Кәсіпорында еңбек ақы төлеу

1. Кәсіпорында еңбек ақы төлеу

«Кәсіпорын экономикасы» пәні
экономика ғылымдарының магистрі,
аға оқытушы Тлеубергенова М.А.

2. Дәріс жоспары:

1.Еңбек
ақының
экономикалық
маңызы және қағидалары
2.Еңбек ақыны мемлекеттік реттеу
3.Тарифтік
жүйе, еңбек ақыны
ұйымдастырудағы оның маңызы
және мазмұны
4.Жұмысшылардың
еңбек
ақы
нысандары мен жүйелері
5.Еңбек
ақының тарифтік емес
жүйесінің маңызы

3. 1. Еңбек ақының экономикалық маңызы және қағидалары

Жұмыскерлерге еңбек ақы төлеу – бұл
өндірістік процесте әрекет ететін еңбек
ресурстарының бағасы. Ол шығындалған
еңбектің саны мен сапасын көрсетеді, алайда
оған еңбекке деген сұраным мен ұсыным,
қалыптасқан нақты конъюнктура, аумақтық
аспектілер, заңнамалық нормалар секілді
нарықтық факторлар ықпал етеді.

4. Экономикалық категория ретіндегі жалақының сипаттамасы

Жалақының
сипаттамасы
Экономика деңгейлері
микродеңгей
Жалдамалы жұмыскер
Жұмыс беруші
Мәні
Жеке табыс элементі
Өндіріс шығындары
элементі
Экономикалық
мүдделер мазмұны
Табыстың негізгі бөлігі
ретінде жалақының
ұлғаюы
Жалақыға келетін
үлестік шығындардың
(өнім бірлігіне, 1 тенге
өнімге, бір тенге түсімге)
төмендеуі
Экономикалық
мүдделердің көрінуі
Еңбек қызметінің сандық
және сапалық
Еңбек ресурстарын
сипаттамаларын
тиімді пайдалануға
жетілдіру, біліктілікті
ұмтылу, еңбек
арттыру және қайта
үнемдеуші және еңбек
дайындау, еңбек
ауыстырушы
мансабын құру, еңбекке технологияларды енгізу,
ақы төлеу бойынша
неғұрлым білікті және
жұмыскердің қосымша
ынталы жұмыскерлерді
талаптар ұсынуы т.б.
сұрыптау
макродеңгей
Мемлекет
Ұлттық табысты
факторлық бөлу
жүйесінде еңбек
факторы табысы
Жалақы тұтынушылық
тауарлар мен
қызметтерге
төлемқабілетті
сұранымды
қалыптастырады
Еңбек ақыны
мемлекеттік реттеу

5.

Еңбек ақы қызметшілер мен
жұмысшылардың негізгі кіріс көзі.
Ұйымдарда еңбек ақы төлеуді ұйымдастыру мыналарды қамтиды:
еңбек ақы
жағдайын
(нормасын)
бекіту
еңбек
шығындарының
нормасын бекіту
(жұмысшының
еңбек
міндеттерін)
еңбек ақы
төлеуді
ұйымдастыруға
байланысты
өзгерістерді
енгізу
еңбек ақы
жүйесін
анықтау

6.

Еңбекақы функциялары
Ұдайы өндірістік
Белгілі тұтыну деңгейінде жұмыс күшін
ұдайы өндіруді қамтамасыз ету,
жұмыскерлер мен олардың жанұясының
өмір жағдайын жақсарту
Бөлуші (өндірістікүлестік)
Жасалған өнімге баға құру процесінде
жанды еңбектің қатысу шамасын, жиынтық
өндірістік шығындағы еңбектің үлесін
сипаттайды
Реттеуші
Еңбек мобильділігі мен орын ауыстыру
есебінен еңбек ресурстарын тиімді
орналастыру мен пайдалану мүмкіндігі

7.

Ынталандырушы
Жұмыскерлерді тиімді еңбек етуге
итермелеу, еңбек қызметінің саны мен
сапасын арттыру
Статустық
Жұмыскердің әлеуметтік статусын,
нарықтағы кәсіптің беделі мен компанияның
статусын қамтамасыз ету
Әлеуметтік жинақтарды
қамтамасыз ету
Еңбек ақы мөлшері зейнетақы
жарналарының шамасын және әлеуметтік
тәуекелдер бойынша сақтандыру
төлемдерін анықтайды

8. 2. Еңбекақыны мемлекеттік реттеу

жалақы төлеудің тәртібі мен
мерзімдерін қамтиды
жұмыскердің жалақысынан ұстап
қалудың мөлшерін шектеуді
түнгі уақыттағы жұмысқа ақы
төлеуді
мереке және демалыс күндеріндегі
жұмысқа ақы төлеуді
үстеме жұмысқа ақы төлеуді
сағаттық жалақының ең төмен
мөлшерін
айлық жалақының ең төмен
мөлшерін
2. Еңбекақыны мемлекеттік
реттеу
Жұмыскерлердің еңбегіне ақы төлеу
саласындағы мемлекеттік кепілдіктер:

9. 3. Тарифтік жүйе, оның мазмұны және еңбек ақыны ұйымдастырудағы мәні

Тарифтік жүйе – орындалатын жұмыстардың
күрделілігі мен еңбек жағдайларындағы, еңбектің
интенсивтілігі мен сипатындағы айырмашылықтардан
шыға отырып, еңбекке ақы төлеудің
дифференциациясын қамтамасыз ететін нормалар мен
нормативтердің жиынтығы. Қазақстан Республикасында
жұмысшы мамандықтары мен жұмыстарының Бірыңғай
тарифтік-біліктілік анықтамалығы (БТБА), жұмысшы
мамандықтарының тарифтік-біліктілік сипаттамалары,
басшылық лауазымдардың, мамандар мен басқа
қызметшілердің Біліктілік анықтамалығы (БА), сондай-ақ
басшылық лауазымдардың, мамандар мен басқа
қызметшілердің типтік біліктілік сипаттамалары әрекет
етеді.

10.

Тарифтік жүйе элементтері
Тарифтік мөлшерлемелер (сағаттық, күндік, айлық)
жұмыс уақытының (сағат, күн, ай) тиісті бірлігі үшін
еңбекке ақы төлеудің мөлшерін айқындайды.
Тарифтік кесте тарифтік разрядтарды және оларға
тиісті тарифтік коэффициенттерді қамтиды.
Тарифтік разряд орындалатын жұмыс күрделілігінің
және жұмыскердің біліктілік деңгейінің көрсеткіші болып
табылады.

11. 4. Жұмысшылардың еңбек ақы нысандары мен жүйелері

Еңбекақы формалары:
Мерзімді жалақы
Жалақы мөлшері нақты жұмыс
істелген уақытқа және
Біліктілігіне байланысты
жұмыскердің тарифтік
мөлшерлемесіне (қызметшінің
лауазымдық айлықақысына)
байланысты айқындалады.
Кесімді жалақы
Еңбектің нәтижелеріне
байланысты еңбекке ақы төлеу,
онда тиісті сападағы әрбір өнім
(жұмыс, қызмет) бірлігі үшін
белгілі бір жалақы мөлшері –
кесімді бағалау белгіленеді.

12. Мерзімді жалақы жүйелері:

Қарапайым мерзімді
Мерзімді-сыйақылы жүйе
ЗПпвп=m*Т*p+k*n/100
ЗПпп = m*Т
Мұндағы,
m – сәйкес разрядтағы
жұмысшының сағаттық
(күндік) тарифтік ставкасы;
Т - өндірісте нақтылы
өтелген уақыт
Мұндағы,
p – бекітілген көрсеткіштерді,
сыйақы шарттарын орындағаны
үшін тарифтік ставкаға қосымша
пайыздық сыйақы мөлшері;
k - бекітілген көрсеткіштерді
және сыйақы шарттарын
артығымен орындаған әрбір
пайыз үшін сыйақы мөлшері;
n - бекітілген көрсеткіштерді
және сыйақы шарттарын
артығымен орындау пайызы

13. Кесімді жалақы жүйелері:

кесімді бағаны анықтау
(тура, жанама, прогрессивті, аккордты, мердігерлік);
жұмыскерлермен есеп айырысу
(жеке немесе ұжымдық);
материалдық ынталандыру
(сыйақылы төлемдермен немесе оларсыз).

14. 5. Еңбек ақының тарифтік емес жүйесінің маңызы

Еңбек ақының тарифсіз жүйесі – бұл еңбек
ақының бөлуші түрі, мұнда жұмыскердің немесе
топтың жалақысы барлық ұжым жұмысының
топкі нәтижелерінен толық тәуелділікте болады.
Еңбек ақының тарифсіз моделінде ұжымдық
және жеке материалдық мүдделер бірігеді.
Әрбір і-ші жұмыскердің жеке жалақысы (ЗПі)
бұл жағдайда барлық ұжымның еңбек ақы
қорындағы оның үлесін көрсетеді.

15.

Еңбек ақыны ұйымдастырудың тарифсіз
жүйесінің белгілері
жұмыскердің еңбек ақы деңгейінің ұжымдық
нәтижелер бойынша есептелетін еңбек ақы
қорынан тәуелділігі
әрбір жұмыскерге он біліктілік деңгейін кешенді сипаттайтын
және алдыңғы еңбек қызметі туралы мәліметтер бойынша
жалпы еңбек нәтижесіне оның үлесін анықтайтын тұрақты
немесе салыстырмалы тұрақты коэффициенттер беру (базалық
ЕҚК)
әрбір жұмыскерге он біліктілік деңгейінің
бағасын толықтыратын ағымдағы КТУ беру

16. Блиц тест

1.Кәсіпорында еңбек ақы төлеуді
C. Лауазымдық нұсқау
ұйымдастырудың принциптерін атаңыз
D. Тарифтік-біліктілік анықтамалық
A. Еңбек санына байланысты ақы төлеу
E. Тарифтік ставкаларға қосымшалар
B. Жұмыскерлердің біліктігі мен еңбек
4. Кесімді-сыйқаылы еңбек ақы дегеніміз
шарттарына байланысты еңбек ақы
не?
дифференциясы
A. Еңбек ақы + сыйақы
C. Нақты еңбек ақының өсуі
B. Еңбек ақы+ ұлғайтылған сыйақы
D. Материалдық қызығушылық пен
C. Еңбек ақы+ төмендетілген сыйақы
матераилдық жауапкершіліктің үйлесімі
D. Еңбек ақы+сыйақы-зейнетақы
E. Еңбек өнімділігінің өсу қарқынының еңбек аударымдары
ақының өсу қарқынынан артуы
E. Еңбек ақы – зейнетақы
2. Еңбек ақының қандай түрлерін білесіз? 5. Кесімді мөлшерлеме қалай анықталады?
A. Кесімді
A. Тарифтік ставка* уақыт нормасы
B. Мерзімдік
B. Тарифтік ставка* өндірім нормасы
C. Оклад
C. өндірім нормасы / тарифтік ставка
D. аккордтық
D. тарифтік ставка/ уақыт нормасы
E. тарифсіз
E. тарифтік ставка+ өндірім нормасы
3.Тарифтік жүйенің негізгі элементтерін
атаңыз:
A. Тарифтік ставка
B. Тарифтік тор

17. Пайдаланылған әдебиеттер:

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Қазақстан Республикасының Еңбек кодексі (26.11.2019 берілген өзгерістер
мен толықтырулармен)
Үмбиталиев А.Д. Кәсіпорын экономикасы: Оқулық. Екінші басылым/А.Д.
Үмбиталиев, Ғ.Е.Керімбек, К.Б.Сатымбекова/Алматы: TechSmith, 2018
Курманалина А.А., Тлеубергенова М.А. Кәсіпорын экономикасы: дәрістер
курсы. – Алматы: Эверо, 2018
Горелов А. Кәсіпорын экономикасы: Оқу-әдістемелік курс/ - Алматы: Отан,
2015.
Оразалин К.Ж. Кәсіпорын экономикасы: Оқу құралы / К. Ж. Оразалин. Алматы: LEM, 2014. - 296 бет
Тлесова Э.Б., Жанабаева Ж.К. Экономика предприятия. Учебное пособие
(Практикум) – Алматы: CyberSmith, 2018. – 212 с.
Зейнуллина А.Ж., Сарсенбаева А.А. Қызметкерлермен еңбекақы бойынша
есеп айырысудың бухгалтерлік есебін
ұйымдастыру:монография/А.Ж.Зейнуллина, А.А.Сарсенбаева. –Алматы:
TechSmith, 2018