Борлиқ - фалсафаси

1.

Борлиқ – фалсафаси
1

2.

1. Онтология борлиқ ҳақидаги таълимот.
Фалсафа тарихида борлиқ муаммоси.
2. Борлиқ шакллари: табиат борлиғи ва
маънавий борлиқ, ижтимоий борлиқ ва
инсон борлиғи, виртуал борлиқ. Фалсафа
тарихида ҳаракат ҳақидаги тасаввурлар.
3. Фалсафа тарихида макон ва вақт
масаласи.
4. Фалсафа тарихида ривожланиш ҳақидаги
қарашлар эволютсияси.

3.

Макон, виртуал борлиқ, ижтимоий борлиқ,
инсон борлиғи, борлиқ шакллари «борлиқ»
категорияси, «вужуди вожиб», «вужуди
мумкин», борлиқ ва йўқлик, олам ва одам
эволюсияси, оламнинг пайдо бўлиши,
субстанция, интеллектуал интуитсия,
дедуксия, монизм, плюрализм, дуализм,
оламнинг чеклилиги ва чексизлиги,
ҳаракат, ривожланиш, ўзгариш,
ўзгарувчанлик, ҳаракат ва ҳаракатсизлик,
тараққиёт, ўз-ўзидан ҳаракат,
барқарорлик, мувозанат, механик ҳаракат.

4.

Онтология – фалсафанинг борлиқ муаммосини ўрганувчи асосий
бўлимларидан бири, борлиқ муаммоси эса, фалсафанинг бош
муаммоларидан бири. Фалсафанинг пайдо бўлиши айнан борлиқ
муаммосини ўрганишдан бошланган. Қадимги Ҳинд, Хитой,
антик фалсафа биринчи навбатда онтология билан қизиққан,
борлиқ моҳиятини англашга ҳаракат қилган.

5.

Борлиқ – бу реал мавжуд, ўз ичига барча жисмларни оладиган,
барқарор, мустақил, объектив, доимий, чексиз субстанциядир.
Борлиқ фалсафий категориясининг мазмунини очиб берадиган қоидалар:
Атроф олам, предметилар, ҳодисалар реал мавжуд бўлади, у (олам) бор;
Атроф олам ривожланади, ички сабабга эга бўлади, ҳаракат манбаи ўзида;
Материя ва руҳ – ягона, лекин шу билан бирга қарама-қарши моҳиятлар, реал мавжуд.
Субстанция – ўз мавжудлиги учун ўзидан бошқа ҳеч нарсага
эҳтиёж сезмайдиган мустақил борлиқ.
5

6.

Vaqt olamning fizik xarakteristikasi boʻlib, olam holatining ketma-ket
oʻzgarishida aks etadi. Vaqt — 1) materiyaning asosiy yashash shakllaridan
biri (qarang Fazo va vaqt); 2) tabiatdagi biror davriy hodisaga, mas.,
Yerning oʻz oʻqi atrofida aylanish davriga nisbatan hisoblanadigan oʻlchov birligi.
Fazo dunyoni tashkil etuvchi obʼyektlar va ulardagi tarkibiy nuqtalarning oʻzaro
joylashish tartibi, koʻlami va miqyosini ifoda etadii
Materiya massaga ega va fazoda joy oluvchi obyektdir. Materiya tushunchasining
aniq taʼrifi yoʻq. Baʼzi taʼriflarga koʻra, materiya elementar fermionlardan iborat
har qanday Narsadir (biroq bunda bir qator muammolar tugʻiladi: elementar fermion
boʻlmagan, biroq massaga ega bozonlar mavjud
6

7.

Онтология
Борлиқ ва йўқлик
муаммолари ўрганилади
Атама фалсафада фақат
XVII асрдан бери ишлатилади
Ҳар қандай фалсафий
дунёқарашнинг
негизи ҳисобланади
7

8.

Оламнинг манзараси (Борлиқ)
Дунинг диний
манзараси
Дунёнинг мифологик
манзараси
Оламнинг
(Борлиқнинг) умумий
манзариси
Дунёнинг табиий-илмий
манзараси
Дунёнинг фалсафий
манзараси
8

9.

Гносеология
Билиш муаммоларини
ўрганади
Аксиология
Қадриятлар
фалсафаси
Онтология
Ўзаро
алоқада
ижтимоий
фалсафа
Жамият
тараққиёти
масалалари
Ахлоқ
Инсоннинг
ахлоқий
тарбияси масалалари
Фалсафий
антрапология
инсон ва унинг
ҳаёти масалалари
9

10.

Борлиққа муносабатнинг хилма-хиллиги
Мифологиянинг
бош мақсади
«борлиқни ким яратгани»
ҳақида гапириб бериш
Фалсафанинг
бош мақсади
«борлиқнинг нималиги,
у қаердан пайдо бўлгани
ва қаерга йўқолиши»ни
оқилона тушунтириш
10

11.

«Борлиқ» категорияси фалсафа пайдо бўлиши
билан шаклланган ва изчил назарий қизиқиш предметига
айланган бўлсада, дунё ҳақида одамлар анча олдинроқ
фикр юрита бошлаганлар ва бу тасаввурлар кўп сонли
афсоналар ва мифларда бизгача етиб келган.
Борлиқ муаммосини фалсафий англаб етишга
илк уринишлар милоддан аввалги
биринчи минг йилликда вужудга келган қадимги
ҳинд ва қадимги хитой фалсафаларидаёқ кузатилади.
Борлиқ хақидаги қарашлар айниқса
юнон фалсафасида ривожланди.
11

12.

Юнон олими
Фалеснингфикрича
борлиқнинг асосини
сув ташкил қилади
Юнон олими
Анаксименнинг фикрига
кўра ҳамма нарсани
ҳаво бошқаради
Ксенофан ҳамма нарса
ер ва сувдан вужудга
келади деб
ҳисоблайди
Пифагор«ҳамма нарса
сондир», деган
хулосага келади ва Ернинг
шарсимон эканлигини
биринчи бўлиб таъкидлайди
Юнон олимларининг
фикрича борлиқ
Парменид биринчи
бўлиб борлиқни категория
сифатида тавсифлади ва
махсус фалсафий таҳлил
предметига айлантирди
Демокрит ва Левкипп
атомларни муайян
модда сифатида тавсифлаб,
уларни «бўшлиқ» - йўқликка
зид ўлароқ, «тўла»
ёки «қаттиқ» борлиқ
билан тенглаштирган
Платон нафақат моддий,
Гераклит фикрича
балки идеал нарсалар ҳам
айни бир нарса
борлиққа эга эканлигини
мавжуд ва номавжуддир
фалсафа тарихида биринчи
бўлиб кўрсатиб берди
12

13.

Шарқ
мутафаккирларини
фикрича, борлиқ
Форобийнинг фикрича
борлиқ иккига бўлинади
Вужуди мумкин”
эса доимо
ўзгаришда, зиддиятли
муносабатларда бўлиб,
унда барча нарсалар
оддийдан мураккабга,
тартибсизликдан
тартиблиликка
қараб ҳаракат қилади
“
“Вужуди вожиб” барча
мавжуд ёки пайдо
бўлиши мумкин бўлган
нарсаларнинг биринчи
сабаби
Ибн Сино фикрича борлиқнинг
асоси “вужуди вожиб”
яъни Оллоҳдир. Вужуди вожиб
бу биринчи моҳият.
Унинг мавжудлиги сабабини
бошқа нарсалардан қидириш
ноўрин. Чунки биринчи сабаб
унинг натижаси бўлган
хилма хил жараёнларнинг
моҳиятига боғлиқ бўла олмайди
13

14.

Борлиқ ва йўқлик ўртасида диалектик ўзаро алоқа мавжуд.
Йўқлик борлиқни инкор этади ва нарса, жисм, ҳодиса,
онг ўзлигини йўқотган ҳолатда «йўқлик» атамаси ишлатилади.
Ўтган замондаги борлиқ йўқликдир.
Борлиқ доим ҳозирги замонда мавжуд бўлади,
у фақат ҳозирги замонда ўзини намоён этади.
Борлиқ фалсафий категория сифатида дунёни унинг бутун
ранг-баранглиги ва турли-туман намоён бўлиш шакллари
билан яхлит акс эттириш имконини беради.
14

15.

Борлиқ шакллари
Табиат борлиғи
Нотирик табиат
борлиғи
инсон борлиғи
ижтимоий борлиқ
Маънавий
борлиқ
15

16.

Борлиқнинг асосий шакллари:
Моддий борлиқ –
табиат ва атроф оламдаги
моддий (масофа, масса, ҳажм,
зичликка эга бўлган) жисмлар,
нарсалар, ҳодисаларнинг
мавжудлиги
Идеал борлиқ – идеалнинг мустақил
реаллик сифатида индивидуаллашган
руҳий борлиқ ва объективлашган
(индивиддан ташқаридаги) руҳий борлиқ
кўринишида мавжудлиги
Ижтимоий борлиқ –
инсоннинг жамиятда
борлиги ва жамиятнинг борлиги
(ҳаётнинг мавжудлиги,
ривожланиши)
Инсон борлиғи – инсоннинг
моддий ва руҳий (идеал) бирлиги
сифатида мавжудлиги, инсоннинг
ўз-ўзича борлиги ва унинг моддий
дунёда борлиги
Ноуменал борлиқ (“ноумен” – сўзи, “ўз-ўзича”) – уни ташқаридан ким
Кузатаётганоиги англашидан қатъий назар реал мавжуд борли;
Феноменал борлиқ (“феномен” – сўзи, “тажриба орқали берилган ҳодиса”) –
Зоҳирий борлиқ, яъни билувчи субъект қандай кўришига боғлиқ.
16

17.

Онтология-борлиқ
фалсафасининг муаммолари
Борлиқ ва йўқлик
Тирик табиат борлиғининг
Биринчи даражаси
Мавжудлик ва
номавжудлик
Тирик табиат
борлиғнинг иккинчи даражаси
Руҳсиз жисмлар
борлиғи
Микро элементар зарралар,
Корпускулалар,
Атомлар, электронлар,
протонлар
1.Барча предметлар
2.Ҳайвонлар
3.Ўсимликлар
Инсон онги
борлиғи
1.Муайян одамлар
болиғи
2.Ижтимоий борлиқ
3. Идеал борлиқ

18.

Борлиқнинг XX аср, дунё миқёсидаги тартибсизлик, абсурд
ва интиҳо асри, бунёд этган янги постмодернистик шаклини
эълон қилган постмодерн йўналиш бошбошдоқлик ҳамда
тартибсизлик томон юз тутган.
Ҳозирги замон постмодерн фалсафаси мантиқан тугалланган
шаклда борлиқни ҳам, субъектни ҳам инкор этади.
18

19.

19

20.

Борлиқ бизнинг мавжудлигимиз асоси, нотирик, тирик табиатнинг яшаш усулидир.
Макон ва вақт ҳақидаги фалсафий қарашларни умумлаштириб ва бу категориялар
мазмунини дунё ҳақидаги ҳозирги табиий-илмий билимлар билан бойитиб,
юқорида айтилганлар нуқтаи назаридан макон ва вақтнинг асосий хоссаларини
қайд этиб ўтамиз - макон кўламлилик, бир жинслилик ва кўп ўлчовлилик билан
тавсифланадиган мавжудлик тартиби, вақт эса давомлилик, орқага қайтмаслик ва
изотроплик, яъни мумкин бўлган барча йўналишларнинг тенг ҳуқуқлилиги хос
бўлган воқеаларнинг ҳаракат тартиби ва кетма-кетлигидир.
20

21.

aqtning cheki yo'q
eydilar. Lekin uning
a'lum bir bo'lagini olib
oshlanish va tugash
uqtasini belgilash mumkin.
asalan, biz kun yoki
ning boshlanishi va oxiri
aqida gapiramiz. Ammo
angulik haqida bunday
eyolmaymiz. U bunday
atdan xolidir.
Foma