O`zbekistonning tarixiy shaharlari. Умумийгa нисбaтaн фоиздa

1.

O’zbekistonning tarixiy
shaharlari

2.

O‘zbekistonda jahon madaniyati xazinasiga kiruvchi ko‘plab
arxitektura yodgorliklari mavjud. Xiva, Buxoro va Shahrisabz shaharlarining
tarixiy markazlari, qadimiy Samarqandning tarixiy yodgorliklari YUNESKO
ning «Jahon merosi» deb nomlangan ro‘yxatiga, Boysun tumani aholisining
folklor ansambli «Jahon nomoddiy merosi xazinasi» ro‘yxatiga kiritilgan.
O‘zbekiston tarixiy va madaniy yodgorliklarga boy mamlakatdir. Bebaho
merosimizning 140 ta ob’ektlari YUNESKO tomonidan muhofazaga olingan
va tarixiy ob’ektlar ro‘yxatiga kiritilgan. YUNESKO ning «Jahon merosi»
ro‘yxatiga Xiva shahridagi Ichan qal’a majmui 1990 yil 12 dekabrda
YUNESKOning Kanadada bo‘lib o‘tgan 14 sessiyasining maxsus qarori bilan
Markaziy Osiyoda birinchi bo‘lib «Butun jahon merosi» sifatida ro‘yxatga
olingan.

3.

Умумийгa
нисбaтaн
фоиздa
8
14
8
9
4
3
4
3
5
4
1
4
67
Жaми
8
4
88
11
11
2
2
1
1
1
5
134
Муқaддaс
жoйлaр
1
4
7
3
1
2
18
Диққaтгa
сaзoвoр
жoйлaри
Ургaнч ш.
Ургaнч т.
Хивa ш.
Хивa т.
Ҳaзoрaсп т.
Шoвoт т.
Бoғoт т.
Янгиaриқ т.
Гурлaн т.
Янгибoзoр т.
Қўшкупир т.
Хoнқa т.
ЖAМИ:
сaнъaти
ёдгoрликлaри
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
Ҳaйкaлтaрoшлик
Ҳудуд
Aрхитeктурa
ёдгoрликлaри
№
Aрхeoлoгия
ёдгoрликлaри
Hozirgi kunda viloyatda 255 ta madaniy meros ob’ektlari davlat ro‘yxatiga olingan bo‘lib, shundan 18 tasi
arxeologiya, 133 tasi arxitektura, 66 tasi haykaltaroshlik yodgorliklari, 32 tasi muqaddas qadamjolar bo‘lib, Davlat
muhofazasiga olingan.
5
1
6
3
4
1
1
3
1
7
2
1
1
7
1
32
24
23
102
21
25
9
14
7
6
5
9
10
255
9,3
8,9
39,7
8,2
9,7
3,5
5,5
3,1
2,8
1,9
3,5
3,9
100,0

4.

Вазирлар Маҳкамасининг 2019 йил 4 октябрдаги 846-сон “Моддий
маданий мероснинг кўчмас мулк объектлари миллий рўйхатини тасдиқлаш
тўғрисида” қарорига мувофиқ , республика бўйича жами 8208 та моддий
маданий мероснинг кўчмас мулк объектлари мавжуд бўлиб, шундан 4748
таси археология ёдгорликлари 2250 таси архитектура ёдгорликлари, 678
таси монументал санъат ёдгорликлари, 532 таси диққатга сазовор
жойлардир
Моддий маданий мерос объектларининг таркибига архитектура
ёдгорликлари киради ва уларнинг сони 2250 тани ташкил этади.
Ўзбекистонга хорижий сайёҳларни жалб қиладиган асосий ресурслар –
меъморий обидалар бўлиб, вилоятлар кесимидаги улуши келтирилган

5.

6.

7.

Калъа деворлари.
Ота-Дарвоза
Мухаммад Аминхон мадрасаси
Мухаммад Аминхон минораси
Кухна Арк мажмуаси
Матниёз Девонбеги мадрасаси
Полвон Корий савдо мажмуаси
Тош дарвоза
Саййид Аловаддин макбараси
Мозори Шариф мадраса
Ёр Мухаммад девон масжиди
Мухаммад Рахимхон мадрасаси
Отамурод Кушбеги масжиди
Абдурасулбой мадрасаси
Эрамизгача V-IV асрлар
1804-1806 йиллар пишик гиштдан курилган. 1975
йилда кайта тикланган
1851-53 йиллар
1853-55 йиллар
XVII-XIX асрлар
1871 йил
1905 йил
1836-40 йиллар. (1873 йил кайта тикланган)
1306
1882 йил
XVIII аср
1871-73 йиллар
1800 йил. (1837 йил кайта тикланган)
1906 йил

8.

Матрасулбой Мирзабоши мадрасаси
Кори хона мажмуаси
Кози Калон мадрасаси
Хасан Мурод кушбеги масжиди
Мусо Тура мадрасаси
Матпанабой мадрасаси
Жоме масжиди
Шергозихон мадрасаси
Пахлавон Махмуд макбараси
Ислом Хужа мадрасаси
Ислом Хужа минораси
Абдуллахон мадрасаси
Кутруг Мурод Инок мадрасаси
Мухаммад Амин Инок мадрасаси
Араб Мухаммадхон мадрасаси
Амир Тура мадрасаси
1905 йил.
1863-74 йиллар
1905 йил
1800 йил
1841 йил
1905 йил
X аср
1826 йил
1326 йил
1908-10 йиллар
1910 йил
1855 йил
1804-12 йиллар
1785 йил
1616 йил. (1838 йил)
1872 йил

9.

Хейвак кудуги
Богча дарвоза
Дуст Алъам мадрасаси
Аллакулихон мадрасаси
Аллакулихон Карвон саройи
Ок масжид
Тош – Ховли саройи
Ануша хон хаммоми
Полвон дарвоза
Якуббой хужа мадрасаси
Отажонбой мадрасаси
Юсуф Ясаул боши мадрасаси
Толиб Махсум мадрасаси
Уч Авлиё макбараси
Шайх Мухтор ота масжиди
Юнусхон макбараси
Тура Мурод тура минораси
Тугон Турк макбараси
Оқ шайх бобо қасри
V-IV асрлар
XIX аср
1882 йил
1834-35 йиллар
1832-38 йил
1838-42 йиллар
1830-38 йиллар
1657 йил
1804-06 йиллар
1873 йил
1884 йил
1906 йил
1910 йил
XVI-XX аср
1810-35 йил
1558-59 йиллар
1888 йил
XIX аср
VI-VIII аср

10.

11.

Хива шаҳрининг жаҳон маданияти тараққиётида тутган алоҳида ўрнини
ҳисобга олган ҳолда, ЮНЕСКО Бош конференциясининг 1995 йил октябрь-ноябрь
ойларида Парижда ўказилган 28-сессияси Хива шаҳрининг 2500 йиллигини дунё
миқёсида кенг нишонлаш ҳақидаги қарорни қабул қилди. 1997 йилнинг 20
октябрида Хиванинг 2500 йиллик юбилейи кенг нишонланди

12.

1. Меъморий обида тикланган йил:- IV аср, қайта таъмирланиши 1908 й
2. Меъморий обида жойлашган манзил: Хейвақ қудуғи – Ичан-Қалъанинг шимолийшарқий қисмида Боғча Дарвозага яқин ҳудудда қалъа деворига яқин бўлган, “Мадирим
қийиқчи” лақабли кишининг ҳовлисида жойлашган.
Хивалик тарихчи Худойберди бин Аваз Муҳаммад келтирган қизиқарли
афсона Хиванинг жуда қадимийлигидан дололат беради. У “Дили ғаройиб” асарида
бундай ёзади: “Хоразмнинг яна бир шаҳри Рамлдир. Унга Сом бин Нуҳ асос солган,
ҳозир уни Хейвақ деб атайдилар. Шаҳарнинг аввалги номи Рамл, бу – қумлоқ
демакдир. Кунлардан бир кун Сом ибн Нуҳ бу ерда ётиб ухлаган ва тушида ўзини уч
юз ёниқ машъала ўртасида кўрибди. Хушнуд кайфиятда уйғониб, ўзидан хотира
қолдирмоқчи бўлибди ва шу жойни текислаб, шаҳар қурибди. Бошқа бир гал бу ерга
келганида атрофини девор билан ўрабди ва унинг ғарбий томонида булоқ-қудуқ
қазибди. Хуллас ҳикоя қилишларича, Хейвақ кўп марталаб вайрон бўлган ва қайта
тикланган”

13.

Салкам 3000 йиллик тарихга эга Хиванинг Ичан Қалъа пахсадевор қалъаси
Ўрта Осиё қалъалари орасида ўзининг хушбичимлиги, юксак мудофаа хусусияти ва
кўтарилиш маданияти билан ажралиб туради. Қалъанинг тўртта дарвозаси бор
бўлиб, жанубида -Тош Дарвоза, шимолида – Боғча Дарвоза, шарқида – Полвон
Дарвоза ва Ғарбида – Ота Дарвоза жойлашган. Хива хонлиги даврида қалъанинг
атрофида бир қанча қабристонлар мавжуд бўлган. Қарияларнинг айтишича, бу
қабрлар босқинчилик урушларида мусулмонлик арконларини тушунган душман
навкарлари ҳам қабрларни босиб ўтиб кета олмаслиги, яъни қалъага қабрлар
жойлашган тарафдан ҳужум қилмасликлари учун қўйилган экан6
Қалъанинг умумий ўлчами – 2200 м;
Қалъанинг деворининг баландлиги – 8,0, -10,0 м;
Қалъанинг пастки қисмининг эни – 7,0, – 12,0 м;
Қалъанинг тепа қисмининг эни – 2,0, – 4,0 м;
Қалъанинг минора-кунгралари орасидаги масофа – 30,0, 50,0 м;
Қалъа дарвозалари сони – 4 та;
Қалъанинг ўраб турган ер майдони - 650 х 400 м;

14.

15.

1828- 1829 йилларда тикланган; 1975 - йилда қайта қурилган. Ушбу дарвоза 1920 йилда
транспортга халақит берганлиги учун бузиб ташланган. Чунки, ўша пайтда Жума Масжид ва
бошқа бир қанча меъморий ёдгорликлар ичида Шўро ҳукуматининг ғалла-дон ва бошқа
нарсалар сақлайдиган омборхоналари жойлашган. Ҳозирги биз кўриб турган дарвоза эса 1975
йилда қайтадан қурилган

16.

17.

Тарихий ривоятларга қараганда, халқ уни “Пошшоб” дарвоза, “Қул
дарвоза” деб ҳам аташган. Хивадаги тарихий меъморий ёдгорликлар сифатида
яхши сақланаётган Полвон Дарвоза 1934, 1960- 62 - йилларда ва 1997-йилда
қайта таъмирланган

18.

Боғча Дарвозани, баъзида Урганч дарвозаси деб ҳам аташган.
Хивадаги тарихий меъморий ёдгорликлар сифатида яхши сақланаётган
Боғча Дарвоза 1960 - йилда ва 1997 йилда қайта таъмирланган

19.

Ичан Қалъа девори атрофида мудофаа учун тикланган Дешон
Қалъа девори 1842 йилда Хива хони Оллақулихон томонидан “Ғоук
кўл”дан тупроқ олиниб, 30 кун давомида ҳашар йўли билан қуриб
битказилган. Дешон Қалъа девори асосан руслар, бошқа амирликлар ва
туркман–ёвмут ҳужумидан сақланиш мақсадида барпо этилган. Қалъа
деворининг узунлиги 6250 метр. Шоир ва таржимон Огаҳийнинг ёзишича
– Оллоқулихон бу деворни қуриш учун уч йиллик муддатда (давлатга ҳар
бир фуқаро йилига 12 кун бепул ишлаб бериши шарт бўлган), яъни 36
кунда қуриб битказилган ва қалъа девори қурилишида 200 мингдан зиёд
киши қатнашган экан

20.

Қалъа деворининг турли тарафида - 10 та дарвозаси бўлган.
Ҳозирда ушбу дарвозалардан фақатгина иккитаси – Қўша Дарвоза ва Қўй
Дарвоза сақланиб қолган, улар:
1. Қўша Дарвоза;
2. Қўй Дарвоза;
3. Пишканик Дарвоза;
4. Ангарик Дарвоза;
5. Шайхлар Дарвоза;
6. Тоза боғ Дарвоза;
7. Шоҳимардон Дарвоза;
8. Патрак Дарвоза;
9. Гадойлар Дарвоза;
10. Гандимён Дарвоза деб номланган

21.

Қўй Дарвоза - Дешон Қалъанинг шарқий томондаги дарвозаси бўлиб,
ушбу дарвоза Хазарасп томонга кетадиган йўл устида жойлашган. 1842
йилда Дешон-Қалъа деворининг тикланиш жараёнида қурилган

22.

Қўша Дарвоза бир вақтлар Дешон Қалъа деворининг
асосий, катта дарвозаси ҳисобланган. Ушбу дарвозани маҳаллий
халқ “Урганч дарвозаси” деб ҳам атаганлар

23.

24.

25.

26.

Саид Алоуддин мақбараси Хиванинг Ичан-Қалъа мажмуасида қурилган
энг қадимий меъморий иншоотларидан биттаси ҳисобланади. Мақбара XVIII
асрда эса Хива хони Оллақулихон томонидан қайта таъмирлаган. Ушбу мақбара
702 ҳижрий (1303 милодий) йилда вафот этган буюк шайх сайидлар авлодидан
бўлган Шайх Алоуддинга атаб қурилган.

27.

Буюк саркарда Амир Темурнинг отаси Амир Тарғайнинг ҳам пири-устози
бўлган Амир Кулол ҳам шайх Саид Алоуддиннинг шогирди бўлганлар ва у кишидан
кулолчилик сир-асрорларини ҳам ўрганганлар. Саид Алоуддин шогирди Амир Кулолни
шу қадар яхши кўрганки, ҳатто шогирди иккаласи учун сағана қурдирган ва
шогирдига айтганларки, - кимки мени зиёрат қилса, сизни ҳам зиёрат қилади, деганлар

28.

29.

30.

Ичан-Қалъа мажмуасидаги муҳташам зарҳал қуббаси порлаб турган
Паҳлавон Маҳмуд мажмуаси ҳозиргача дунё сайёҳларини ўзига жалб қилиб
келмоқда. Паҳлавон Маҳмуднинг вафотидан кейин (1325 й.), унинг васиятига
кўра ўзи яшаган жойга дафн қилинган. XIV асрда дастлаб бир хонали ихчам
бино қурилган, вақт ўта бориши билан мақбара атрофи аста-секин қабристонга
айланган. XVII асрнинг охирида қабристонга жануб томондан кириладиган
пештоқ қурилган. 1810 йилда Хива хони Муҳаммад Раҳимхон I нинг
Қўнғиротга муваффақиятли ҳарбий юришидан сўнг мақбарага ёндош қилиб
Паҳлаван Маҳмуднинг оёқ томонида қўнғиротликлар сулоласига мансуб
аслзодалар учун ҳашаматли улкан гумбазли (баландлиги 21,5 м, ўлчами 9,5 х
9,5 м.) хонақоҳ, масжид, зиёратхона ва ошхона қурилган. Мажмуага
кираверишда (18,6 х 17,8 м) каттагина ҳовли қилинган. Бу қурилишга
Ҳазорасплик мулла Одина Муҳаммад Мурод уста бош бўлган

31.

32.

33.

34.

35.

36.

37.

38.

39.

40.

41.

42.

1. Меъморий обида тикланган йил: - 1871-1876 йилларда қурилган.
2. Меъморий обида жойлашган манзил: Муҳаммад Раҳимхон II - Феруз мадрасаси
Ичан-Қалъанинг шарқий қисмидаги Кўҳна Арк мажмуасининг майдони олдида
жойлашган

43.

Хивада қадимдан то ҳозирги давргача юзлаган ҳовузлар мавжуд бўлган.
Улардан кўпчилиги бугунги кунда инсонлар ва табиатнинг салбий
таъсирларидан йўқолиб кетган. Ҳовуз атрофларига гужум, қайрағоч ва тут
дарахтлари экилган. Бу дарахтлар ҳовуз теварагида ўзига хос микроиқлимни
таъминлаган. Ҳовузга сув бир томондан кириб, иккинчи томондан чиқиб
турган. Шу боис сув доимо тоза ва ичишга яроқли бўлган. Ҳовуздан ҳамма ўзи
идиши билан олиши мумкин бўлмаган, бу вазифа учун махсус киши
беркитилган. У сувни тозалиги учун ҳам масъул бўлган. Адабиётларда ХХ аср
бошларида 14 ҳовуз сақланганлиги ҳақида маълумотлар бор. Ҳозирда Хива
шаҳрида 7 та ҳовуз сақланиб қолган.
Дешон-Қалъа ҳудудида қуйидаги 4 та ҳовуз мавжуд:
1-“Ота ҳовуз”;
2-“Бол ховуз”;
3-“Тўра ҳовуз”;
4- “Боғча ҳовуз”