Кел өргҗүллһнә кичәл «А.С. Пушкин хальмгин зүркнд»

1.

Г.О. Рокчинский
“Менд бә, һольшг хальмг күүкн! ”

2.

Кел өргҗүллһнә кичәл
«А.С.Пушкин хальмгин зүркнд»

3.

Пушкин Александр Сергеевич
(06.06.1799 - 10.02.1837)

4.

«Халун , цегән дууһарн
Хальмг улсиг ɵргҗ дуулла.
«Теегин иньг хальмг»,- гиҗ
Тер цагтан келлә.»
Нармин Морхаҗ

5.

«Мендим дурд,хальмг!» -шүлг
(«Желай мне здравия ,калмык!”
«Би һарар эс делдсн
бумб бийдән босхув»шүлг.
«Я памятник воздвиг
себе нерукотворный»
Хальмгуд А.С.Пушкина
үүдәврмүдт
«Капина күүкн»-түүк
«Капитанская дочка»
(«həрд болн керə»)-тууль
«Ахнр -деермчнр» -поэм
«Братья разбойники!»
«Евгений Онегин» -роман
«Хальмг күүкнд»
( «Калмычке»)-шүлг

6.

Толин көдлмш.
алдр –великий
үүдәвр –произведение
бәәдл-җирһл –жизнь
күмн -әмтн –человечество
орчулгдсн- переведенные
нерәдәд -посвященные

7.

Текст «А.С.Пушкин хальмгин зүркнд»
Хальмгудын тускар
А.С.Пушкинə үүдəврт
А.С.Пушкин –хальмг
шүлглəнд
А.С.Пушкинə
үүдəврмүдин орчулвр
хальмг келнд
Элст балһснд
А.С.Пушкинə нерн
юунд зүүгдлə?
Алдр орс шүлгч болн бичəч А.С.Пушкинə нерн цуг күмн- əмтн меднə. үүдəврмүдиг цуһар
дурлҗ умшна.Алдр бичəчин нерн хальмгудла залһлдата.
Хальмг улсин туульс, бəəдл-җирһл энүнə үүдəврмүдт олар харһна.
А.С.Пушкин
Пушкинд нерәдәд
Мана хальмг бичәчнр 1937 җилд Элст
хальмгудт нерəдсн
хальмг шүлгчнр
хальмг келнд
балһсна библиотекд
түрүн шүлгəн «Мендим
Эрнҗәнә Константин А.С.Пушкинә үүдәврмүд А.С.Пушкина нерн
дурд, хальмг!» бичсмн. «Пушкин болн хальмг
орчулсмн: Эрнҗәнә
зүүлһгдсмн. 1983
«Хальмг күүкнд»,
күүкн», Кɵглтин Дава Константин «Циигдүд», җилд А.С.Пушкинә
«Капитана күүкн», «Би
«Пушкин», Саӊһҗин
«Полтава», Сян-Белгин бумб секгдлә. Эн
һарар эс делдсн бумб
Бося «Пушкинд» ,
Хаср «Орс гелӊгин болн бумбин зокъялч
бийдəн босхув»,
Җимбин Бембә
түүнә зарц Балдан туск Санһҗин Никита.
«Евгений Онегин»,
«Пушкин менд болтха»,
тууль», «Руслан и
«Ахнр деермчнр»
Бадм-Хаалһин Иван
Людмила», Дорҗин Басӊ
үүдəврмүдт хальмгин
«Пушкинд» бисчмн.
«Евгений Онегин»,
теегин болн ишкə герин
Харцхан Моӊһл
тускар келгдҗəнə.
«Капитана күүкн».

8.

Таблиц күцҗ тогталһн
Сурвр
Пушкина бичсн үүдəвр
Хальмг бичəчнрин
орчуллһн
жанр
Кедүдгч
җилд бичсмн
Хəрү
1. Ямаран түрүн шүлг
А.С.Пушкин
хальмгудт нерəдəд
бичсмн?
(«Желай мне здравия
,калмык!” (из послания
Я.Н.Толстому)
«Мендим дурдыч,хальмг!.
Санһҗин Бося
шүлг
1820
1820җилд «Мендим
дурдыч,хальмг!
гидг үүдәврт түрүн
хальмгудын туск бичсмн.
2. Кедүдгч җилд, кен
түрүн болҗ хальмг
келнд Пушкинə
«Евгений Онегин»
орчулсмн.
«Евгений Онегин»
«Евгений Онегин»
Даван һәрә орчулсмн
роман
1823
1936 җилд түрүн Даван
һәрә «Евгений Онегин»
орчулсмн.
3. Шүлгч һаран эс тəвсн
барлгдсн шүлгин нер
келтн?
«Я памятник воздвиг себе
нерукотворный»
«Би һарар эс делдсн
бумб бийдән босхув”
Хальмг келнд орчулсмн
Хоньна Михаил
шүлг
1836
Пушкина «Би һарар эс
делдсн
бумб бийдән босхув”
барлгдсн шүлг.

9.

Таблиц күцҗ тогталһн
Сурвр
Үүдəврин нернь
орс келəр
Хальмг
бичəчнрин
орчуллһн
жанр
Кедүдгч
җилд
бичсмн
Хəрү
1. «Братья
разбойники» гидг
поэм А.С. Пушкин
кедүдгч җилд бичсмн?
«Братья разбойники!
«Ахнр деермчнр»
Хальмг келнд
орчулсмн
Дарван Петр
поэм
1822
А.С.Пушкин«Ахнр -деермчнр»
гидг поэм 1822 җилд бисчмн.
2.«Калмычке»гидг
шүлгəн А.С. Пушкин
кедүдгч җилд бичсмн?
«Калмычке»
«Хальмг
күүкнд»
Кɵглтин Дава
орчулсмн.
шүлг
1829
«Хальмг күүкнд» гидг шүлг
Пушкин 1829 җилд бичсмн.
3.Хальмг ут тууль
Пушкинə ямаран
үүдəврт һоллгч орм
эзлнə, неринь келтн.
«Капитанская дочка»
«Капина
түүк
күүкн». Хальмг
келнд
орчулсмн
(«hәрд болн
керә»)-тууль
1836
Пушкинә «Капитана күүкн»
гидг түүкд «hәрд болн керә»тууль һоллгч орм эзлнә

10.

Рефлексия
- Кичәлдән би тодлҗ авув…….
- Нанд күнд болв…..
- Цааранднь би ….

11.

Умшач болhна седклд
Пушкинə дүр бəəнə.
Кесг сайин зүркнд
Эврə Пушкин сууна.
Кɵглтин Дава

12.

«Эрүл-мендим дурдыч,хальмг!-шүлг
Олн байрин, серглӊгин үр,
Ода күртл, мана шам,шатҗанч?
Сергг,хурц кɵлтә әмтнә һарт
Саак,алтн ааһ,буслҗанч?
Шүлгүдин,дурни бурхна үүрмүд, тадн,
Шуугад урдк кевәрн цугтан бәәцхәнт,
Сулдхврин,залхуһин,елдӊгин дуудврт
Дурни кем, маӊһарин кем
Шуугад урдк кевәрн нисәтәй?
Тууврин уудьврта час болһӊд
Таднд үлү үзҗ, күцләрн шатҗ,
Тадн тал тодлврарн нисҗ,
Тенд тадниг би иигҗ үзнәв:
Дурарн дуулдг, дурни хорһдул,
Таалта мана гер эн бәәнә,
Мел энүнд андһар бидн авлцҗ,
Мɵӊк ниицә бидн батлҗанавидн.
Үүрин тав бидн энд медҗ,
Үүрлҗ тɵгрг столын ард эргәд,
Әдл иньгуд болад сууцхаж,
Эврә таалта мана ухан энд
Альвн дууг, шилмүд,келвриг,
Аль-бис күүндвриг,шүлгүдиг соляд,
Үгин очнас,хɵкрәс,эркәс тиигәд
Эклҗ мана зүткән шатла.
Итклтә үүрмүд,тадна авта келнтн
Эндәс би лавтрха сәәнәр соӊсҗанав…
Эдлий, комет чаһрасн нанд кетн,
Эрүл-мендим дурдыч,хальмг!
(Саңhҗин Бося)

13.

«Ахнр -деермчнр» -поэм
… И в черных локонах
Хар буҗһр толһата
еврей,
Хар һуйр чигн,
Хагсу тееглә залһата И дикие сыны степей,
Хальмг, башкир чигн, Калмык, башкирец
безобразный,
Хоома финн чигн,
И рыжий финн, ис ленью
Хара бәәдг авъяста
празной
Хаалһар нүүдг циигн
Везде кочующий цыган!
(Дарван Петр)

14.

«Евгений Онегин»- поэм
-Уудьврта эн хаалһд
Удан йовсн хɵɵн,
Харитоньин ɵɵр, переулкд
тергн
Герин ɵмн үүднд зогсв.
Ханядна,-дɵрвдгч җилдән,
Гемтә бәәх кɵгшн эгчүрн
Эдн ода шин ирв.
Элӊкә кафтата,сарвчта,
Ɵɵмс бәрсн, буурл хальмг
Эднә ɵмн үүд секв…
В сей утомительной прогулке
Проходит час-другой, и вот
У Харитонья в переулке
Возок пред домом у ворот
Остановился. К старой тетке,
Четвертый год больной в
чахотке,
Они приехали теперь.
Им настежь отворяет дверь,
В очках, в изорванном кафтане,
С чулком в руке, седой калмык,
…».
(Даван həрə)

15.

Һольшг күүкн, менд үлд!
Генәртә сәәхн авъясм чини
Геринчн ардас намаг дахулад,
Шүлг «Хальмг күүкнд»
Күцсн кергтм харш болад,
Прощай, любезная калмычка!
Кɵтләд, теегәр йовулн алдв.
Чуть-чуть, назло моих затей,
Хойр нүднчн лавта бүргр.
Меня похвальная привычка
Не увлекла среди степей
Хамрчн хамшһр, маӊначн ɵргн,
Вслед за кибиткою твоей.
Кевшҗ парнцсар чи келхшч.
Твои глаза, конечно, узки,
Кеершҗ, кɵлән торһар бүтәхшч.
И плосок нос, и лоб широк,
Самоварин ɵмн англин бәрцәр
Ты не лепечешь по-французски,
Салһҗ, нимгәр ɵдмг утлхшч.
Ты шелком не сжимаешь ног,
Сен-Мариг дегд буульҗ,
По-английски пред самоваром
Шекспириг әрвҗго медсәр магтхшч,
Узором хлеба не крошишь,
Не восхищаешься Сен-Маром,
Толһад үүл уга цагла
Слегка Шекспира не ценишь,
Тоолад айстан уха туӊһахшч,
Не погружаешься в мечтанье,
Наадад Ма-до-ве дуулхшч,
Когда нет мысли в голове,
Нәәрин сүүрт биилҗ ɵсрхшч…
Не распеваешь: Ma dov'e,*
Ямр тɵрв?ɵрял част,
Галоп не прыгаешь в собранье...
Ядсн мɵрд нанд тачатл,
Что нужды? – Ровно полчаса,
Соньн хәләцчн, эмнг кɵркхнчн.
Пока коней мне запрягали,
Мне ум и сердце занимали
Седкл,зүркм дегц авлв.
Твой взор и дикая краса.
Үүрмүд! Седкл амр-таварн
Друзья! не все ль одно и то же:
Үзмҗтә ɵргән ширәд, дүӊцүлий.
Забыться праздною душой
Теегт хальмг герт, санаһан
В блестящем зале, в модной ложе
Тевчҗ аадрулсн эс әдлий?
Или в кибитке кочевой?
( Кɵглтин Дава) Калмычке

16.

А . С. Пушкин " «Капитана күүкн» - түүк
Тууль «həрд болн керə»
-Нег дәкҗ хан-һәрд керәһәс сурна:
-Келич, керә-шовун, чи юӊгад 300
җилд нарта орчлӊгд әмд бәәнәч, би
болхла, цуг бийнь әрә гиҗ 33 җилд
бәәнәв?
- Тер тɵләдән, хәәмнь,- гиҗ терүнд
Керә хәрү ɵгнә,- чи әмд цус уунач, би
болхла,үксн зовлһар теҗәл кенәв».
Һәрд –шовун – санна: -«Альков, бидн
бас түнүгәр теҗәл кеһәд сɵрҗ
үзий.Сәӊ. һәрд Керә хойр меӊ меӊнәд
ниснә. Генткн үксн мɵрн үзгднә:
дорагшан хоюрн бууһад, дәкәд
чоӊкчкад, җиврән саҗчкад, hәрд
келнә:- «Уга, Керә ах, 300 җилд бәәгәд,
үкснә зовлһар теҗәл кехәр, нег дәкҗ
әмд цус ууснь деер, цань бурхд ю
заяна, тернь болх!».
Харцхан Моңhл
Однажды орел спрашивал у ворона: скажи,
ворон-птица, отчего живешь ты на белом
свете триста лет, а я всего-навсего только
тридцать три года?
- Оттого, батюшка, отвечал ему ворон, что ты
пьешь живую кровь, а я питаюсь
мертвечиной.
Орел подумал: давай попробуем и мы питаться
тем же.
Хорошо. Полетели орел да ворон. Вот завидели
палую лошадь; сели.
Ворон стал клевать, да похваливать.
Орел клюнул раз, клюнул другой, махнул крылом
и сказал ворону: нет, брат ворон; чем триста
лет питаться падалью, лучше раз напиться
живой кровью, а там что бог даст!

17.

«Би hарар эс делдсн бумб бийдəн босхув»- шүлг
«Я памятник воздвиг себе нерукотворный»
Алдр цуг Әрәсәһәр
Мини тускар келх,
Аль-бис келнь
Нерим дуудҗ амлх,
Бахта славяна ач,
Финн, эндр зерлг
Бәәх тунгус бон
Теегин иньг –хальмг.
Хоньна Михаил
Слух обо мне пройдет
по всей Руси великой,
И назовет меня всяк
сущий в ней язык,
И гордый внук славян, и
финн, и ныне дикой,
Тунгус, и друг степей
калмык.