Хакас литературазында кізінің паза чир - чайаанның кӧңнін таныхтапчатхан сӧстер/ лексика

1.

ФЕДЕРАЛЬНОЕ ГОСУДАРСТВЕННОЕ БЮДЖЕТНОЕ ОБРАЗОВАТЕЛЬНОЕ УЧРЕЖДЕНИЕ
ВЫСШЕГО ОБРАЗОВАНИЯ
ХАКАССКИЙ ГОСУДАРСТВЕНЫЙ УНИВЕРСИТЕТ ИМ. Н.Ф. КАТАНОВА
ИНСТИТУТ ФИЛОЛОГИИ И ИСКУССТВ
ХАКАС ЛИТЕРАТУРАЗЫНДА КІЗІНІҢ ПАЗА ЧИР-ЧАЙААННЫҢ
КӦҢНІН ТАНЫХТАПЧАТХАН СӦСТЕР/ ЛЕКСИКА, СО
ЗНАЧЕНИЕМ СОСТОЯНИЯ В ХАКАССКОЙ ЛИТЕРАТУРЫ
СТУДЕНТ(КА)
ШУЛБАЕВА АЛЁНА ВЛАДИМИРОВНА
ФИО
НАУЧНЫЙ РУКОВОДИТЕЛЬ БОРГОЯКОВ
ВЛАДИСЛАВ АЛЕКСАНДРОВИЧ, КАНД.
ФИЛОЛ. НАУК, ДОЦЕНТ

2.

хакас литературазындағы
произведениелерде кiзiнiң
паза чир-чайаанның кӧңнiн
танытапчатхан сӧстерні чыып,
пӱдізі паза тузазы саринаң
ӱзӱрері
темаҷа наука-iстезiг паза
методика литературазынаң
танызары, оларны ӱзӱрерi
хакас тілінең пазылған
прозведениелернең кізінің
паза чир-чайаанның кӧңнін
таныхтапчатхан сӧстернi таап,
оларны чыыры
хакас литературазының
произведениелерінде кізінің
паза чир-чайаанның кӧңнін
таныхтапчатхан сӧстернi
пӱдізі хоостыра ӱзӱрері паза
оларның тузазын чарыдары

3.

объекдi
хакас тілінде кiзiнiң паза
чир-чайаанның кӧңнiн
таныхтапчатхан сӧстіг пайы
предмедi
хакас тілінің пазылған
произведениелердегі кізінің
паза чир-чайаанның кӧңнін
таныхтапчатхан сӧстер,
оларны пӱдізі хоостыра
ӱзӱрері

4.

Аймах-пасха пілдіріглер хоостыра сӧстің
лексика тузазы тӧрт пӧлікке чарылча
Сӧске ат пирілчеткен оңдайы
хоостыра сӧстің тузазы кӧні паза
наа полча
Семантическай палғалызы
хоостыра сӧстің тузазы пӱтпеен
паза пӱткен полча
Сӧстернің удур-тӧдір
палғалысханы хоостыра туза пос
палғалыстығ паза пик палғалыстығ
полча
Адалыстығ функциязы хоостыра
тузалар адалыстығ паза
экспрессивно-синонимическай
полчалар

5.

«Антон ол туста, пыроланарға даа, пыроланмасха даа полбин, чоохтаанча:» (ВК,
«Пасха кiзi аңмары», с. 14)
Пыроланарға – иділіс, пӱткен
Сурығ – ниме идерге?
Пыро+ла+н+арға
«-ла» - СПХ (адалыс → иділіс);
«-н» - ФПХ (айланыстығ залог);
«-арға» - ФПХ (іле нимес форма).

6.

«Чностың адын истерiнең, Паскирнiң чӱрее ачи тӱскен, хара улуғ харахтары улам
на чалтырас сыхханнар.» (ИК, «Чiбек хур», с. 55)
Чӱрее – адалыс, пӱтпеен
Пу кӧзідім тартылғы формада турча. Аны «-е» пирілгі падежтің хозымы кӧзітче. Ол
собственнай аттың пик палғалыста турча.
Ачи тӱскен – пу хадыл пӱдістіг иділіс полча. «ачи» - піріктіріс деепричастиенің толдыра
нимес формазы + «тӱскен» иділ парған форма. Ол ӧӧн чардыхтаң таныхтал парған
действиенің тоозыл парғанын, узы-пазына чит парғанын таныхтапча. Мында сӧстер наа
тузада пиріл парғаннар.

7.

«Алтындағы чардығында, тiзең, хортых хозанах, кӧглiг ырҷаңнап ала, позын уғаа сиргек
тыңнапчатхан арғыстарына хайдағ-да хынығ тылаас чоохтапчатхан осхас. Кӧрдек се аны, позы,
позының чооғына хатхырып, чоо ла талҷых парир.» (АС, «Чарых чылтыстар», «Кічіг туңмаа сыйых»,
с.7)
Кӧгліг – пілдіріс, пӱткен
Кӧг+ліг, «-ліг» - СПХ (адалыс → пілдіріс).
Ырҷаңнап – иділіс, пӱтпеен, «-п» - ФПХ (піріктіріс деепричастие)
Хатхырып – иділіс, пӱткен
«-р» - СПХ (адалыс → иділіс)
«-ып» - ФПХ (піріктіріс деепричастие)
Талҷых – иділіс, пӱтпеен
Парир – иділіс, пӱтпеен
«-ир» - ФПХ (иділбеен кӧрім)

8.

«Таң чистегіме айап па, таң позымның ачығ ӱлӱзіме ачырған парып па, мин Муколчаның
пиджагына силбектенібіскем, ӧкпелен парған кӱҷӱгес чіли, сілікчем, аар-пеер
тартхлапчам.» (ВШ, «Атхан ух айланмаҷаң», с. 24)
Ачырған – иділіс, пӱткен
«с-н» - СПХ (адалыс → иділіс)
Ӧкпелен – иділіс, пӱткен
«-лен» - СПХ (адалыс → иділіс)

9.

Аймах-пасха пілдіріглер хоостыра сӧстің лексика тузазы тӧрт пӧлікке чарылча.
Кізінің паза чир-чайаанның кӧңнін таныхтапчатхан сӧстер кӧбізін кӧні тузада
турчалар
чоох чардығы хоостыра олар иділіс , пілдірістер паза адалыстар полчалар
Сӧстер алай піріктіріс деепричастие формазында, алай послелог полызиинаң
алай ікі сӧснең пӱдірілген палғалыстар оңдайынаң пирілчелер.