7-Tafakkur va Nutq

1.

TAFAKKUR VA NUTQ
Toshkent amaliy fanlar universiteti

2.

REJA:
1-REJA
2-REJA
3-REJA
4-REJA
5-REJA
• TAFAKKUR HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHA, TAFAKKUR OPERATSIYASI.
• TAFAKKUR SHAKLLARI, SIFATLARI, TURLARI.
•TAFAKKURNI O’RGANISHGA NAZARIY VA EMPIRIK YONDASHUVLAR
•NUTQ HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHA, NUTQNING FIZIOLOGIK ASOSLARI.
• NUTQNING TURLARI. NUTQNING RIVOJLANISHI

3.

Tayanch so’zlar
Tafakkur
Xulosa
Analiz
Reproduktiv
Sintez
Produktiv
Taqqoslash
Verbal
Abstraksiyalash
Noverval
Tushuncha
Hukm
Signifikatsiya
Diaktiologik

4.

TAFAKKUR PSIXOLOGIYASI PREDMETI
PSIXOLO
GIYA
KIBERNIT
EKA
LOGIKA
TAFAKKUR
FALSAFA
MANTIQ

5.

Tafakkur haqida tushuncha
Tafakkur- deb narsa va hodisalar o’rtasidagi eng muhim
bog’lanishlar va munosabatlarning ongimizda aks
ettirilishiga aytiladi.
Dunyoni bilish
Bevosita-sezish, idrok
Tasavvur
Bilvosita tafakkur

6.

P.I.Ivanovning darsligida «tafakkur insonning
shunday aqliy faoliyatidirki, bu faoliyat voqelikni eng
aniq, to’liq, chuqur va umumlashtirib aks ettirishga
(bilishga), insonni tag`in ham oqilona amaliy faoliyat
bilan shug`ullanishiga imkon beradi» deb ta`riflanadi.
M.V.Gamezo tomonidan «tafakkur voqelikning
umumlashgan holda va so’z hamda o’tmish tajriba
vositalarida aks ettirilishi» ekanligi bayon qiladi

7.

• «Tafakkur – ijtimoiy sababiy, nutq bilan
chambarchas bog`liq muhim bir yangilik
qidirish va ochishdan iborat psixik
jarayondir, boshqacha qilib aytganda,
tafakkur voqelikni analiz va sintez qilish,
uni bavosita va umumlashtirib aks
ettirish jarayonidir»
A.V.Petrovskiy tahriri
ostidagi darslikda
tafakkurga quyidagicha
ta`rif keltiriladi

8.

Tafakkurning nerv-fiziologik asosi
Tafakkur faoliyati muayyan maqsadga
qaratilgan alohida ongli jarayon tariqasida
sodir bo’ladi. Bosh miyaning biror
uchastkasidagi faoliyat emas, balki butun bosh
miya po’stining faoliyati mana shu
jarayonning fiziologik asosidir.

9.

Tafakkur operatsiyalari
Analiz
tizimga
solish
Tasniflash
umumlashtirish
sintez
taqqoslash
abstraksiyalash

10.

1. ANALIZ-yunoncha parchalash, bo`lish,
tahlil qilish narsa va hodisalarni fikran
tarkibiy qismlarga ajratishdan iborat aqliy
jarayon.
Masalan: psixologiyada ong hodisasi analiz
qilinar ekan, u aql iroda, hissiyot deb uch
qismga ajiratiladi.
Biror o`simlikni o`rganishda uning qismlarini
ildizi, tanasi, shohi, bargi, guli, mevasi va
hokazolarni qismlarga bo`lib o`rganiladi.
2. SINTEZ-yunoncha qo`shish, birlashtirish,
narsa va hodisalarning tarkibiy qismlari va
sifat xususiyatlarini fikran yoki amaliy
ravishda bir butun qilib qo`yishdan iborat
aqliy jarayondir.
Masalan: narsa hodisalarning muhim belgilari
qo`shilishidan yaxlit bir tushuncha hosil
bo`ladi. Harflardan bo`g`inlar,
bo`g`inlardan so`zlar, so`zlardan gap,
gapdan nutq hosil bo`ladi.
3. TAQQOSLASH-narsa va hodisalarni bir-bir
solishtirish, ular o`rtasidagi o`xshashlik,
farq, tenglik va qarama - qarshiliklarni
topishdir. Taqqoslash tafakkur jarayonlarida
muhim ahamiyat kasb etadi. Taqqoslash har
qanday tushunish va har qanday fikrlashning
negizidir, dunyodagi hamma narsalarni birbiri bilan taqqoslamasdan bila olmaymiz.

11.

4. UMUMLASHTIRISH-tafakkurda aks etgan bir turkum
narsalarning o`xshash, muhim belgilarni shu narsalar
to`g`risida bitta tushuncha bo`lib fikran birlashtirish: Masalan
piyoz, kartoshka, karam, sabzi kabilarga xos belgilar
“sabzavot” tushunchasi bilan umumlashtiriladi.
5. ABSTRAKTSIYALASH-umumiy va mavhum tushunchalar
yordamida paydo bo`ladigan tafakkur jarayoni.
Buyumlarning bir qancha xossalaridan fikran chalg`ish va
qaysidir bitta o`zimiz uchun kerakligini ajratib olish
abstratsiya deyiladi: Masalan rang, kuch, abstrakat
tushunchalardan mosini ajratib olishimiz.
6. KONKRETLASHTIRISH-bevosita idrok
yoki tasavvur qilinayotgan narsa yoki
hodisalar haqidagi, ya’ni aniq obrazlarga
asoslangan tafakkur jarayondir.

12.

TAFAKKUR SHAKLLARI
Hukm
Tushuncha
Xulosa
Chin, xato, Juz’iy,
tahminiy, shartli,
tasdiqlovchi.
Yakka, konkret,
umumiy, abstrakt,
xususiy, to’planma
Induktiv, deduktiv,
analogik

13.

TAFAKKUR TURLARI
Formulasiga
ko’ra
Ko’rgazmalixarakatli
ko’rgazmaliobrazli
Topshiriq
harakteriga
ko’ra
Fikr yoyiqligiga
ko’ra
Fikrning
originallik
darajasiga ko’ra
Amaliy
nazariy
ixtiyorsiz
ixtiyoriy
Konkret,
abstract,
realistic,
autistik ,
Intuntiv
diskursiv
diealiktik
Reproduktiv
produktiv
ijodiy
vizual
fazoviy

14.

TAFAKKUR SIFATLARI
mazmundorlik
mustaqillik
tezligi
chuqurligi
epchillik
samaradorlik
Fikrning kengligi

15.

Tafakkurni o’rganishga nazariy va empirik
yondashuvlar
Ekzistensializmning
asoschisi boʻlmish nemis
faylasufi Martin Xaydeger
(1889-1978) tushunish
uchun oʻz diqqatimizni
qarata olsakkina biz
fikrlashga oʻrganamiz-deb
yozadi. Uning fikricha,
narsa va voqealarning
mohiyatini tushunish,
anglab yetish, inson
fikrlash jarayonida muhim
oʻrin egallaydi. Tushunishni
talab qiladigan narsa
insonni fikrlashga undaydi.
Tushunishni talab qiladigan
narsa hech qachon biz
tomonimizdan
yaratilmaydi.
Xaydegerning fikricha,
tafakkur mavjudligining
asosiy xislati bu
tasavvurdir. Tafakkur
haqidagi taʼlimotga asosan
tasavvur fikrda ifoda
etiladi. Shuning uchun ham
tafakkur haqidagi
taʼlimotni logika, mantiq
deb ataydi.
K.R.Megrelidzening
taʼkidlashicha, insondagi
biror bir ruhiy hodisa
ijtimoiy omilni hisobga
olmasdan turib, toʻgʻri
tushuntirilishi mumkin
emas. Bu narsa birinchi
navbatda tafakkurga
taalluqlidir. Tafakkurning
ijtimoiy hayotning boshqa
koʻrinishlarisiz oʻrganish
mumkin emas

16.

NUTQ
bu imkoniyat!
Xo’sh, qanday
qilib?
NOTANISH HODISALAR,
HOLATLAR, VAZIYATLAR,
SHAROITLAR YUZASIDAN
BILIM OLISH IMKONIYATI.
HISSIY VA INTELLEKTUAL
TAʼSIRLAR HAMDA
TAASSUROTLAR
TOʻGʻRISIDA OʻZIGA OʻZI
HISOBOT BERISH
IMKONIYATI.
AXBOROT, XABAR,
MAʼLUMOT BERISHI
KOʻNIKMA HAMDA
MALAKALARNI OʻTKAZISHI,
UZATISH IMKONIYATI

17.

Nutq
Nutq faoliyati - odam tomonidan ijtimoiy-tarixiy
tajribani o’zlashtirish va avlodlarga berish yoki
kommunikatsiya o’rnatish, o’z harakatlarini rejalashtirish
maqsadida tildan foydalanish jarayonidir.
So’zlovchining nutqi faol nutq, tinglovchining nutqi passiv nutq
hisoblanadi.
Nutq ichki va tashqi nutqqa bo’linadi.
Tashqi nutq - yozma va og’zaki
nutqqa
og’zaki nutq esa monolog va dialogik nutqqa
bo’linadi

18.

Odamlar o‘zlarining faoliyatlari
va kundalik xayotlarida bir birlari
bilan shu tarzda aloqa qilib
turadilar.
Nutq vositasi bilan aloqa
bog‘lash jarayonida xar bir kishi
bilimlarning ko‘p qismini boshqa
kishilardan oladi.
NUTQ
Nutq vositasi bilan aloqa
bog‘lash odamning doimiy extiyoji
bo‘lib, bu aloqa fikr olishga xizmat
qiladi.
Odam boshqa kishilar bilan nutq
orqali muomala qilmay yashay
olmaydi. Odam yakka o‘zi
qolganida , ko‘pincha xayolidagi
suxbatdoshlar bilan «o‘z ichida»
gaplashadi.

19.

“Nutq”va “til” degan terminlar ko‘pincha bir xil ma’noda ishlatiladi.
Ammo bu terminlarning ma’nosini bir biriga aralashtirib yuborish
yaramaydi. Garchi nutq bilan til bir biriga chambarchas bog‘langan bo‘lsa
xam, lekin ularning ikkovi bitta narsa emas.
Til ijtimoiy xodisadir.
Til ayrim kishida
mustaqil ravishda
mavjuddir.Tilning
ijodkori esa xalqning
o‘zidir, tarixan tarkib
topgan millatning
o‘zidir.
Nutq esa til
vositasida
qilinadigan
aloqa

20.

Nutq rivojlanishi davrlari.
• 1-davr 2 oydan 11 oygacha.
• 2-davr 11 oydan 19 оygacha.
• 3-davr 19 oydan 3 yoshgacha.
Nutq rivojlanishi quyidagi xususiyatlarga ega:
• a) gugulash.
• b) gʻudurlanish (soxta soʻzlar).
• v) paradigmatik fonetika (1,3- 1,5 yoshgacha) – buvi, buva, oʻtir,
oʻtirdi, oʻtiradi.
• g) nutqning vaziyatbopligi (J.Piaje – situativ nutq).
• d) nutq egotsentrizmi (J.Piaje – egotsentrik nutq).

21.

Nutqning anatomik tasviri:
Koʻkrak qafasi.
Oʻpka.
Traxeya.
Ovoz paychalari
(aloqalari).
Tomoq trubkasi.
Halqum boʻshligʻi.
Tanglay pardasi.
Ogʻiz boʻshligʻi.
Burun boʻshligʻi.

22.

Eshitish markazi so‘z chakkaning orqa
bo‘limida joylashgan.
Miya-ning bu uchastkasi eshitilgan
so‘zlarni idrok qiladi,
boshqalarning nutqini tushunish va
o‘zlashtirishni vujudga keltiradi,
bu markaz buzilib qolga-nida nutq
chuvalab ketadi, buni sensorli
afaziya deb ataladi.
Bunday kasalga duchor bo‘lgan
kishi o‘zgalarning nutqini
tushunmaydi: tovush va so‘zlarni
eshitadi-yu, lekin so‘zlarning
mazmunini bilmaydi, gapning
ma’nosini tushunmaydi.
Nutqning harakatlantirish markazi
chap yarim sharining uchinchi
manglay qismida joylashgan. Bu
markaz gapiruvchi kishining faol
nutqini vujudga keltiradi. Bu
markaz buzilib qolganida odam
gapirolmaydigan bo‘lib qoladi.
Nutqning bunday buzilishi harakat
afaziyasi deb ataladi.

23.

Nutqning funksiyalari
Odamlarning o‘zaro aloqalarida ularning nutqlari turli
ma’nolarda yoki funksiyalarda namoyon bo‘ladi.
Nutqning asosiy vazifasi, demak, uning asosiy funksiyasi
odamlarning bir birlari bilan aloqa qilish vositasi
bo‘lishidir.
Bu aloqa asosan
odamlarning o‘z fikrlarini
bir biriga aytishlaridan
iborat bo‘ladi.
Aloqa jarayonida fikrlar nutq
yordamida shakllanadi,
ifodalanadi, aytiladi va tushunib
olinadi.
Shu bilan birga mana shu aloqa
jarayonida nutq ifodalash vositasi
bo‘lib, biror nima bildirish vositasi
bo‘lib, ta’sir o‘tkazish vositasi
bo‘lib xam qiladi.
Og‘zaki yoki yozma nutqda
ifodalab berilgan fikrlar shu
fikrlarni aytuvchi kishi uchun
xam ravshanroq bo‘lib qoladi.

24.

Nutq – ta’sir ko‘rsatish vositasi.
Ta’sir ko‘rsatish – biz
nutqimizni kimga qaratayotgan
bo‘lsak, shu kishiga biz istagan
hislar, intilishlar va
harakatlarni tug‘dirish,
ularning fikrini biz istagan
tomonga burish, ularni o‘zimiz
xohlaganimizcha o‘ylashga
majbur etish, ularni ishontirish
demaktir.
Nutq ta’sir ko‘rsatish
vositasi bo’lib xizmat
qiladi.
Ma’lumki, nutq yordami bilan
boshqalarda xursandchilik,
qo‘rquv, g‘azab, ruhlanish
hislarini tug‘dirish mumkin,
boshqalarda biz istagan
intilishlarni, harakatlarni
kuzatishimiz mumkin.

25.

1.
Til – hayot
kechirish, ijtimoiy tarixiy
tajribalarni bilish, uni
o‘zlashtirish vositasi.
Tilning
asosiy
funksiyasi.
3.
Til – aqliy
faoliyat, yani idrok,
xotira, tafakkur, xayol
quroli ekanligida
nomoyon bo‘ladi.
2.
Til –
kommunikatsiya
(aloqa) usuli.

26.

Verbal nutq
Og’zakiyozma
affektiv
Lakonik
-epik
Monologik
-poliologik
Tashqiichki

27.

Noverbal
kommunikasiya
Jestlar
Mimika
Pantomimika
• insonning qo’l harakatlari
bo’lib, u orqali insonning
ichki holati, biror bir
ob'ektga munosabati va
tashqi olamga
yo’nalganligi ifodalanadi.
• inson yuz harakatlarining
bir qismi bo’lib, u orqali
insonning o’ylari, xattiharakatlari, tasavvurlari,
xotirlashi, taajjubi va
hokazolarda namoyon
bo’ladi.
• inson tanasi yoki uning
qismlari yordamida
ifodalanadigan harakatlar
tizimidir.

28.

CONTACT US
77-072-22-17
https://t.me/Psychologist_TAFU
University of
Tashkent for Applied
Sciences