Отарлау саясаты (лекция № 3)

1.

Лекция тақырыбы:
“Ресей өкіметінің
Қазақстанды отарлау саясаты”

2.

Мақсаты:
Қазақстанның Ресей құрамына кіру
себептерін ашып, оның отарлық саясатын
көрсету.

3.

Жоспар:
1. Ресей патша өкіметінің отаршылдық
әрекеттерінің басталуы.
2.Әскери шептер мен бекіністердің
салынуы.
3. ХҮІІІ-ХІХ ғасырдағы патша өкіметінің
қазақ даласындағы әкімшілік реформалары.
4. Патша өкіметінің қоныстандыру саясаты.

4.

Қазақтардың Ресей құрамына кіруі.
Кіші жүз
1731ж. 5 қазан
Майтөбе
Әбілқайыр хан 29 би-старшын
Орта жүз
1734 ж. тамыз
1740 жыл
Әбілмәмбет хан мен Абылай
сұлтан
Нәтежесі
Жоңғар шапқыншылығының
азаюы
Салдары
Отарлау саясатының
басталуы

5.

Сұлтан Барак бастаған "қарсы партияның" келіссөздерге қарсы
әрекет ету және Кіші жүздің Ресейге қосылуы туралы актіні
ресімдеуді болдырмау әрекеттері сәтсіздікке ұшырады және 1731
жылғы 10 қазанда қазақ старшиналары жиналысының едәуір бөлігі
оның қабылдануын жақтады.Орта және үлкен жүздердің кіруі
кейінірек орын алғанымен, Әбілқайыр хан патша үкіметіне жүгінген
кезде бүкіл қазақ халқының атынан сөз сөйледі, бұл, сөзсіз, оларды
орыс-қазақ қатынастарының одан әрі дамуына алаңдаушылықпен
қарауға мәжбүр етті.Кіші жүздің Ресей бодандығын қабылдауының
объективті негізін жоққа шығармай, Ресей әкімшілігіне сүйеніп,
өзінің саяси қарсыластарының позицияларын әлсіретуге, жеке дара
билік үшін күресте өзінің әлеуетті қарсыластарынан жоғары тұруға
үміттенген Әбілхайырдың пайдакүнемдік мүдделерін де назардан
тыс қалдыруға болмайды.

6.

Патша өкіметінің Қазақстанды отарлау
саясатының мәні
Қазақстанның патшалық Ресейге тәуелділігінің
басталуы XVIII ғасырдың 30-жылдарына
жатады, бірақ патшалық Ресей Қазақстанды тек
XIX ғасырдың екінші жартысында ғана өзіне
бағындыра алды.

7.

Патша өкіметінің Қазақстанды отарлау
саясатының мәні
ХІХ ғасырдың басында Қазақстан патшалық Ресейге тек
номиналды түрде бағынғандықтан, патша бастаған
алғашқы нәрсе қазақтардың саяси тәуелсіздігінің
қалдықтарын жою болды.Қазақтардың саяси
тәуелсіздігінің қалдықтарын жою үшін 3 бағытта бірқатар
іс-шаралар қабылданды:
1. Әскери бекіту бағыты бойынша, бұл күшейтілген әскери
желілердің жедел құрылысында көрініс тапты;
2. Әкімшілік басқару реформасын жүзеге асыруда, ең
алдымен округтер мен округтік бұйрықтарды құруда
көрініс тапқан саяси шоғырландыру бағыты бойынша;
3. Экономикалық бекіту бағыты бойынша, бұл қазақ
жерлерін жаппай басып алу, орыс шаруаларын қазақ
жеріне көшіру, салық салу .

8.

XVIII ғасырдың орта шенінде патша үкіметі бүкіл елде,
оның ішінде Еділ бойы, Орал, Сібір мен Қазақстан өңірінде
әскери бекіністер салуға кірісті.
Осы кезде оң жағалауда Жайық казактарының күшімен
14 қамал: Переволоцк, Чернорегенск, Татищев,
Нижнеозерная, Расыпная, Елек қалашығы, Жайық,
Сахарная, Калмыкова, Көш-Жайық, Кулагина, Тополев,
Бақсай, Гурьев қамалдары салынды.
XVIII ғ. 50-ші жылдарында ұзындығы 930
шақырым Ертіс шебін (Семей, Омбы,
Железинск, Орынбор,
Петропавл, Өскемен, Ямышев қалалары) салу аяқталды.
Орта және Ұлы жүздердің қосылған
территорияларында Актау, Алатау, Қапал, Сергиополь
(Аягөз), Лепсі, Верный бекіністері салынды

9.

ПАТШАЛЫҚТЫҢ ҚАЗАҚСТАНДЫ ОДАН ӘРІ
ОТАРЛАУ САЯСАТЫ
Кіші және Орта жүздердің қазақ жерлерін әскери күштермен толық басып
ала отырып, патша үкіметі өлкеде аумақтық-әкімшілік қайта құруды
жүргізе бастады және жергілікті халықтың тілектеріне қарама-қайшы
басқарудың жаңа жүйесін енгізе бастады. Мәселен, 1822 жылы Орта
жүздегі хан билігі жойылып, 1822 жылы XIX ғасырдағы Ресейдің
мемлекет қайраткері, Сібір генерал-губернаторы М.М. Сперанский
әзірлеген басқарудың жаңа жүйесі енгізілді. Реформа "Сібір қырғыздары
туралы жарғы" деп аталды. Батыс Сібірге Орта және Ұлы жүздің бір бөлігі
мекендеген қазақ даласының аумағы қосылды. Ол "Сібір қырғыздарының
аймағы" деп аталды, ол үшін 1822 жылы " Сібір қырғыздары туралы
Жарғы "жасалды.

10.

СІБІР ҚЫРҒЫЗДАРЫ ТУРАЛЫ УСТАВ
"Жарғы" бойынша "Сібір қырғыздарының аймағы". Ақмола,
Көкшетау, Қарқаралы, Баянауыл, Атбасар, Аягөз
(Сергиополь), Көкпекті және Алатау округтері құрылды. Жаңа
аумақтық құрылымдарға орта жүзбен қатар, ұлы жүздің едәуір
бөлігі кірді.Әр округті аудандық бұйрық басқарды, оның
құрамына төраға-аға сұлтан және оны облыстық басқарма
тағайындайтын екі ресейлік заседатель және сайлау бойынша
қазақтардың екеуі кірді. Бұйрық құрамына аға сұлтанның
бұйрығымен бекітілген казак отрядының командирі де кірді.
Ауданды ресми түрде казак отрядтарына сүйене отырып, аға
сұлтан басқарды. Ол Ресей қызметінің майоры атағына ие
болды және шенеунік болып саналды. Он жылдық қызметі
үшін аға сұлтан деген атаққа ие болды.

11.

ОРЫНБОР ҚЫРҒЫЗДАРЫ ТУРАЛЫ УСТАВ
1824 жылы" Орынбор қырғыздары туралы Жарғы " қабылданып, сол жылы
Кіші жүздегі хан билігін алып тастау туралы шешім қабылданды. Алдыңғы
тақырыптан белгілі болғандай, патша үкіметі жүздегі хан билігін одан да
ертерек жоюға және көптеген рулық ақсүйектер арасында тірек табуға
тырысты. Осы мақсатта 1785 жылы Кіші жүзді бөлу реформасы қабылданды,
оның авторы Орынбор генерал-губернаторы барон Игельстром болды. Бірақ
оны жүзеге асыру қажетті нәтиже бермеді. Халық толқуларының күшті
шабуылымен хан билігі қалпына келтірілді, Кіші жүздегі ауыл
старшинасынан бастап Сұлтан-билеушіге дейінгі барлық лауазымды
адамдарды Орынбор генерал-губернаторы тағайындады. Мұнда сайлау жүйесі
болмады. Патша әкімшілігі жергілікті билік органдарын, соның ішінде билер
сотын жазалау-полиция органдарына айналдыруға тырысты. Оларға қамауға
алу, шыбықтармен жазалау, Сібірге қоныс аудару құқығы берілді.

12.

ҚАЗАҚСТАНДЫ ОТАРЛАУДЫҢ АЯҚТАЛУЫ.
ЖАҢА РЕФОРМАЛАРДЫ ҚАБЫЛДАУ
60-жылдардың ортасына қарай Қазақстанның барлық үш жүзін
отарлау аяқталды. Ресейдегі капиталистік өнеркәсіптің қарқынды
дамуы, Қазақстанның арзан шикізат көзі ретіндегі рөлін күшейтті.
Жаңадан жаулап алынған жерлерді игеру үшін Қазақстанды
толығымен патша әкімшілігіне бағындыру қажет болды. Осы
міндеттің орындалуын жеңілдету үшін қазақ даласына бірыңғай
басқару жүйесін енгізу қажет болды. Сонымен, 11 шілде 1867 ж.
"Жетісу және Сырдария облыстарын басқару туралы Уақытша Ереже"
және 1868 жылғы 21 қазанда "Орынбор және Батыс Сібір генерал губернаторлықтарының Дала облыстарын басқару туралы Уақытша
Ереже"бекітілді. Осы реформалар бойынша Қазақстан аумағы үш
генерал-губернаторлыққа бөлінді: Түркістан, Орынбор және Батыс
Сібір.

13.

1867—1868 жылдардағы реформаның мәні
Жүздің аты
Генералгубернаторлық
Облыс
Уезд
(қалашық)
Ұлы
Түркістан
Жетісу,
Сырдария
Қазалы,
Перовск,
Шымкент,
Әулие-Ата,
Қапал,
Верный
100-200 киіз
үйден
тұрады.
Орта
Батыс-Сібір
Семей,
Ақмола
Көкшетау,
Петропавл,Омбы
,
Қарқаралы,
Баянауыл,
Павлодар
100-200 киіз
үйден
тұрады.
Кіші
Орынбор
Орал,
Торғай
Илецк (Ақтөбе),
Николаевск
(Қостанай),
Ырғыз,
Гурьев (Атырау),
Калмыков, Ембі
(Темір)
100-200 киіз
үйден
тұрады.
Болыс
Ауыл

14.

1891 жылы 25 наурыздағы әкімшілік реформа
Генерал-губернаторлық
Облыс
Дала генерал-губернаторлығы
Ақмола, Семей, Орал, Торғай,
Жетісу
Түркістан
Генерал-губернаторлығы
Ферғана, Самарқанд,
Сырдария,
1897 ж.бастап
Жетісу

15.

Патша өкіметінің сот реформасы
Патшалық отарлау әкімшілігінің 1867-1868
жылдардағы реформаларында кең-байтақ өлкенің
әкімшілік құрылымы жөніндегі шаралар ғана емес,
қазақ даласында сот – құқық жүйесін, сот құрылысы
мен сот ісін жүргізу нормалары да белгіленген.
Тұтастай алғанда, бұл реформалардың барлығы
отаршылдық езгіні, империялық ұстанымды
кеңейтуге және күшейтуге, шектеуге ғана емес,
сондай-ақ тұтас халықтың қарапайым құқықтары
мен бостандықтарынан айыруға, Қазақстанның
экономикалық құлдырауына бағытталған болатын

16.

Орыс шаруаларын қазақ жеріне
қоныстандыру
Ресейде 1861 жылы басыбайлылықты жойғанымен жер мәселесі шешілмеді.
Басыбайлылыққа қарсы шаруалардың қозғалысы жалғаса берді. Сондықтан
шаруалардың назарын басқа жаққа аудару қажет болды. Екінші жағынан
шаруаларды қазақ жеріне қоныстандыру арқылы отаршылдық саясатты
жүзеге асыратын әлеуметтік күшті қазақ жеріне орналастыру қажет болды.
Орыс шаруаларын қазақ жеріне қоныстандыруды заңдастыру үшін патша
үкіметі 1867-68 жылдары қабылдаған әкімшілік реформасы бойынша қазақ
шаруаларының жалғыз байлығы-жер патша үкіметінің меншігі деп
жариялады.
Болашақта бұл "ереже" оны мәжбүрлеп экспроприациялау үшін заңды негіз
болды. Қазақстандағы өзінің аграрлық саясатының мақсаттарын айқындай
отырып, патша үкіметі оларды жүзеге асыруға кірісті. Мәселен, егер патша
басында Қазақ өлкесін әскери-казак отарлауымен шектелсе, XIX ғасырдың 60жылдарының ортасында Орталық Ресейден Қазақстанға шаруаларды көшіру
басталды.

17.

Орыс шаруаларын қазақ жеріне
қоныстандыру
Сонымен бірге, патша үкіметі қоныс аудару саясаты:
1. аймақтың орыстандырылуына ықпал етеді және
2. отарлық әскерлерді толықтыру көзі болады деп
үміттенді.ХХ ғасырдың басында патша өкіметі еңбекшіл
қазақтардан жалпы саны 40 миллион десятинаға жуық
жерді тартып алды. Қаражат іздеп күйреген қазақ
шаруалары туған ауылдарын тастап кетуге мәжбүр
болды, "қалдықтар" болды, өз отбасыларымен бірге
кеніштерге, өнеркәсіптік кәсіпорындарға жұмысқа кетті,
темір жол құрылысында негізгі жұмыс күшін құрады.
Патшалықтың қоныс аудару саясаты аймақтағы
демографиялық жағдайды күрт өзгертті.

18.

Орыс шаруаларын қазақ жеріне қоныстандыру
Ресейде 1861 жылы басыбайлылықты жойғанымен жер мәселесі шешілмеді.
Басыбайлылыққа қарсы шаруалардың қозғалысы жалғаса берді. Сондықтан шаруалардың
назарын басқа жаққа аудару қажет болды. Екінші жағынан шаруаларды қазақ жеріне
қоныстандыру арқылы отаршылдық саясатты жүзеге асыратын әлеуметтік күшті қазақ
жеріне орналастыру қажет болды. Орыс шаруаларын қазақ жеріне қоныстандыруды
заңдастыру үшін патша үкіметі 1867-68 жылдары қабылдаған әкімшілік реформасы бойынша
қазақ жерін патша үкіметінің меншігі деп жариялады.
Қазақ жеріне орыс шаруаларын қоныстандыруды ынталандыру мақсатымен патша үкіметі
көптеген шара қолданып, жеңілдіктер жасады. Ресейден келетін шаруаларды қоныстандыру
жұмысын ұйымдастыру міндетін орындайтын қоныстандыру басқармаларын жер-жерге
орнатты. Қоныстандыру басқармаларының қарамағына қоныстандыру фондын орнатты.
Патша үкіметі қазақтарды ата бабасынан келе жатқан қонысынан шөл, шөлейт жерге қуып
тастап, құнарлы жерлерді қоныстандыру фондына берді. Сөйтіп Ресейден келген
шаруаларды құнарлы жер күтіп тұратын болды.
Көшіп келетін орыс шаруаларына патша үкіметі көп жеңілдік жасады. Шаруалардың көші-қон
қаражатын үкімет өз мойнына алды. Келген шаруалардың шаруашылығын ұйымдастыруына
үкімет қарыз берді. Көшіп келген шаруаларды кейбір жерлерде 5, кейбір жерлерде 10 жыл
салықтан босатты. Осындай жеңілдіктер қазақ жеріне келушілерді көбейтті.
1905-7 жылғы революциядан соң патша министрі Столыпин аграрлық реформа қабылдап
шаруаларға өзінің азғантай жерін сатып Шығыстағы ұлан байтақ құнарлы жерге көшуге
ұлықсат берді. Бұл Қазақстанға орыс шаруалырының ағылуына әкеп соқты. ХІХ ғасырдың
ақырында қазақ жеріне Қытайдан ұйғырлар мен дунгандар келіп қоныстанды. Қазақ жеріне
басқа ұлт өкілдерінің көптеп келуі қазақтардың өз жеріне азшылық болып қалуының
басталуына әкеп соқты

19.

Қазақ жеріне орыс шаруаларын қоныстандыруды ынталандыру
мақсатымен патша үкіметі көптеген шара қолданып,
жеңілдіктер жасады:
1. Ресейден келетін шаруаларды қоныстандыру жұмысын
ұйымдастыру міндетін орындайтын қоныстандыру басқармаларын
жер-жерге орнатты.
2. Қоныстандыру басқармаларының қарамағына қоныстандыру
фондын орнатты.
3. Патша үкіметі қазақтарды ата бабасынан келе жатқан қонысынан
шөл, шөлейт жерге қуып тастап, құнарлы жерлерді қоныстандыру
фондына берді. Сөйтіп Ресейден келген шаруаларды құнарлы жер
күтіп тұратын болды.
4. Шаруалардың көші-қон қаражатын үкімет өз мойнына алды.
Келген шаруалардың шаруашылығын ұйымдастыруына үкімет
қаржы берді.
5. Көшіп келген шаруаларды кейбір жерлерде 5, кейбір жерлерде 10
жыл салықтан босатты. Осындай жеңілдіктер қазақ жеріне
келушілерді көбейтті.

20.

Қазақ жеріне орыс шаруаларын
қоныстандыру
1905-1907 жылғы революциядан соң патша министрі
Столыпин аграрлық реформа қабылдап шаруаларға
өзінің азғантай жерін сатып Шығыстағы ұлан байтақ
құнарлы жерге көшуге рұқсат берді. Бұл Қазақстанға
орыс шаруалырының ағылуына әкеліп соқты. Қазақ
жеріне басқа ұлт өкілдерінің көптеп келуі қазақтардың
өз жеріне азшылық болып қалуының басталуына
әкеліп соқты.
Қазақстанды отарлаудың бүкіл процесі ұлт-азаттық
күреспен қатар жүрді.

21.

Талқылауға арналған сұрақтар:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Патша өкіметінің Қазақстан жерінде әскери
бекіністер салуы.
Аграрлық мәселедегі патшаның отарлық саясаты.
Қазақ жерлерін жаппай басып алу, орыс шаруаларын
қазақ жеріне көшіру, салық салу .
1822ж. «Сібір қырғыздары туралы Устав». Орта
жүзді басқарудағы өзгерістер және хандық биліктің
жойылуы.
1824 ж. «Орынборқырғыздары туралы Устав». Кіші
жүзде хандық биліктің жойылуы.
1867-1868 жж. патша өкіметінің әкімшілік және сот
реформасы.
1891 жылғы патша өкіметінің әкімшілік-сот
реформасы.

22.

Әдебиеттер мен оқу құралдарының тізімі:
Негізгі:
1.
Ж.О.Артықбаев. Қазақстан тарихы: ғылыми-танымдық басылым. 2.
3.
4.
5.
6.
А: Атамұра, 2013
Б.Аяған. Қазақстанның қазіргі заман тарихы (1991-2014): Ғылымитанымдық басылым. -А.: Атамұра, 2014
Б.А.Боранбаева .Орта ғасырлар тарихы (V ғасырдың ІІ жартысы –
XVII ғ.ортасы) Астана: Фолиант, 2013
З.А.Джандосова. Қазақстан тарихы. 10 - сыныпқа арналған
оқулық.- Алматы:
Мектеп,2019//http://expert.mektep.kz/ru/shop/12643910_klass/126440-azastan_tarihy_10/1
З.А.Джандосова. Қазақстан тарихы. 11- сыныпқа арналған оқулық.
- Алматы: Мектеп, 2019
https://http://expert.mektep.kz/ru/shop/217159-11_klass/217172azastan_tarihy_11/1
Қазақстан тарихы (ежелгі заманнан осы уақытқа дейін) 5 томдық. А.: Атамұра, 2010

23.

Әдебиеттер мен оқу құралдарының тізімі:
Қосымша :
А.Бикенов.
Қазақтың материалдық мәдениеті: Оқу құралы / А. Бикенов.Астана: Фолиант, 2010.- 192 б.
Д.Қыдыралиев. Мұстафа Шоқай / Д. Қыдыралиев.- Астана: Фолиант, 2007.- 320б.
Е.Бекмаханов. Қазақстан ХIХ ғасырдың 20-40 жылдарында: Оқу құралы / Е.
Бекмаханов.- Алматы: Санат, 1994.- 416 б.
Қ.Салғараұлы. Хандар кестесі: Шығыс хандарының жылнамалық кестесі / Қ.
Салғараұлы.- Алматы: Жалын, 1992.- 48б.
Қазақ халқының тарихи тұлғалары. 2-кітап. -А.: Өнер, 2013
Қазақстанның жаңа және қазіргі заман тарихы : Оқулық.- Алматы: Қазақ
университеті, 2005.- 302 б.
Қазақтың көне тарихы / дайындаған М. Қани.- Алматы: Жалын, 1993.- 400б.
М.Қозыбаев. Ақтандақтар ақиқаты : Оқу құралы / М. Қозыбаев.- Алматы: Қазақ
университеті, 1992.- 272 б.
М.Қойгелдиев. Алаш қозғалысы 1-2 том / М. Қойгелдиев.- 2-бас, өңделген,
толықтырған. - Алматы: Мектеп, 2008.- 480б.
Н.Ә.Назарбаев. Ғасырлар тоғысында. -А.: Өнер, 1996
Н.Ә.Назарбаев. Сындарлы он жыл. -А.: Атамұра, 2001
Н.Ә.Назарбаев. Тарих толқынында. -А.: Атамұра, 1992
Н.Ә.Назарбаев. Тәуелсіздікке бес жыл. -А.: Қазақстан, 1996

24.

Оқу құралы:
«Қазақстантарихы» порталы https://e-
history.kz/kz/
ҚРҰлттықакадемиялықкітапханасыwww.ka
zneb.kz