Су көлігі – энергияны пайдалануы жағынан көліктің ең арзан түрі

1.

Су көлігі – энергияны пайдалануы жағынан көліктің ең арзан түрі
Поезд, машина, ұшақсияқтыкемелер мен баржыларжылдамқозғалмағанымен,
ауыржүктердітасымалдаудаоларғаешбіркөліктеңесеалмайды.
Кемежасауғажұмсалатынкөптегенматериалдардыңтығыздығытұщыжәнетеңіз
суыныңтығыздығынанедәуірүлкен.
Бірақкезкелгенкемеүшінжүзудіңнегізгішартыорындалады:
кеменіңсуғабатқанбөлігіығыстырыпшығарғансудыңсалмағыкеменіңжолаушы
ларымен, отынымен,
тетіктеріменжәнебасқақұралдарыменқосаесептегендегісалмағынатеңболады.
Кеме суда
орнықтыжәнеқауіпсізжүзуіүшінолберілгенбіртереңдіккедейінғанасуғабатуыт
иіс. Кеменіңсуғабататынтереңдігішөгімдепаталады.
Рұқсатетілетіншөгімкеменіңқорпусындақызылсызық ватерсызықпенбелгіленеді. Кемесуғаватерсызыққадейінбатқанда,
кеменіңжүгіменқосаесептегендегісалмағынатеңығыстырылғансудыңсалмағы
су ығыстырымдепаталады. Әдетте су ығыстырымдыкүшбірлігіменбелгілейді.
Алайдакөбінесе су
ығыстырымғасалмақтыңорнынаығыстырылыпшығарылғансудыңмассасыалы
нады (жүгі бар кеменіңмассасы) және оны тонна арқылыөрнектейді.
Кеменіңватерсызықтантөменбатуыөтеқауіпті. Су
палубадағылюктарарқылытрюмдарғаеніп, ал
бұданкемесуғабатыпкетуімүмкін. Егерватерсызық су
деңгейіненжоғарыболса, яғникемесуғажеткіліктідәрежедебатпаса,
ондакемесапарғашықпауытиіс, толқындар оны теңселтіп,
аударыптастауымүмкін. Сондықтан бос
кемелердіңтрюмдарынаміндеттітүрдемасылжүк (құм, қиыршықтас) тиеледі.
Су көлігінінішіндегіеңкүрделісі-сүңгуірқайықтар.
Сүңгуірқайықтықұрастырушыларғакөптегенмәселелердішешуге тура келеді:
сүңгуіраппаратыныңберіктігі мен орнықтылығы, өтеұзақ су
астындажүзукезіндегіэкипажғақолайлы, т. б.
жағдайлардытуғызужәнеқайықтыбасқару (суғашөгу, су бетінекөтерілу,
жүзукезінде тепе-теңдіктісақтау).Ал жүзушарттарынсендербілесіңдер: Fа>FА
- суға бату; Fа< FА - су бетінешығу; Fа = FА - жүзу (1-сурет).
Сүңгуірқайықтыңсуғабатуыкезіндеоныңсуғатолатынарнаулыорындарыболад
ы. Бұлкездеқайыққаәрекетететінауырлықкүшіартады да, олсуғабатады.

2.

Қайықжоғарыкөтерілгенкездеқуаттысорғыларауаныңкөмегіменолардан суды
айдапшығарады. Бұлкездеауырлықкүшіығыстырушыкүштен аз болады да,
қайық су бетінекөтеріледі.[1]
Өзенкөлігі
Өзенкөлігі – ішкісужолдарындақатынайтынкөліктүрі.
Республикааумағындақазіргіжағдайдакемеқатынауғаболатын 7гежуықсуалабыбар.Қазақстанаумағындағыкемеқатынайтынөзендертымәркел
кіорналасқан. РеспубликаныңшығысжақшетінбойлапЕртісөзеніағады,
олреспубликаныңеңқуаттысукүретамыры. ҚазақстанныңбатысжағынЖайық
(Орал) өзенікесіпөтеді, алОңтүстіктеСырдарияөзенінде,
БалқашкөліменоғанқұятынІле, Қараталөзендерінде,
СолтүстіктеЕсілөзеніндекемеқатынайалатынсужолдарыжоқ.
Қазақстандакемеқатынайтынжалпыпайдаланудағысужолдарыныңұзындығы
5635 км; оныңішіндежоғарыЕртістелімібойынша – 1715 км, Оралбойынша –
1164 км, Ілепайдаланутелімібойынша – 880 км, Балқашбойынша – 978 км,
Сырдариябойынша – 840 км, Есілбойынша – 55
км.Қазақстанөзендерініңсуыазболуынабайланыстыолардыкемеқатынайтынжа
ғдайдаұстауүшінжылсайынбірнешемлн. теңгешығынжұмсалады. “Ракета”
үлгісіндегіалғашқыкемеЕртісте 1962
жылғысуқатынасымаусымындапайдаболды, олПавлодар –
Омбыжелісіндежолаушылартасымалдады. БұданкейінгіжылдарыЕртістегі,
сонансоңОралдағыжолаушыларфлоты “Ракета”, “Метеор”, “Белорусь”
үлгісіндегібірнешекемелерментолықтырылды.
Жүкайналымыныңкөлемібойыншаөзенкөлігітеміржолкөлігіменавтомобилькө
лігіненкейінгіүшіншіорындыалады. Қазақстанөзендерінде 1963
жылданбастапжүктіконтейнерлергежәнекеменіңтабанынатиептасымалдаудам
ыды. Бұлайтасымалдаужүктіңсақталуын, еңбастысы,
жүктікөліктіңбіртүріненекіншісінемеханизмдіқолданаотырып,
қолайлытүрдеәріарзанбағағатиеудіқамтамасызетеді. Ертіс, Орал, Сырдария,
Ілеөзендерініңбойыменжергіліктімәнібаржүктертасымалданды. 1996 ж.
Семейде, Павлодарда, Өскеменде, Оралда,
АтыраудажәнеҚапшағайдасужолдарымемлекеттіккәсіпорындарықұрылды.
Бағдарламабойыншабұлқалалардағыөзенкемежайлары, барлықсүйреткі, жүк,
жолаушыжәнемайқұюкемелері, төртжолаушывокзалы, Ертістегіонекіайлақ,
Қапшағайбөгеніндегіекіайлақаукциондасатылды.

3.

Елдіңішкісуресурстарынкемеқатынасыүшінпайдаланутәртібі,
кемежүретінгидротехникасықұрылыстардыкүтужәнеіскежарату, жүкті,
жолаушылардытасымалдаушарттары, порттың,
кеменіңжәнеоныңэкипажыныңмәртебесіайқындалған “Ішкісукөлігітуралы”
ҚРзаңыныңқабылдануы (2005) өзенкөлігіқатынасыныңдамуынасерпінберді.
2005 жылданбастапҚазақстанныңүшаймағында – Павлодар,
СемейжәнеӨскемендеөзенкөлігіқатынасыжанданабастады.
Түрлісебептермен,
соныңішіндеэкономикалықжәнетехнологиялықсебептермен 18
жылбойынатоқтаптұрғанеңарзанкөлікосыжылыЕртісөзеніндеқайтаданқатына
ды. Өскеменшлюзіқалпынакелтірілді, Ертіскемедәлізініңтабанытазартылды,
1978 ж. басталып, аяқсызқалғанШүлбішлюзініңқұрылысықайтақолғаалынды,
уақытталабынасайкелетінеңжаңатехникаменжәнетехнологияменжабдықталға
нқажеттіинфрақұрылымқұрылды. Сөйтіп,
ҚазақстанныңшығысындағыаймақтықсудәлізіндеРесейменҚытайдыңайлақта
рынаөзенкөлігіқатынасыныңашылуыеліміздіңСолтүстікМұздымұхитқадейін
шығумүмкіндігінтуғызды.
Қазіргікездеүшеларасындағыжүктасымалыныңбірыңғайстандарттарынжасау
жәнеілеспезаңиқұжаттардыегжей-тегжейліпысықтаужұмыстарыжүргізілуде.
2005 ж. жалпыішкісужолдарымен 825,04 мыңтжүктасылды, мұныңөзі 2004
жылменсалыстырғанда 144,2% көп. Жүкайналымы 89052,4 мыңткм, яғни
2004 жылменсалыстырғанда 108,6% көп.
Теңізкөлігі
Теңізкөлігі – теңіз су жолындақатынайтынкөлікқұралы. 1960
жылғадейінтеңізтасымалыКаспийдіңсолтүстікбөлігіндешоғырланған.
Бұлорайда Гурьев (қазіргі Атырау)
айлағындамұнайжүктерінтасымалдауесебіненжүкайналымыжоғарыдеңгейдеб
олды.
МаңғыстаутүбегініңсолтүстікбөлігіндеорналасқанБаутиноайлағыекіншіорын
дыиеленді. 1964 ж. Мақат – Бейнеу –
МаңғыстаутеміржолыныңсалынуынажәнеоныменМаңғыстаумұнайыныңАты
рауғатасымалданабастауынабайланыстытеңізжолымен Баку мен Орта Азия
мұнайын Атырау айлағынаәкелуедәуіразайды. Каспий
теңізіменжүктасымалдаусоңғыжылдарыМаңғыстаутүбегініңбайлығынигеруг
ебайланыстықайтажанданды. Транзиттіктасымалдыңкөбеюінеорай Каспий
теңізіхалықаралықжүктердітасымалдауүшінпайдаланылабастады. Еуропа –

4.

Кавказ – Азия көлікдәлізі (ТРАСЕКА) дәлізініңбірқатарқатынасбағыттары
осы
теңіздіңайлақтарыарқылыөтедіжәнеРесейдіңСолтүстігінеапаратынҚаратеңіз
бен Каспий теңізін Волга-Дон арнасыарқылыжалғастыратын,
Иранныңоңтүстігіжәнесолтүстігіайлақтарыарқылыөтетінкөлікдәліздерінбайл
аныстырады. СондықтанЕуропажаңғыружәне даму
банкініңинвестициясынтартаотырып,
халықаралықАқтаутеңізсаудаайлағынжаңғыртутәуелсізҚазақстанРеспублика
сыныңалғашқышешімдерініңбіріболды.
ЖаңаайлақжүктердіИранныңКаспийдегіайлақтарыарқылыТүркияғажәнеодан
әріЖерортатеңізі мен Қызылтеңіздіңайлақтарына, ал келешектеПәкстан
менАуғанстанарқылыҮндімұхитынатасымалдауғамүмкіндікбереді.
ҚазіргітаңдаАқтауайлағыныңжүкайналымыннегізіненэкспорттықжүк: мұнай,
металл өнімі, астыққұрайды.
Айлақтыңжүкжөнелтуқуатымұнайбойыншажылына 9,5 млн. т,
құрғақжүкбойынша 1,5 млн. т, 2005 ж.
Ақтауайлағыарқылыжөнелтілгенжүктіңжалпыкөлемі – 10,4 млн. т,
оныңішіндемұнай – 9,0 млн. т, құрғақжүк – 1,4 млн. т, мұныңөзі 2004 ж.
көрсеткіштен 107% артық. Жөнелтілгенмұнайдыңнегізгібағыттары: Ақтау –
Баку – Батуми, Ақтау – Махачқала – Новороссийск жәнеАқтау – Нека (Иран).
2005 ж. ПавлодарданАқтауайлағынажеткізілген 1,07 млн. т металл қақтамасы
мен Ресейдің металл өнімі Иран айлақтарынажәнеЕуропаелдерінежөнелтілді,
сондай-ақ 33,0 мың т астық Иран айлақтарынажеткізілді.
АқтауайлағыарқылыҚазақстанмұнайынжөнелтушінегізгікомпаниялар:
“Қазтеңізкөлікфлот”, “ҚазМұнайГаз”, “Маңғыстаумұнайгаз”,
“CaspіanOіlDevelopmentsLtd, PetrofontLіmіtedLtd, Euro-AsіanOіl A.G.,
EnergyCo. Ltd.