Тыванын эр улузунун дуруму

1.

2.

« Тыванын эр улузунун дуруму»
1 арын: Тыва эр кижи
2 арын: Эр кижинин чангыс состуу
3 арын: Эр кижинин сонуургалдары.
4 арын: Эр кижинин эртер 9 бергези.
5 арын: Эр кижиге йорээл.
6 арын: Тыва эр кижинин дуруму.

3.

А.Арапчор.
«Эр кижиниң чангыс сөстүү»
Эр кижиниң чаңгыс сөстүү
Экти-биле эннеш болурЭр кижиниң эткен сөзү
Эртине дег унемчелиг.
Эр кижиниң шынчы сөзү
Ээлиг болгаш харыылыг боорИзиг кузел, чурээ-биле
Идегээнге даянгыыш боор.

4.

Эр кижиниң сагыыр ужурлуг дүрүмнери:
1. Ээлдек кижини чон хүндүлээр. Бодун өске улус мурнунга алдынып билир
херек.
2. Кезээде кижилерге кичээнгейлиг чор. Ужурашкан улузуң-биле албан
мендилежип, сеңээ чүве берген, дузалаан кижилерге четтиргениң илерет,
чоруптарда байырлаш, эр шинчиң салба.
3. Каяа-даа: автобуска, кудумчуга сандайларга, театрга, клубка улуг кижилерге,
олар дилевээнде-ле, олудуң чайлап берип чор.
4. Дуза хереглээр кырган, бертик-бежел, караа багай улуска үргүлчү дузалажып
чор. Ие кижини, кыс уругларны онза хүндүлээрин утпа.
5. Кажан-даа айыткан шактан озалдавайн чор. Хостуг үелериң черле халас
эрттирбе.
6. Чоок кижилериң хомудадып, оларны дүвүретпе.
7. Могаттынчак болба.
8. Бажыңнарга кире бергеш, ээлери чалаваанда, дөрже эрте халый бербес. Өске
өглерге, бодунуң өөнге дег, хостуг чаңнавас. Бүгү чүвелерге чөпшээрел херек.
9. Дузааргак, биче сеткилдиг болуп, кымның-даа айбызындан ойталавайн чор:
«Кежээниң мурнунда хүндү, чалгааның мурнунда кочу» деп чагыгны утпа!

5.

Эр кижинин эртер «тос бергези» амгы уеде-даа мерген
утка-шынарын
чидирбээн.
Тос-тостуң соогунга дадыгар.
Тос харлыында чарыш ады мунар, адазынга эш болур, эмдик аът өөредир.
Тос кулаш сыдымның ээзи болур.
Эр эжинге шынчы болур..
Өлум ажыын шыдажып эртер.
- өске чуртка сырыннавайн чоруур;
- өрт халавын чайлап эртер;
- чашпаа кижиге алыспас.
6. Эр кижи оруун оруктаар, тос хемни кежер.
7. Эр кижи амыдыралдын тос артын ажар.
8. Тос дээрнин чанныындан чайлай дужуп чоруур.
9. Эр кижи назынында тос тандының кежиин четтирер ужурлуг.
1.
2.
3.
4.
5.
Эр кижи бичиизинден тос бергениң негелделерин шыдажып
эрттеринге белеткенир, бодун кижизидер.Тос бергеге торулбазы
дээрге эр хиндиктиг кижи бүрүзүнүң сагыыр дүрүмүн
күүседири болур.

6.

Оол уругнуң кижизиг, чараш аажычаны, бүдүжу, сагыш-сеткилдиң
байлаа, чонунуң төөгүзүн, шажын
чүдүлгезин билиринден, ак
сеткилдиинден, кежээзинден,
өгбелерниң чаагай чанчылдарындан
эки билири база кол хамааржыр.

7.

Хаттыг черниң ыяжы дагыр
Кайгал эрниң караа оттуг
Эр адың алдар-биле бургетсинзе,
Эргим төрээн ынак аваң арны хүн дег.
Эр адын хирге, чамга боразыңза,
Эргим төрээн ынак аваң арны дүн дег.

8.

Тывага 2012 чылдың ноябрь 16-да
Республиканың адалар форумунуӊ 2-ги
чыыжында ада кижиниң харыысалгазын,
чугулазын Чазак деңнелинге чедир сайгарып,
аӊаа хамаарыштыр эр кижиниң дүрүмүн
хулээп алган.

9.

1.Кажанда-даа, каяа-даа сактып чор: сен-чаагай сеткилдиг бурун чоннун салгалы болганында,
толептиг эвес чуулдер кылбас ужурлуг сен. Торел-болууннун баштайгыларындан эгелээш,
бодуннун ук-тоогуннун салгалдарын сактып, билип чор.
2.Чонуннун дылын, чанчылдарын, культуразын болгаш торээн чериннин тоогузун шинчилеп
ооренип чор.Ол билиглер сээн сулде соруунну, хей- аъдынны, сагыш-сеткилинни ору кодурер,
чуртталганнын берге уелеринде куш киирер.
3.Угаан-медерелинни болгаш куш-дамырынны доктаамал сайзырадып, кадыкшылынны
быжыглап чор.Арага-дарыже сундукпайн, багай салдарга алыспайн, огбелернин толептиг аажычанын сагып чор.
4.Ажыл-агыйжы болуп, куш-ажылды хундулеп оскелернин ончу-хоренгизинче холгаарава.
5.Кара сагыштыг, адааргак болба. Торээн чер-чурттунга ёзулуг ынак болзунза, ону ак сеткилдиг
ажыл-херээн-биле бадытка. Оске кижилернин чедиишкиннерин база унелеп чор.
6.Кижилернин язы-соогун болгаш сагып чоруур шажын-чудулгезин кажанда-даа куду корбе. Адаогбелернин чудулге-сузуун хундулеп чор.
7.Чоптуг, шынчы болгаш чоргаар чор.Буян сеткил-биле улустарга дуза кадарынга кажан-даа
белен бол. Улугларны хундулеп, чаштарны камгалап-карактап, ылангыя амыдырал чаяап берген
ада-иенни ыдыктап чор.
8.Ог-булен, торел-болуун, чонуннун ат-алдарын бодуннун шылгарангай ажыл-херээн, толептиг
аажы-чанын-биле бадытка. Чуге дээрге бодунну канчаар алдынып чоруурундан оске улус чугле
сээн дугайында эвес, а сээн чонуннун дугайында туннел кылыр.
9.Ёзулуг эр кижинин сеткил-сагыжынын байлаа оон ончу-хоренгизинин хойунде эвес, а огбулези, аймак-чону болгаш Ада-чуртунун мурнунга улуг харыысалга болгаш ыдыктыг хулээлгези
эн-не кол сагыыр ужурлуг дуруму ол-дур.

10.

Тываның эр улузунуң
дүрүмүнге дүгжүп турар, төрээн
Тывазын каяа-даа чорааш,
алдаржыдып чоруур, улегерчижектиг тыва ёзулуг эр кижилер
бистин аравыста бар.

11.

Эр адыңар камнап,
бедик тудуп чоруӊар,
Эр чолуңар үнелеп,
чоргаарланып чоруңар!