Санаа Чинчи Семеновна, төрээн (тыва) дыл болгаш чогаал башкызы

1.

Санаа Чинчи
Семеновна,
төрээн (тыва) дыл болгаш чогаал
башкызы
Тыва Республиканыӊ
Кызыл хоорайныӊ МНӨАЧ-ниӊ «О.МД.Лопсан-Кенден аттыг 18 дугаарлыг
ортумак ниити өөредилге школазы»
Email:[email protected]

2.

Кичээлдиң сорулгалары:
Өөредиглиг: сөс тургузуун сайгарып, чогаадылга кожумааның утказын шын
тодарарадып, ооң ужур-утказын уругларга билиндирер.
Сайзырадыр: уругларның логиктиг боданыышкынын, сайгарып, деңнеп,
түңнеп билирин, сагынгыр, тывынгыр чоруун сайзырадыр; бот-тывынгыр
чоруун, бот-идепкейин көдүрер; тыва дыл кичээлинге уругларның
сонуургалын оттурар.
Кижизидилгелиг: малчыннарның чымыштыг ажылынга уругларны
хандыкшыдар, малга ынак болурунга кижизидер. Кижи бүрүзүн идепкейлиг
ажылче хаара тудуп тургаш, кичээлге сонуургалын чедип алыр; угаансарыылдыг, эртем-билиглиг, бедик культуралыг, төлептиг мөзү-бүдүштүг,
төрээн дылынга, чонунга, чуртунга, күш-ажылга, амыдыралга ынак, ёзулуг
кижизиг кижини кижизидер.

3.

Чедип алыр ужурлуг түңнелдер:
Эртем талазы-биле: өөреникчи сөс чогаадылгазының морфологтуг
(кожумактыг) аргазының утказын шын тодарарадып, чогаадылга кожумааның
ужур-утказын ылгап билир болур. Сөс тургузуун сайгарып өөренир,
чогаадылга кожумактарын чугаага шын ажыглап билир болур.
Бот-тускайлаң: бодунуң болгаш эш-өөрүнүң билиин бүгү талалыг сайгарып
билир, херек апарганда эдип-чазап база бодунуң туружун камгалап өөренир.
Чаа билиг чедип алырынга сонуургалдыг, ооң чугулазын, өске эртемнер-биле
холбаалыын эскерип билир. Эш-өөрүнге, бодунга шаптык катпас болурун
медереп билир болур.
Метапредметтиг: дыл болгаш ниитилел сырый харылзаалыг деп чүүлдү
эскерип, чугулалап, амыдыралчы мөзү-бүдүштүг болурунга чаңчыгар. Үлегер
домакты сайгарып тура, өртемчейже, амыдыралче делгем көрүштүг болурун
чедип алыр.

4.

Өөренириниң ажыл-чорудулгазын шиңгээдип
алырының бүгү талалыг түңнелдери:
Бот-тускайлаң ажыл-чорудулганың түңнелдери: амыдыралдың янзы-бүрү байдалдарынга
дүүштүр өөренген билиин ажыглап, хамааты туружун хевирлээри, камгалап билиринче
угланган.
Өөредилгениң ажыл-чорудулгазын таарыштырып ажылдаарының түңнелдери:
өөреникчиниң бодунуң өөредилгеге болгаш өске-даа чаа чүүлдерге сонуургалдыг байдалын,
бодунуң бүгү-ле негелдеринге, сорулгазынга, баш бурунгаар даап бодаашкынынга, аргашинээнге, түңнеп хынаарынга, шын үнелеп билиринге дүүштүр ажыл-чорудулгазын
таарыштыр тургузуп ап билирин, оларны илередиринче угланган.
Чугаа үезинде харылзаа тудуп билириниң түңнелдери: өске кижилерни дыңнап билири,
бодунуң бодалын шын, тода, долу, четче илередип, туружун камгалап билири;
Чаа билиглерни сонуургалдыг шиңгээдип өөренгениниң түңнелдери: материалды
системалыг болдурар, мурнуку кичээлдерге алган билиин системажыдар, ном-биле ажылдап
билири; кол (херектиг, чугула) чүүлдү тодарадып билири, янзы-бүрү деңнелдиг даалгаларбиле ажылдаары, берге айтырыгларны шиитпирлээрде, чүнү кылырын тодаргай тургузуп
билири.

5.

Методтар, педагогиктиг технологиялар:
Педагогтуг технологиялар: медээ-коммуникативтиг технология,
кадыкшылды камгалаарының, номчуп, бижип тургаш, сайгарылдыр
боданырын сайзырадырының технологиязы, оюннарлыг технология,
өөреникчилерниң иштики сагыш-сеткилин ажыдарынче угланган
технологиялар.
Ажыглаан арга, методтар: индукция, анализ, синтез, деңнелге. Башкының
сөзү, беседа, хайгаарал, өөреникчилерниң бот-тывынгыр ажылы, көргүзүп
тайылбырлаарының методу, дилеп тыварының шинчилел методу.
Ажылды организаастаарыныӊ хевирлери: бот-тускайлаң, бөлүктеп, эжеш
ажылдаары.
Өске эртемнер-биле холбаазы: төрээн чогаал, орус дыл, англи дыл, бойдус
эртеми.
Дерилгези: 5-ки класстыӊ өөредилге ному, карточкалар, схемалар,
интерактивтиг самбыра, ноутбук, мультимедиялыг проектор.

6.

Кичээлдиң тургузуу:
I. Организастыг кезээ
II. Катаптаашкын
III. Кичээлдиӊ сорулгазын, ону чедип алырда шиитпирлээр
айтырыгларны тодарадырынга идигни бээри
IV. Чаа теманыӊ тайылбыры
V. Быжыглаашкын
VI. Кадыкшыл минутазы
VII. Чаа темага алган билиглерин түӊнеп системажыдары
VIII. Онаалга бээри
IX. Рефлексия

7.

эм
эм+чи
эм+не
эм+не+лге

8.

Кичээлдиӊ темазы:
«Сөс чогаадылгазы.
Морфологтуг (кожумактыг) арга»

9.

2022 чыл – Россияның чоннарының улусчу уран чүүлүнүң
болгаш материалдыг эвес культурлуг
салгалының Чылы кылдыр чарлаттынган
(Год культурного наследия народов России)

10.

Кудерек – малчын оол
Саша – мальчик рыбак
мал+-чын
рыба+-к

11.

Сөстүң дазылынга чаа утка киирер кезээн
чогаадылга кожумаа дээр. Орус дылда ону
суффикс деп адаар.

12.

Дүрүм-биле ажыл:
Дазылга чогаадылга кожумактары немешкенинден чаа
сөс тургустунар арганы морфологтуг азы кожумактыг
арга дээр.
Чижээ: аӊ – аӊчы, аӊныг, аӊна, аӊнаашкын;
ном – номчу, номчукчу, номчукчулуг; бижи – бижик,
бижиктиг, бижимел; чараш – чараштыр, чарашта,
чарашсын; дуза – дузалыг, дузалаар.
Чугаа кезээ бүрүзү тус-тузунда чогаадылга
кожумактарлыг болур.

13.

Самбырага ажыл (3 бөлүкке чарлып алыр):
Чүве ады чогаадыр
кожумактар
-чы/-чи, -жы/-жи/-жу,
-чын/-чин
Демдек ады чогаадыр
кожумактар
-лыг/-лиг, -луг/-лүг,
-туг/-түг, -кы/-ки
Кылыг сөзү чогаадыр
кожумактар
-ла/-ле, -на/-не, -да/-де,
-зыра/-сыра
Балыкчы
харлыг
сугла

14.

Орус дылда суффикстер дузазы-биле укталган сөстерни
тыва дылче очулдуруӊар. Ук сөстерде суффикс болур
морфемаларныӊ уткаларын тыва дылда кандыг кожумактар
илередип чоруурун деӊнеп көрүӊер.
Читатель – номчукчу
Воспитатель – кижизидикчи
Лётчик – ужудукчу
Художник – чурукчу
Морфологтуг (кожумактыг) арга дузазы-биле
тургустунган дөстерни укталган дөс дээр.

15.

Сула шимчээшкиннер:
Кичээлге бис бижип, номчааш,
Холдарывыс шылай берди.
Холдарывыс кожа туткаш,
Хүнче уткуй херлиптерге,
Дазыл ышкаш ээтпек апаар.
Чадыр ышкаш тудуптарга,
Чогаадылга кожумаа бо.
Ийи холду хере тудаал,
Кулаш дурту – сөстүң дөзү.

16.

Чурук-биле ажыл:

17.

Мыйыстыг – аң эвес,
Салдыг – ашак эвес,
Сыргалыг – кадай эвес,
Кудуруктуг – аът эвес,
Адыр дуюглуг – инек эвес.
Хойлуг кижи каас,
Инектиг кижи тодуг.

18.

Бажыңга онаалганы боду шилип аар:
1. Мергежилге 203, арын 104
2. «Малчынның аалында» деп кыска чогаадыг
чогаадыр. (Чогаадылга кожумактыг сөстерни
хөй ажыглаар)
3. Кожумактыг арганы ажыглап тургаш, эжинге
смс чагаа бижиир.