Masofadan zo'ndlash

1.

Reja.
1.Yerni masofadan zondlash haqida tushincha.
2.Yerni masofadan zondlashning qoʻllanilishi sohalari.
3.Topografik kartalarni barpo etishda diferensial usulning qoʻllanilishi.
4.Topografik kartalarni yaratish.
5.Masofadan zondlash mohyati.
6.Aerosurat mashtabi.
7.Xususiy hollar uchun surat mashrabning qiymatlari.
8.Suratni kuzatish va oʻlchash.
9.Koʼz va koʼrish qoblyatlari.

2.

4. LIDAR (Light Detection and Ranging): Bu texnologiya lazer nurlari yordamida yuqori
aniqlikdagi topografik xaritalar yaratadi va tabiiy va sun'iy obyektlar, masalan, o‘rmonlar,
yer siljishlari va boshqa tuzilmalarni o‘rganish imkonini beradi.
Yerni masofadan zondlashning asosiy foydalari:
Tabiiy resurslar monitoringi: Masalan, suv resurslari, o‘simliklar, yerning mineral
resurslari.
Iqlim o‘zgarishlarini kuzatish: Global iqlim o‘zgarishlari va ularning Yer yuzasiga ta'siri
haqida ma'lumot olish.
Tabiiy ofatlar monitoringi: Yer silkinishlari, to‘fonlar, o‘rmon yong‘inlari va boshqa tabiiy
ofatlarni oldindan aniqlash va ularga tayyorlanish.
Qishloq xo‘jaligi va o‘simliklarni boshqarish: O‘simliklar holati va hosildorlikni o‘rganish,
qishloq xo‘jaligi faoliyatini optimallashtirish.
Yerni masofadan zondlash texnologiyalari, ayniqsa sun'iy yo‘ldoshlar va aerokosmik
vositalar yordamida, hozirgi kunda juda keng qo‘llaniladi va yer yuzasining turli jihatlarini
o‘rganishda muhim ahamiyatga ega.

3.

4. LIDAR (Light Detection and Ranging): Bu texnologiya lazer nurlari yordamida yuqori
aniqlikdagi topografik xaritalar yaratadi va tabiiy va sun'iy obyektlar, masalan, o‘rmonlar,
yer siljishlari va boshqa tuzilmalarni o‘rganish imkonini beradi.
Yerni masofadan zondlashning asosiy foydalari:
Tabiiy resurslar monitoringi: Masalan, suv resurslari, o‘simliklar, yerning mineral
resurslari.
Iqlim o‘zgarishlarini kuzatish: Global iqlim o‘zgarishlari va ularning Yer yuzasiga ta'siri
haqida ma'lumot olish.
Tabiiy ofatlar monitoringi: Yer silkinishlari, to‘fonlar, o‘rmon yong‘inlari va boshqa tabiiy
ofatlarni oldindan aniqlash va ularga tayyorlanish.
Qishloq xo‘jaligi va o‘simliklarni boshqarish: O‘simliklar holati va hosildorlikni o‘rganish,
qishloq xo‘jaligi faoliyatini optimallashtirish.
Yerni masofadan zondlash texnologiyalari, ayniqsa sun'iy yo‘ldoshlar va aerokosmik
vositalar yordamida, hozirgi kunda juda keng qo‘llaniladi va yer yuzasining turli jihatlarini
o‘rganishda muhim ahamiyatga ega.

4.

Yerni masofadan zondlash (YMZ) texnologiyalari turli sohalarda keng qo'llanilib, ko'plab
foydali ma'lumotlarni olish imkonini yaratadi. Bu texnologiya orqali Yer yuzasidagi tabiiy
resurslar, iqlim o'zgarishlari, ekologik holat va boshqa ko'plab parametrlar monitoring
qilinadi. Quyidagi asosiy sohalarda YMZ qo'llaniladi:
1. Iqlimshunoslik va ob-havo prognozi:
Yerni masofadan zondlash texnologiyalari ob-havo sharoitlarini va iqlim o'zgarishlarini
kuzatishda ishlatiladi. Sun'iy yo'ldoshlar yordamida yerning atmosferasi, bulutlar, harorat,
namlik va boshqa o'zgarishlar tahlil qilinadi. Bu ma'lumotlar global iqlim o'zgarishlarini
aniqlash va ob-havo prognozlarini tuzishda muhim rol o'ynaydi.
2. Qishloq xo'jaligi va resurslarni boshqarish:
Qishloq xo'jaligida o'simliklarning o'sishi, ularning holati, yerning unumdorligi va suv
resurslari monitoring qilinadi. YMZ yordamida o'simliklar holati, shikastlanish yoki
kasalliklar aniqlanadi. Shuningdek, hosildorlikni prognozlash va optimallashtirish uchun
qishloq xo'jaligi jarayonlari tahlil qilinadi.
3. Tabiiy ofatlar va xavflarni monitoring qilish:
Yerni masofadan zondlash texnologiyalari yer silkinishlari, vulkanlar, to‘fonlar,
ko‘chkilarning oldindan aniqlanishi va monitoringi uchun qo‘llaniladi. Sun'iy yo'ldoshlar
yordamida er osti harakatlarini va toshqinlarni prognozlash mumkin, bu esa tezkor
yordam va oldini olish choralarini ko'rish imkonini yaratadi.

5.

Yerni masofadan zondlash (YMZ) texnologiyalari turli sohalarda keng qo'llanilib, ko'plab
foydali ma'lumotlarni olish imkonini yaratadi. Bu texnologiya orqali Yer yuzasidagi tabiiy
resurslar, iqlim o'zgarishlari, ekologik holat va boshqa ko'plab parametrlar monitoring
qilinadi. Quyidagi asosiy sohalarda YMZ qo'llaniladi:
1. Iqlimshunoslik va ob-havo prognozi:
Yerni masofadan zondlash texnologiyalari ob-havo sharoitlarini va iqlim o'zgarishlarini
kuzatishda ishlatiladi. Sun'iy yo'ldoshlar yordamida yerning atmosferasi, bulutlar, harorat,
namlik va boshqa o'zgarishlar tahlil qilinadi. Bu ma'lumotlar global iqlim o'zgarishlarini
aniqlash va ob-havo prognozlarini tuzishda muhim rol o'ynaydi.
2. Qishloq xo'jaligi va resurslarni boshqarish:
Qishloq xo'jaligida o'simliklarning o'sishi, ularning holati, yerning unumdorligi va suv
resurslari monitoring qilinadi. YMZ yordamida o'simliklar holati, shikastlanish yoki
kasalliklar aniqlanadi. Shuningdek, hosildorlikni prognozlash va optimallashtirish uchun
qishloq xo'jaligi jarayonlari tahlil qilinadi.
3. Tabiiy ofatlar va xavflarni monitoring qilish:
Yerni masofadan zondlash texnologiyalari yer silkinishlari, vulkanlar, to‘fonlar,
ko‘chkilarning oldindan aniqlanishi va monitoringi uchun qo‘llaniladi. Sun'iy yo'ldoshlar
yordamida er osti harakatlarini va toshqinlarni prognozlash mumkin, bu esa tezkor
yordam va oldini olish choralarini ko'rish imkonini yaratadi.

6.

4. Ekologiya va atrof-muhitni himoya qilish:
Ekologik monitoringda YMZ yordamida o'rmonlarning holati, suv manbalarining
ifloslanishi, tuproq eroziyasi, atmosferadagi ifloslovchi moddalar va boshqa ekologik
parametrlar o'rganiladi. Bu ma'lumotlar ekologik siyosatni shakllantirish va atrof-muhitni
himoya qilishda yordam beradi.
5. Geologiya va mineral resurslarni o‘rganish:
Geologik tadqiqotlar, minerallar va foydali qazilmalarning zaxiralarini aniqlashda YMZ
qo'llaniladi. Sun'iy yo'ldoshlar yordamida yer yuzasining topografiyasi va geologik
strukturasi o'rganiladi, bu esa konchilik va geologik izlanishlarda yordam beradi.
6. Transport va infratuzilma monitoringi:
Yo‘llar, ko‘priklar, temiryo‘l tarmoqlari va boshqa infratuzilma obyektlarini monitoring
qilishda YMZ yordamida ulardagi o‘zgarishlar va shikastlanishlar aniqlanadi. Bu
transport tizimlarini yaxshilash va samaradorligini oshirishga yordam beradi.
7. Shaharsozlik va yerlarni boshqarish:
Shaharsozlik va urbanizatsiya jarayonida Yerni masofadan zondlash texnologiyalari
yordamida shaharlar va aholi punktlarining o'sishini, infratuzilmani va yashash
sharoitlarini o'rganish mumkin. Bunday ma'lumotlar shahar rejalashtirish va yer

7.

YaxshiDiferensial usullar haqida umumiy tushuncha
Diferensial usullar topografik kartalar yaratishda yer yuzasining balandligini aniqlash va
solishtirishda qo‘llaniladi. Bu usulda ikki nuqta o‘rtasidagi balandlik farqi o‘lchanadi va bu
ma'lumotlar yordamida topografik xaritalarda balandliklar aniq ko‘rsatiladi. Balandliklarni
aniqlash uchun maxsus asboblar, masalan, nivelir yoki teodolit ishlatiladi.
Diferensial o‘lchovlar quyidagicha amalga oshiriladi:
1. Balandlik farqlarini o‘lchash: Har bir nuqtaning balandligi boshqa nuqtaga nisbatan
aniqlanadi. Bu farqlarni o‘lchash uchun nivelir (balandlik o‘lchov asbobi) va uning
ko‘rsatkichlari yordamida yuqori va pastki nuqtalar orasidagi balandlik farqlari o‘lchanadi.
2. Diferensial o‘lchovlar: Balandlik farqlarini o‘lchashda maqsadli nuqtalar orasidagi
farqni topishdir. Balandlikni aniqlashda eng yuqori va pastki nuqtalar o‘rtasidagi
o‘lchovlar amalga oshiriladi.
3. Topografik xaritalar: Olingan balandlik farqlari asosida yer yuzasining yuqoriga va
pastga qarab joylashgan qiyaliklari tasvirlanadi. Buning uchun olingan o‘lchovlar va
balandliklar to‘plami yordamida kontur chiziqlari, balandlik va tuzilish ko‘rsatilgan
xaritalar yaratiladi.

8.

Diferensial usulning asosiy afzalliklari:
Aniqlik: Balandlik farqlarini o‘lchashda yuqori darajadagi aniqlik va ishonchlilik
ta'minlanadi. Bu, ayniqsa, kichik hududlarni o‘rganishda va detalizatsiya talab qiladigan
hududlarda muhimdir.
Qisqa vaqt ichida o‘lchovlar olish: Diferensial usullar yordamida nisbatan qisqa vaqt
ichida aniq balandlik farqlari o‘lchanishi mumkin.
Tuzilma aniqligi: Yerin turli qismlarining balandligini aniqlashda to‘g‘ri va ishonchli
ma'lumotlar olish imkoniyati.
Diferensial usulning qo‘llanilishi:
1. Geodeziya va kartografiya: Topografik xaritalarni yaratishda bu usul asosiy o‘lchov
texnikasi sifatida ishlatiladi. Geodezik o‘lchovlar va diferensial usullar yordamida
balandlik farqlari o‘lchanadi va topografik xaritalar ishlab chiqiladi.
2. Yuqori aniqlikdagi kartalar: Shu kabi usullar asosida yuqori aniqlikdagi, masalan,
1:5000 yoki undan kichik o‘lchamdagi xaritalar yaratish mumkin.
3. Inshootlar qurilishida: Balandlik farqlarini aniq o‘lchash va qurilishning asosiy
parametrlarini aniqlash uchun diferensial usullar qo‘llaniladi. Bu qurilish loyihalari va
infratuzilma ob'ektlarining loyihalanishi va qurilishi uchun

9.

Topografik kartalar yaratish jarayoni bir nechta bosqichlardan iborat bo‘lib, quyidagi
asosiy amallarni o‘z ichiga oladi:
1. Ma'lumotlarni yig‘ish (O‘lchovlar)
Topografik karta yaratish uchun birinchi navbatda ma'lumotlar to‘planadi. Bu ma'lumotlar
geodezik o‘lchovlar, masofaviy zondlash, satelitlar va boshqa vositalar yordamida
olinadi. O‘lchovlar quyidagi usullar yordamida amalga oshiriladi:
Geodezik o‘lchovlar: Diferensial nivelir va teodolit yordamida yerning balandliklarini
o‘lchash.
Satelit tasvirlari: Sun'iy yo‘ldoshlar orqali olingan tasvirlar va masofaviy zondlash
yordamida yer yuzasining holati va ob'ektlar o‘rganiladi.
GPS tizimi: Global pozitsiya aniqlash tizimi yordamida aniq koordinatalar va balandliklar
o‘lchanadi.
Aerofoto va LIDAR: Havo tasvirlari va lazerli skanerlash texnologiyasi yordamida yer
yuzasining aniq xaritalari yaratiladi.
2. Kontur chiziqlari va balandliklarni aniqlash
Yer yuzasining balandligi va qiyaliklari topografik kartada kontur chiziqlari orqali
ifodalanadi. Kontur chiziqlari — bu yerning teng balandlikda bo‘lgan nuqtalarini
birlashtiruvchi chiziqlar. Kontur chiziqlari yordamida yerning balandlik farqlari aniq
ko‘rsatiladi.
Kontur chizig‘ining intervali: Bu chiziqlar orasidagi balandlik farqi (masalan, 5 metr)ni
ko‘rsatadi.
Chiziqlarning zichligi: Agar kontur chiziqlari bir-biriga yaqin joylashgan bo‘lsa, demak, bu
yerning qiyalik yoki tog‘li hudud ekanligini bildiradi. Aksincha, chiziqlar orasidagi masofa

10.

3. Belgilash va symbolika
Topografik kartalarda ob'ektlar va xususiyatlar turli belgilar va simvollarga asoslanib
tasvirlanadi. Quyidagi asosiy belgilar ishlatiladi:
Yo‘llar: Temiryo‘l va avtomobil yo‘llari turli chiziqlar bilan belgilanadi.
Suv resurslari: Daryolar, ko‘llar, suv havzalari va boshqalar suyuq ko‘rinishda
belgilanadi.
O‘rmonlar va o‘simliklar: O‘rmonlar ko‘pincha yashil rangda va o‘simliklar o‘zgacha
belgilarda tasvirlanadi.
Inshootlar: Shaharlar, aholi punktlari, qurilishlar va boshqa sun'iy ob'ektlar aniq
belgilarda ko‘rsatiladi.
4. Karta miqyosi va koordinatalar tizimi
Topografik karta uchun miqyosi tanlanadi. Miqyos — bu xaritadagi masofalarning haqiqiy
masofalarga nisbati. Masalan, miqyosi 1:10,000 bo‘lgan karta 1 smga teng bo‘lgan
masofa haqiqatda 100 metrni tashkil etadi.
Miiyosni tanlash: Karta miqyosi o‘lchanayotgan hududning kattaligi va tafsilotlar
darajasiga bog‘liq bo‘ladi. Kichik hududlar uchun katta miqyosli kartalar (masalan,
1:5000), katta hududlar uchun esa kichik miqyosli kartalar (masalan, 1:100,000)
ishlatiladi.
Koordinatalar tizimi: Karta geograflik va matematik koordinatalar tizimi asosida quriladi

11.

Masofadan zondlashning mohiyati:
Masofadan zondlash, obyektning yoki hududning xususiyatlarini, holatini, o‘zgarishlarini
aniqlash uchun elektromagnit to‘lqinlarini yoki boshqa fizik vositalarni (masalan, lazer
nurlari) foydalanishni o‘z ichiga oladi. Bu texnologiya yordamida Yerning yoki boshqa
ob'ektlarning turli xususiyatlari haqida keng qamrovli ma'lumotlar olish mumkin.
Masofadan zondlash qanday ishlaydi?
1. Signal yuborish: Masofadan zondlashda, asosan sun'iy yo‘ldoshlar yoki samolyotlar
orqali yer yuzasiga elektromagnit to‘lqinlar yoki lazer nurini yuboriladi.
2. Aks ettirilgan signalni qabul qilish: Yuborilgan signal yer yuzasidan yoki atmosferadan
aks etib qaytadi.
3. Qaytgan signalni tahlil qilish: Aks etgan signalni qabul qilgandan so‘ng, uning
xususiyatlari (masalan, chastotasi, kuchi, yo‘nalishi) tahlil qilinadi. Bu orqali yer
yuzasidagi ob'ektlar, ularning xususiyatlari, masofalar va boshqa parametrlar aniqlanadi.
4. Ma'lumotlarni qayta ishlash: Olingan ma'lumotlar turli dasturlar yordamida qayta
ishlanadi va aniq tasvirlar, xaritalar yoki statistik ko‘rsatkichlar shaklida taqdim etiladi.

12.

Masofadan zondlashning asosiy usullari:
1. Optik va infraqizil zondlash:
Bu usulda Yer yuzasining tasvirlari olish uchun optik kameralar yoki infraqizil kameralar
ishlatiladi. Infraqizil nurlar o‘simliklarning o‘sish holatini, suv resurslarini va boshqa tabiiy
resurslarni aniqlashda yordam beradi.
2. Radar zondlash:
Radar yordamida elektromagnit to‘lqinlar yuborilib, yer yuzasidan aks etgan signal qabul
qilinadi. Bu texnologiya yuqori aniqlikda yerning tuzilishini o‘rganishda, masalan, obhavo prognozi yoki tabiiy ofatlar (yer silkinishlari, to‘fonlar)ni aniqlashda ishlatiladi.
3. LIDAR (Light Detection and Ranging):
LIDAR texnologiyasi lazer nurlari yordamida yer yuzasidagi ob'ektlar va tuzilishlarning
aniqlik bilan o‘lchangan uch o‘lchovli xaritalarini yaratadi. Bu texnologiya o‘rmonlar,
tog‘lar, yo‘llar va boshqa inshootlarni o‘rganishda qo‘llaniladi.
4. Spektroskopiya:
Spektroskopiya yordamida ma'lum bir spektrdagi yorug‘lik yoki elektromagnit to‘lqinlar
tahlil qilinadi, bu esa atmosferadagi gazlarni, o‘simliklarni va boshqa moddalarning
mavjudligini aniqlash imkonini beradi.

13.

Aerosurat mashtabi — bu aerofotografiya yoki masofadan zondlash yordamida olingan
tasvirlarda, yer yuzasining haqiqiy o‘lchamlarini xaritada yoki suratda ko‘rsatilgan
o‘lchamlar bilan taqqoslashni ta'minlovchi miqyosdir. Bu mashtab, tasvirda bir birlik
masofaga teng bo‘lgan haqiqiy yer yuzasidagi masofani ko‘rsatadi. Mashtabning aniqligi
tasvirning aniqligiga va tasvir olishda ishlatilgan texnologiyalarga bog‘liq.
Aerosurat mashtabi qanday hisoblanadi?
Aerosurat mashtabi quyidagi formula orqali hisoblanadi:
\text{Mashtab} = \frac{\text{Fokus masofasi}}{\text{Yer yuzasidan tasvirgacha bo‘lgan
masofa}} = \frac{r}{h}
Bu yerda:
— fototasvirning haqiqiy uzunligi (masalan, 1 sm),
— tasvir olishning balandligi, ya'ni kamera yoki samolyotning yer yuzasidan balandligi
(masalan, 1000 metr).

14.

Aerosurat mashtabi o‘rganilayotgan hududning yirikligini va tasvirning detallarini
ko‘rsatadi. Kichik mashtabli tasvirlar (masalan, 1:500,000) katta hududlarni, ammo
kamroq detallarga ega bo‘lib ko‘rsatadi, katta mashtabli tasvirlar (masalan, 1:10,000)
esa kichik hududlarni, ammo batafsilroq ko‘rsatadi.
Aerosurat mashtabi va xarita mashtabi o‘rtasidagi farq:
Aerosurat mashtabi — bu konkret tasvir uchun ishlatiladigan mashtab bo‘lib,
aerofotografiya yoki sun'iy yo‘ldosh tasvirlaridan olingan.
Xarita mashtabi esa, kartografiyada ishlatiladigan mashtab bo‘lib, xarita yoki
planshetning ma'lum bir o‘lchamdagi yer yuzasining haqiqiy o‘lchamlariga nisbati.
Aerosurat mashtabi, ayniqsa, aerofotografiya yordamida tuzilgan har xil haritalar va
rejalarda yer yuzasining aniq o‘lchamlarini aniqlashda qo‘llaniladi. Bu tasvirlarning
to‘g‘riligini va sifatini ta'minlash uchun mashtabni to‘g‘ri aniqlash juda muhimdir.

15.

Agar siz "Xususiy holatlar uchun surat Mashrabning qiymatlari" deganda, Mashrabning
tasavvufiy qarashlari va uning inson ruhiyati, xulq-atvori yoki ma'naviy holatlari haqida
so'rayotgan bo'lsangiz, unda bu mashhur shoir va tasavvufiy mutafakkirning asarlaridagi
ba'zi asosiy qiymatlar va tushunchalarga to'xtalish mumkin.
Mashrabning asarlarida o'ziga xos "qiymatlar"ni tahlil qilganda, quyidagi muhim jihatlar
alohida e'tiborni tortadi:
1. Ichki tozalash va ruhiy poklanish: Mashrab o'z asarlarida insonni ichki olamidagi
yomon xislatlardan (hasad, g'azab, nafrat) tozalashga chaqiradi. Bu tasavvufda "nafsni
tarbiyalash" deb ataladi va ruhiy o'sishning asosiy yo'nalishi hisoblanadi.
2. Haqiqiy sevgi va ishq: Mashrab sevgi va ishqni, avvalo, Xudoga bo'lgan sevgi sifatida
ta'riflaydi. Uning nazarida, haqiqiy sevgi insonni ruhiy yuksalishga olib keladi va Xudo
bilan birlashishning eng muhim vositasidir.

16.

3. Vujuddagi birlik (tavhid): Mashrabning fikricha, barcha mavjudotlar Xudoning yaratgan
muqaddas belgilaridir, va har bir insonning maqsadi Xudo bilan birlashish, uning sifati
bilan ajralmas bo'lishdir. Bu tasavvufiy tushuncha "tavhid" deb ataladi.
4. Sabr va tavakkul: Mashrab sabrni juda yuqori qadriyat sifatida ko'radi. U insonni
qiyinchiliklarga qarshi kurashishga, hayotning barcha to'siqlarini yengishga undaydi.
Tavakkul esa Xudoga to'liq ishonish va uning irodasiga bo'ysunishdir.
5. Xushxulqlik va insof: Mashrab, shuningdek, xushmuomalalikni, insofni, o'z-o'zini
tarbiyalashni va atrofdagilarni hurmat qilishni ham o'rgatadi. Unga ko'ra, yaxshi xulqatvor tasavvufning bir qismi bo'lib, insonni ma'naviy mukammallikka yetaklaydi.
Mashrabning bu qiymatlari xususiy holatlar (ya'ni, insonning ichki holatlari, ruhiy
izlanishlari) bilan chambarchas bog'liq. U, asosan, insonning ma'naviy izlanishlarini, ichki
tinchligini, va o'zini anglash yo'lidagi holatlarni tasvirlaydi.

17.

"Suratni kuzatish va o'lchash" mavzusi aniqroq tushunishga muhtoj bo'lishi mumkin,
ammo umumiy ma'noda bu so'zlar vizual tasvirlarni (suratlarni) tahlil qilish, baholash va
o'lchashga oid jarayonlarni anglatadi. Buning ichiga turli sohalarda, jumladan, san'at,
psixologiya yoki tasavvufiy tasvirlar bilan ishlash kiradi. Keling, bu mavzuni bir nechta
asosiy kontekstlarda ko'rib chiqaylik:
1. San'at va vizual tahlil:
San'at asarlarini kuzatish va o'lchash, asosan, tasvirni tahlil qilishni anglatadi.
San'atshunoslikda suratni kuzatish quyidagi elementlarni o'z ichiga oladi:
Kompozitsiya: Tasvirning tuzilishi, ob'ektlarning joylashuvi va ular orasidagi muvozanat.
Ranglar: Ranglar palitrasining qanday ishlatilgani, ular orasidagi kontrastlar va uyg'unlik.
Chizish texnikasi: Chizilgan yoki bo'yalgan shakllarning aniqligi va ularning estetik
qiymati.
Emotsional ta'sir: Surat tomoshabinga qanday his-tuyg'ularni uyg'otishini kuzatish.
Suratni "o'lchash" bu kontekstdan kelib chiqqanda, asarning tasviriy va estetik jihatlarini
baholashni anglatadi. Bu o'lchash aniq miqdoriy ko'rsatkichlar (masalan, yuzaki
o'lchamlar, chizmalarning simmetriyasi) yoki abstrakt baholar (tuzilishning uyg'unligi yoki

18.

2. Psixologiya va kuzatish:
Psixologik kontekstdan, suratni kuzatish va o'lchash, odamlarning vizual tasvirlar bilan
qanday munosabatda bo'lishini o'rganishni anglatadi. Misol uchun, biror suratni ko'rib,
odamlar qanday hissiyotlarni boshdan kechiradi yoki qanday fikrlar paydo bo'lishini tahlil
qilish. Bu jarayon ko'pincha eksperimentlar va so'rovlar orqali amalga oshiriladi.
3. Tasavvufiy yoki falsafiy nuqtai nazar:
Agar "suratni kuzatish" tasavvufiy yoki ma'naviy ma'noda ishlatilsa, bu insonning ichki
holatlarini va ruhiy kechinmalarini kuzatish jarayonini anglatishi mumkin. Mashrab kabi
tasavvuf shoirlari tasvirlar orqali ruhiy holatlarni, Xudo bilan birlashish va sevgi
jarayonlarini ifodalaydilar. Bu nuqtai nazardan, suratni kuzatish – tasavvufiy biror holatni,
insonning ruhiy o'sishini yoki Xudo bilan aloqasini tasvirlash bo'lishi mumkin.
4. Fotografiya yoki vizual san'atda o'lchash:
Fotografiya yoki vizual san'atda suratni o'lchash konkret texnik jarayonlarni anglatadi.
Masalan, kameraning fokus masofasi, obyektivning o'lchami, yorug'lik darajasi va
boshqa o'lchovlar. Bunday o'lchashlar suratning sifatini yoki uning professional darajasini
aniqlashda yordam beradi.

19.

Ko'z va ko'rish qobiliyati insonning vizual tizimini va ko'rish jarayonini tashkil etadigan
asosiy omillarni o'rganadi. Ko'z inson organizmining eng murakkab va muhim a'zolaridan
biri bo'lib, u atrof-muhitni ko'rish va tasavvur qilishda muhim rol o'ynaydi. Ko'rish
qobiliyati esa ko'zning funksional ishlashi va miyada tasvirni qabul qilish jarayonini
anglatadi.
1. Ko'zning tuzilishi va funktsiyasi:
Ko'z – bu yorug'likni qabul qilib, uni nerv impulslariga aylantiradigan organ. Ko'zning
asosiy qismlari:
Kornea (ko'zning old tomoni): Yorug'likni qabul qiladi va uni ko'zning ichki qismlariga
o'tkazadi.
Iris (qizilqosh): Ko'zning rangini belgilaydi va yorug'lik miqdorini boshqarish uchun
ko'zning qorong'i qismini (aqila) kengaytiradi yoki toraytiradi.
Lentikul (linza): Ushbu qism yorug'likni to'g'ri yo'naltirib, retina (ko'zning orqa qismini)
to'g'ri tasvirni olishiga yordam beradi.
Retina: Ko'zning ichki qismi bo'lib, bu yerda yorug'likni nerv impulslariga aylantiruvchi
hujayralar joylashgan (fotoreseptorlar).
Optik nerv: Retina tomonidan yaratilgan nerv impulslarini miya qismiga uzatadi, bu yerda
ular vizual tasvirga aylantiriladi.
2. Ko'rish jarayoni:
Ko'rish jarayoni quyidagi bosqichlardan iborat:
Yorug'likning ko'zga kirishi: Yorug'lik ob'ektdan aks etib, ko'zning old qismini (korneya) va
linzadan o'tib, retina (ko'zning orqa qismi) ga tushadi.
Yorug'likning nerv impulslariga aylanishi: Retina hujayralari (fotoreseptorlar) yorug'likni
nerv impulslariga aylantiradi. Bu impulslar optik nerv orqali miyaga yetib boradi.
Tasvirning miyada qayta ishlanishi: Miya, kelgan impulslarni tasvirga aylantiradi, natijada

20.

3. Ko'rish qobiliyatining omillari:
Ko'rish qobiliyati bir necha omillarga bog'liq:
Yorug'lik darajasi: Ko'zning to'g'ri ishlashi uchun yorug'lik muhimdir. Juda past yoki
yuqori yorug'lik darajasi ko'rishni qiyinlashtirishi mumkin.
Ko'zning sog'lig'i: Ko'zning tuzilishi va holati ko'rish qobiliyatiga ta'sir qiladi. Masalan,
miopiya (ya'ni, uzoqni yomon ko'rish) yoki hipermetropiya (ya'ni, yaqinni yomon ko'rish)
kabi holatlar ko'rish qobiliyatini pasaytirishi mumkin.
Miyaning vizual tasvirni qayta ishlash qobiliyati: Ko'rish qobiliyati faqat ko'zlarning
ishlashiga bog'liq emas, balki miyaning tasvirni qayta ishlash va tahlil qilish qobiliyatiga
ham bog'liqdir.
Konsentratsiya va diqqat: Ko'rish jarayoni diqqatni jamlashni talab qiladi. Agar diqqatni
jamlashda qiyinchilik bo'lsa, ko'rishning aniqligi pasayishi mumkin.
4. Ko'rish buzilishi:
Ko'rish qobiliyatining buzilishi turli omillar tufayli ro'y berishi mumkin:
Refraktiv xatoliklar: Bu holatlarda ko'zning yorug'likni to'g'ri yo'naltirish qobiliyati
yomonlashadi. Bunga miopiya (qisqa ko'rish), hipermetropiya (uzoq ko'rish), astigmatizm
(ko'zning turli burchaklari orqali yorug'likni noto'g'ri yo'naltirish) kiradi.
Katarakta: Ko'zning linzasi bulutlanishi natijasida ko'rish qobiliyati pasayadi.
Glaukom: Ko'z ichidagi bosimning oshishi natijasida ko'rish qobiliyati zarar ko'radi.
Makula degeneratsiyasi: Retina markazining (makula) zararlanishi natijasida markaziy
ko'rishning yo'qolishi.
Rangni ajrata olmaslik: Ko'zning ranglarni ajratish qobiliyati zaiflashganda ranglarni