағы түйе тұқымдарын тиімділігін
арттыру үшін ең алдымен селекциялық
асылдандырудың тәртібін қатаң ұстану.
Асыл тұқымды түйелердің етті-жүнді, сүтті-етті
бағытындағы генетикалық қордағы түйе
тұқымдарының тиімділігін арттыруда ет, жүн, сүт
өндірудің маңызы зор
Асыл тұқымды түйелердің өнімділік
бағытына қарай шаруашылықтағы 2,5
жасар және 6,5 жастағы аналық пен
аталыққа бонитировкалау мен
ветеринарлық-санитарлық жұмыстар
жүргізіп отыру қажет.
Асыл тұқымды түйелердің өнімділік бағытына қарай
жылына аналық пен аталық және жас
ерекшеліктеріне қарай шаруашылықтағы барлық
түйелерге ветеринарлық тәртіп пен түрлі жұқпалы
аурулардың алдын алу мақсатында қандары алынып,
қарсы вакциналар егілуді жүйелі жүргізілген тиімді.
2

4.

РЕСПУБЛИКА БОЙЫНША ТҮЙЕ ТҰҚЫМЫНЫҢ ӨСУ
ДИНАМИКАСЫ, 01.07.2023 ж.
3

5.

ТҮЙЕ БУДАНДАРЫН АЛУ СЫЗБА НҰСҚАСЫ
ІНГЕН
КЕРДЕРІ
БУРА
МЫРЗА
ҚОСПАҚ
ҮЛЕК
ҚЫЛТЫҚ
НАР МАЯ
ЖАРБАЙ
4
БАЛҚОСПАҚ
САПАЛДЫРЫҚ
ҮЛЕК
НАР
БУРА
НАР МАЯ
ҮЛЕК
ҮЛЕК
ҮЛЕК
БУРА
ҚОСПАҚ
КЕЗ НАР

6.

5
КІРІСПЕ
Бүгінгі таңда 2014 жылы 10 қазандағы №3-3/517 бұйрығына сәйкес бекітілген
нұсқаулықты пайдалана отырып, Қазақстандағы өсіріліп жатқан екі түйе тұқымы
мен будан және 3 тип пен 2 популяция түйелеріне кешенді бағалау жүргізіліп
келеді. Осы орайда атап айтатын болсақ, 2 тұқымға арнайы үкіметтің қаулысы мен
Ауыл шаруашылық министрлігінің бекіткен нұсқаулыққа сәйкес бонитировкалау
және асыл тұқымды түйелерді кешенді бағалау жұмыстары жүргізіледі.
Түркімен дромедары және қазақ бактрианы тұқымын селекциялықасылдандыру жұмыстарының басты мақсаты – дене тұрқын жақсарту, тірі
салмағын, орташа күндік сүт сауымын және жүн түсімін арттыру болып табылады.
Мұны шешудің негізгі жолдары: элита + I класты малдардың санын көбейту;
мақсатты іріктеу мен ата-енелік жұптарды сұрыптау арқылы өнімділіктерін (сүт
сауымы, тірі салмағы, жүн түсімі) көтеру; мақсатты түрде бағыттап өсіру және
күтіп-бағу арқылы жас төлдің асылтұқымдық сапасын арттыру.
Асылдандыру жұмыстары өнім өндіруге бағытталған түйе шаруашылығында
олардың дене тұрқын жақсарту мен барлық өнімділіктерін көтеру, өсірілетін
аймағына бейімделуін арттыру мақсатында жүргізілуі тиісті.
Малдың дене тұрқын жақсарту ет-сүт және сүт бағытындағы өнімділіктеріне
зиянын тигізбестен, олардың шөл мен шөлейттің табиғи-климаттық жағдайларына
бейімделуін арттыруы қажет. Мал тұқымын асылдандыру жұмыстарын жүргізудің
негізіне жоғары масштабты селекция принциптерін қолдану, асылтұқымдық
ресурстарды жасау мен дұрыс қолдану, түрішілік құрылымдарды есепке ала
отырып оларды өсірудің тиімді әдістемелерін қолдану жатады.

7.

6
1. Селекциялық межелер – келесі алынатын ұрпақтың ата-енесіне лайықты
кандидаттарды іріктеу үшін малды индекстік түрде бағалауды жүзеге асыру.
2. Селекцияның сұлбасы (схемасы) – мал тұқымын тазақанды немесе
кроссбридинг арқылы жетілдіру мен өзгертудің сұлбасын жасау. Өнімділіктің
қабылданған селекциялық межелеріне сәйкес малды бағытты түрде іріктеу мен
сұраптау жұмыстарын жүргізу.
3. Малды тіркеу (регистрация) - өнімділік белгілері мен ата-тегінің
мәліметтері жөніндегі деректерін есепке алу.
4. Малды селекциялық және гендік бағалау - өнімділік индексі бойынша малды
кешенді түрде селекциялық бағалау мен оларды маркері бойынша гендік бағалау
үшін іріктеу жұмыстарын жүргізу.
5. Малды іріктеу мен өсіру – малды селекциялық белгілері (критерии) арқылы
іріктеу және табындарды тазақанды немесе кроссбридинг бойынша өсіру үшін
жасақтау.
Селекциялық дамудың мониторингі – ауруларға қарсы тұратын резистенттікті
төмендететін және гендік өзгергіштікті азайтатын қажетсіз әсерлерді айқындау
үшін өткізіледі.
6. Малды гендік түрде жақсарту мен олардың таралуын көбейту - белгілі бір
экологиялық, табиғи және климаттық жағдайда белгіленген селекциялық белгілері
гендік түрде жақсартылған малдардың санын көбейту.
Осы ғылыми еңбекте авторлар таза тұқымды түйелердің – қазақтың айыр
түйесі, түрікмен және қазақ аруаналарының селекциясы жөніндегі деректерін
тұңғыш рет келтіріп отыр.

8.

Асылдандыру жұмыстары өнім өндіруге бағытталған түйе шаруашылығында
олардың дене тұрқын жақсарту мен барлық өнімділіктерін көтеру, өсірілетін
аймағына бейімделуін арттыру мақсатында жүргізілуі тиісті.
Малдың дене тұрқын жақсарту ет-сүт және сүт бағытындағы өнімділіктеріне
зиянын тигізбестен, олардың шөл мен шөлейттің табиғи-климаттық жағдайларына
бейімделуін арттыруы қажет. Мал тұқымын асылдандыру жұмыстарын жүргізудің
негізіне жоғары масштабты селекция принциптерін қолдану, асылтұқымдық
ресурстарды жасау мен дұрыс қолдану, түрішілік құрылымдарды есепке ала
отырып оларды өсірудің тиімді әдістемелерін қолдану жатады.
1-кесте. Түйелерді бағалаудың шкаласы (классқа жатқызылатын ең төменгі балл)
7
жас малдар
аналық
Бура (үлек)
аналық
Бура (үлек)
II - класс
жас малдар
I - класс
жас малдар
аналық
Көрсеткіштер
Бура (үлек)
Элита
малдың шығу тегі мен
типтілігі
дене бітімі
тірі салмағы мен дене
өлшемдері
дене тұрқы
7
7
7
7
7
7
7
7
7
7
7
7
7
7
7
6
6
6
6
6
6
5
5
5
5
5
5
7
7
7
6
6
6
5
5
5
желіні мен сүт өнімділігі
-
7
-
-
7
-
-
5
-
жүн өнімділігі
бейімделу қасиеті
ұрпақ сапасы
7
7
7
7
7
7
7
7
-
6
6
6
6
6
6
6
6
-
5
5
5
5
5
5
5
5
-

9.

Тегі мен типтілігі бойынша бағалау.
Түйенің тұқымы шыққан тегі жөніндегі зоотехникалық және асыл тұқымдық құжаттарына
сәйкес анықталады, егер ондай құжаттар болмаған жағдайда мал белгілі бір тұқымға
жатқызылмайды, яғни тұқымсыз мал болып есептеледі.
Тұқымдылығы жөнінен мал келесідей топтарға бөлінеді: таза қанды және түрлі қандылық
дәрежесіндегі аралас ұрпақтар. (2 кесте).
3 кестеде түйелерді тегі бойынша бағалаудың шкаласы келтірілген.
Малдық дене бітімділік типі.
Малдың дене бітімі (конституция) – денесінің анатомиялық және физиологиялық
ерекшеліктеріне және тұқымқуалаушылық факторларына байланысты ағзаның жалпы бітімі.
Малдың дене бітімі оның сыртқы ортаның түрлі факторларына бейімділігін, сонымен қатар
өнімділігін көрсете алады. Түйелердің дене бітімінің 7 типі бар.
Үйлесімді – тұқым сипаттамасының барлық параметрлеріне сай келетін мал (10 балл).
Үйлесімді-шымыр – тұқым сипаттамасына негізінен сай келетін мал (9 балл).
Шымыр (денелі) - сүйектері шымыр, бұлшық еттері жақсы дамыған, терісі тығыз, мінезі
салмақты мал (8 балл).
Жеңілденген тип - мал жеңіл сүйекті, бұлшық еттері жақсы дамыған, терісі тығыз болып
келеді, мінезі салмақты (7 балл).
Жұқа тип - сүйектерінің жіңішкелігімен, терісінің жұқалығымен ерекшеленеді, мінезі тез
өзгергіш мал (6 балл).
Ірі тип – мал ірі сүйекті, қалың терілі, денелі, төзімді, мінезі ауыр мал (5 балл).
Болбыр тип – дене тұрқы толық, бұлшық еттері жақсы дамыған, зат алмасу процесі баяу,
жақсы бордақыланады, денесіне майды тез жинайды, мінезі салмақты немесе ауыр (4 балл).
8

10.

2-кесте. Әртүрлі тұқымды түйелерді шағылыстырған жағдайда олардың
тұқымдылығын анықтау
Анасының
тұқымдылығы
Тазақанды
IV- ұрпақ
III- ұрпақ
II- ұрпақ
I- ұрпақ
Тазақанды
Тазақанды
Тазақанды
IV- ұрпақ
III- ұрпақ
II- ұрпақ
Әкесінің тұқымдылығы
IV- ұрпақ немесе тазақанды
Тазақанды
Тазақанды
IV- ұрпақ
III- ұрпақ
II- ұрпақ
III- ұрпақ
IV- ұрпақ
III- ұрпақ
III- ұрпақ
II- ұрпақ
II- ұрпақ
3-кесте. Түйелерді шығу тегі бойынша бағалау шкаласы
Белгілер
Жас мал
9
Түйенің ата-анасы белгілі, МАтМК енгізілген
немесе сол талапқа сай келеді.
Түйенің ата-анасының бірі МАтМК енгізілген
немесе сол талапқа сай келеді.
Түйенің ата-анасы белгілі, бірақ МАтМК
енгізілмеген немесе сол талапқа сай келмейді.
Түйенің ата-анасы белгісіз, бірақ ережедегі
тұқымға қойылатын талапқа сай келеді.
Түйенің ата-анасы белгілі, бірақ ережедегі
тұқымға қойылатын талапқа сай келмейді.
Балл саны
Сақа мал
Бура (үлек)
Аналық
10
10
10
9
9
9
8
8
8
7
7
7
6
6
6

11.

Малды дене өлшемдері мен тірі салмағы бойынша бағалау.
Түйелерді дене өлшемдері бойынша төрт көрсеткіш бойынша бағалайды:
өркеш аралық биіктігі (өлшегіш тақпен) – қос өркешті түйелерде жерден екі өркешінің
арасына дейінгі биіктігі, бір өркештілерде жерден шоқтығының ең биік нүктесіне дейінгі
биіктігі;
дененің қиғаш өлшемі (өлшегіш тақпен) – жауырын-тоқпан жілік буынының алдыңғы
нүктесінен бастап жамбас сүйектің шонданай нүктесіне дейінгі ұзындық;
кеуде орамы (өлшегіш таспамен) – қос өркештілерде екі өркешінің аралығы мен
төстабанының ортасы арқылы, ал бір өркештілерде шоқтығы мен төстабанының ортасы арқылы
өлшенеді;
жіліншік орамы (өлшегіш таспамен) – жіліншігінің ең жіңішке жерінен өлшенеді (үшке
бөлгендегі - жоғарғы және орта бөліктерінің түйіскен жерінен).
Бонитировка кезінде түйелердің салмағы таразымен өлшеу арқылы немесе есептеу жолымен
анықталады. Түйенің тірі салмағын есептеу жолымен анықтағанда оның денесінің қиғаш
ұзындығы мен кеуде орамы өлшенеді. Осы өлшемдерді өзара көбейткеннен кейінгі шыққан
санды жасына байланысты қойылған коэффициентке бөледі. Оның формуласы төмендегідей:
ТС =
КО х ДҚҰ
ЖК
10
Бұл жерде: ТС – тірі салмағы;
КО – кеуде орамы;
ДҚҰ – денесінің қиғаш ұзындығы;
ЖК – жас коэффициенті.

12.

Түйенің шоқтығының биіктігін өлшемін алу
11

13.

Түйенің қиғаш ұзындығының өлшемін алу
12

14.

Түйенің кеуде орамының өлшемін алу
13

15.

Түйенің жіліншік орамының өлшемін алу
14

16.

4-кесте. Қазақтың қос өркешті түйесінің тірі салмағын анықтау үшін
қолданылатын жас коэффициенті.
Жасы
Туылғанда
1 ай
2 ай
3-5 ай
6-11 ай
12-17 ай
18-23 ай
24-35 ай
36-47 ай
48-60 ай
Сақа мал ( 5 жас және одан
жоғары)
15
ұрғашы
150
110
105
100
95
90
80
75
70
67
64
еркек
150
110
105
100
95
90
70
65
60
65
52

17.

5-кесте. Түркімен дромедары мен қазақ нар түйесінің тірі салмағын
анықтау үшін қолданылатын жас коэффициенті.
16
Жасы
ұрғашы
еркек
Туылғанда
140
140
1 ай
120
120
2 ай
110
110
3-5 ай
105
105
6-11 ай
100
100
12-17 ай
95
95
18-23 ай
75
70
24-35 ай
70
67
36-47 ай
68
65
48-60 ай
65
63
Сақа мал ( 5 жас және одан жоғары)
63
62

18.

Аналықтың желініне және сүттілігіне баға беру.
Аналық желінінің бес түрлі пішіні болады: тостаған тәрізді, домалақ, жалпақ,
бөлшектенген және қарапайым.
Желінге баға бергенде оның үлкендігіне, пішініне, денеге орналасуына, емшектерінің
пішіні мен мөлшеріне және өзара орналасу қашықтығына назар аударылады. Желін пішініне
берілетін балл 26 кесте бойынша анықталады.
6-кесте. Аналық желінінің пішініне қарай баға беру
Желін пішіні
Тостаған тәріздес
Домалақ
Жалпақ
Бөлшектенген
Қарапайым
17
Желін бөліктерінің дамуы
бірқалыпты
әртүрлі
бірқалыпты
әртүрлі
бірқалыпты
әртүрлі
бірқалыпты
әртүрлі
бірқалыпты
әртүрлі
Балл
10
9
8
7
6
5
4
3
1-2
0

19.

МАШИНАМЕН САУЫЛАТЫН ТҮЙЕЛЕРДІ ЖЕЛІНІ МЕН
ҮРПІСІНІҢ ПІШІНІНЕ ҚАРАП, АЛДЫН-АЛА ШАМАМЕН
ІРІКТЕУ
Табақ тәріздес
пішіндерТАЛАПТАРЫ
Тостақ тәріздес пішіндері Жарамсыз
Желін
түрлері
белгілері
Желін пішіндері
Алдыңғы
жағынан
қарағанда және
тігінен ауытқу
бұрышы
Жанынан
қарағанда және
үрпілерінің
орналасуы
Үрпі пішіндері
Сауын мөлшерінің әртүрлі пайыз
есебімен үрпіге орналасуы
18
Қолмен сауғандағы
қалдық мөлшері 300-ден
500 г-ға дейін.

20.

7-кесте. Аналықтың сүттілігін анықтау шкаласы (3-ші және 4-ші айлық сауын
мерзімінде бір тәулікте берген сүті (ботасының емген сүтін қоса есептегенде), кг
Қазақтың қос өркешті түйесі
Түрікмен аруанасы
Қазақ нары
Балл
6,0 және жоғары
5,5
5,0
4,5
4,0
3,5
3,0
3,0-тен төмен
14,0 және жоғары
13
12
10
9
8
7
6,0-ден төмен
11,0 және жоғары
10
9
8
7
6
5
4,0-ден төмен
10
9
8
7
6
5
4
3
Аналық сүті. Қазақстан мен Орта Азия республикаларында түйе шаруашылығы кең өріс
алуда. Түйенің сүтінен шұбат, қымыран дайындайды. Шұбат, қымыран құнарлы тағам.
Інгенді 12 айдан 18 айға дейін сауып, 2000 кг дейін сүт алады. Інген сүтіндегі құрғақ затгың
мөлшері орта есеппен 14,3%, майы 5%, нәруызы 3,6%, лактозасы 5% жетеді.
Сүттің құрамы мен сапасына әсер ететін факторлар
а) сауылу кезеңі
ә) малдың тұқымдық ерекшелігі;
б) жасы;
в) азықтандыру дәрежесі;
г) күтімі;
ғ) сауу әдісі;
д) сауу жиілігі;
е) түйе денсаулығы болып табылады.
19

21.

Түйенің жүн өнімділігін бағалау.
Түйенің жүн өнімділігі олардың әрқайсының берген (қырқылған) жүні мен түлеген
(жинап алынған) жүнін есепке ала отырып анықталады. 8 кестеде Қазақтың қос өркешті
тұқымының, 9 кестеде түрікмен дромедарының, 10 кестеде қазақ нарының жүн өнімділігін
анықтауға қойылатын талаптар келтірілген. Буаз немесе бір жасқа дейінгі ботасы бар
аналықтардың жүн өнімділігін бағалағанда, оларға қойылатын талап 0,5 кг-ға кемітіледі.
Бейімделу қасиетіне баға беру.
Түйенің бейімделу қасиетін қысқа түсер алдындағы қоңдылығы бойынша бағалайды.
Бұл жерде алдымен сол жылдың ауа-райы, табындағы малдардың қоңдылық дәрежесі,
сонымен қатар аналықтың физиологиялық жағдайы (буаз немесе боталы) ескеріледі.
Түйенің қоңдылығын бір жасынан бастап сипатты белгілеріне қарай анықтайды. Жоғары
қоңдылық (10 балл) - өркештері толық толысқан, тік, нығыз, қозғалмайтын қалпында;
өркештің етегінде май жастығы білініп тұрады, бұлшық еттері жақсы дамыған, денесі жұмыр
болып келеді. Ортадан жоғары қоңдылық (9 балл) - өркештері толысқан, тік, нығыз,
қозғалмалы, май жастығы сәл білініеді, бұлшық еттері жақсы дамыған, денесі жұмыр. Орта
қоңдылық (8 балл) - өркеші кішілеу және сәл иілген, өркешінің етегінде май
жастығыбілінбейді, бұлшық еттері орташа дамыған. Ортадан төмен қоңдылық (7 балл) өркештері өте кіші, салбырап құлап жатады, бұлшық еттері нашар дамыған, сүйектері білініп
тұрады. Сауын түйелерге, қоңдылықтары орта немесе ортадан төмен болған жағдайда, бір
балл қосылады.
20

22.

8-кесте. Қазақтың қос өркешті түйесінің жүн өнімділігін
анықтау шкаласы
Жүн түсімі, кг
Еркектері
Ұрғашылары
Жасы, жыл
Жасы, жыл
Балл
1
2
3
4
5
6
1
2
3
4
5
6
3,6
4,4
5,0
6,0
7,0
10,0
3,3
4,2
4,6
5,5
6,4
7,5
10
3,4
4,2
4,8
5,8
6,7
9,5
3,1
4,0
4,4
5,1
6,0
7,0
9
3,2
4,0
4,6
5,5
6,4
9,0
2,9
3,8
4,2
4,8
5,6
6,5
8
3,0
3,8
4,4
5,2
6,1
8,5
2,7
3,6
3,8
4,5
5,2
6,0
7
2,8
3,6
4,2
4,9
5,7
8,0
2,5
3,4
3,6
4,2
4,8
5,5
6
2,5
3,4
3,9
4,6
5,3
7,5
2,3
3,2
3,4
3,9
4,4
5,0
5
2,2
3,2
3,7
4,3
4,8
7,0
2,0
3,0
3,2
3,6
3,9
4,5
4
2,0
3,0
3,5
4,0
4,5
6,5
1,8
2,8
3,0
3,3
3,5
4,0
3
21

23.

9-кесте. Түркімен дромедар тұқымының жүн өнімділігін
анықтау шкаласы
22
Еркектері
Жасы, жыл
1
2
3
4
Жүн түсімі, кг
Ұрғашылары
Жасы, жыл
5
6
1
2
3
2,8
3,3
4,0
4,5
4,8
5,5
2,8
3,1
3,3
3,5
3,6
3,8
10
2,6
3,0
3,5
4,0
4,3
5,0
2,6
2,9
3,0
3,1
3,2
3,3
9
2,4
2,7
3,0
3,5
3,9
4,5
2,4
2,6
2,8
2,9
3,0
3,1
8
2,2
2,5
2,8
3,0
3,4
4,0
2,2
2,4
2,5
2,7
2,8
2,9
7
2,0
2,2
2,4
2,5
2,9
3,5
2,0
2,2
2,3
2,4
2,5
2,6
6
1,8
2,0
2,2
2,3
2,4
3,0
1,8
2,0
2,2
2,3
2,4
2,4
5
1,5
1,7
1,9
2,0
2,2
2,5
1,5
1,7
1,8
1,9
2,0
2,1
4
1,3
1,5
1,7
1,8
2,2
2,3
1,2
1,4
1,6
1,7
1,9
2,0
3
Балл
4
5
6

24.

10-кесте. Қазақтың нар түйесінің жүн өнімділігін анықтау
шкаласы
Жүн түсімі, кг
23
Балл
1
2
Еркектері
Жасы, жыл
3
4
3,0
3,5
4,3
5,0
5,3
6,0
3,0
3,3
3,5
3,8
4,0
4,3
10
2,8
3,3
4,0
4,5
4,8
5,5
2,8
3,1
3,3
3,5
3,6
3,8
9
2,6
3,0
3,5
4,0
4,3
5,0
2,6
2,9
3,0
3,1
3,2
3,3
8
2,4
2,7
3,0
3,5
3,9
4,5
2,4
2,6
2,8
2,9
3,0
3,1
7
2,2
2,5
2,8
3,0
3,4
4,0
2,2
2,4
2,5
2,7
2,8
2,9
6
2,0
2,2
2,4
2,5
2,9
3,5
2,0
2,2
2,3
2,4
2,5
2,6
5
1,8
2,0
2,2
2,3
2,4
3,0
1,8
2,0
2,2
2,3
2,4
2,4
4
1,5
1,7
1,9
2,0
2,2
2,5
1,5
1,7
1,8
1,9
2,0
2,1
3
5
6
1
Ұрғашылары
Жасы, жыл
2
3
4
5
6

25.

ҚОРЫТЫНДЫ
Түйелерге (қазақтың қос өркешті түйесі, түрікмен аруанасы және қазақ нары)
жүргізілетін селекциялық жұмыстардың басты мақсаты олардың дене бітімділік
типтерін, тірі салмақтарын, төлдің тез жетілгіштігін, сойыс шығымдылығын, сүт
және жүн өнімділктерін арттыру болып табылады. Осы мақсатқа жеткізетін негізгі
жол: элита және 1 класты малдардың санын көбейту; бағытталған іріктеу және
сұрыптау жұмыстарын жүргізу арқылы олардың өнімділіктерін (сүт-ет-жүн
өнімділіктері, тез жетілгіштігі мен сойыс шығымдылығы) арттыру; жас малды дұрыс
күтіп-бағу арқылы олардың асылтұқымдық сапасын арттыру болып табылады.
Өнімді түйе шаруашылығында малды асылдандыру жұмыстары олардың дене
тұрқын жақсартумен қатар өнімділік бағытын біріктіруге (ет, сүт, жүн өнімді),
өсірілетін аймағының климаттық жағдайына бейімділігін артыруға бағытталынуы
керек.
Малдың дене тұрқын жақсарту жұмыстары олардың ет, сүт және жүн
өнімділіктеріне, сонымен бірге Қазақстанның шөл және шөлейт аймақтары
жағдайына бейімділігіне нұқсан келтірмейтіндей жүргізілуі тиіс. Малды асылдандыру
жұмыстарын ұйымдастырудың негізіне бүкіл тұқымды қамтитын кеңкөлемді
селекциялық қағиданы ұстану, асыл тұқымды малдарды шығару мен оларды дұрыс
пайдалану, тұқымішілік эволюциялық құрылымын есепке ала отырып малды өсірудің
тиімді әдістерін қолдана білу жатады.
24

26.

ФЕРМЕРЛЕРГЕ ҰСЫНЫСТАР
1. Түйелерді асыл тұқымды және өнімділік көрсеткіштері бойынша кешенді бағалау
арқылы түйе шаруашылықтарында малдардың өнімділігін көбейту мақсатында үнемі
ғылыми тұрғңыда жұмыс жүргізу.
2. Етті-сүтті бағытындағы түйелерді сауу мен қырқу кезінде қырқылған жүнмен
сүттің
сапасын төмендетпеу мақсатында асты бетондалған арнайы станокта тік
тұрғызып, сауумен жүнін қырқу және малдәрігерлік іс-шараларды атқаруға тиімді.
3. Халыққа қажетті сапалы тағамдық өнімдер өндіру және жеңіл өнеркәсіпті
шикізатпен қамтамасыз ету үшін селекциялық асылдандыру және ветеринариялық
медицинаның талаптарын қатаң сақтау.
4. Түйелердің физиологиялық жағынан толық жетілген аталық пен аналықтардан
іріктеу және сұрыптау арқылы селекциялық асылдандыру үшін тиянақты өнімділігін
арттыру мақсатында аталықтармен жұптастырып отыруымыз қажет.
Баяндамашы _______________ а.ш.ғ.к.Ермаханов М.Н.
Орындаушы__________ Нарбота Б.Е.
«ОБМжӨШҒЗИ» ЖШС сарапшысы ____________Жумабаев Ш.А.
25