Қазақ тілі. Мен әдебиеті

1.

Ф. Ш. Оразбаева, Ж. Т. Дәулетбекова, А. . Рауандина,
Р. С. Рахметова, . С. Жайлаубаева
ор
и
зо
нт
ҚАЗАҚ ТІЛІ
МЕН ӘДЕБИЕТІ
-Г
Б ЙТЕРЕК
Кө
к
ж
ие
к
ОУЛЫ
9-сынып
2-б лiм
Рекомендовано
Министерством образования и науки
Республики Казахстан
К кжиек-Горизонт
2019

2.

ŠОЖ 373.167.1
КБЖ 81.2 аз-922
 17
зо
нт
АЗАСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНۘ БІЛІМ ЖŠНЕ šЫЛЫМ
МИНИСТРЛІГІ ›СЫНšАН
ж
ие
к
-Г
ор
и
Авт.: Ф. Ш. Оразбаева, Ж. Т. Дәулетбекова, А. . Рауандина,
Р. С. Рахметова, . С. Жайлаубаева
аза тілі мен әдебиеті. Бәйтерек. О улы . аза тілінен бас а тілде
о ытатын 11 жылды жалпы білім беретін мектепті 9-сыныбына арналан.
2-бөлім / Ф. Ш. Оразбаева, Ж. Т. Дәулетбекова, А. . Рауандина, Р. С. Рахметова,
. С. Жайлаубаева. — Алматы: Көкжиек-Горизонт, 2019. — 152 б.
Кө
к
17
ISBN 978-601-7832-93-3
2-б. — 2019. — 152 б.
ISBN 978-601-7832-95-7
ISBN 978-601-7832-93-3 (жалпы)
ISBN 978-601-7832-95-7 (2-бөлім)
™ОЖ 373.167.1
КБЖ 81.2 аз-922
© «Көкжиек-Горизонт» ЖШС, 2019

3.

рметті жас дос!
Кө
к
ж
ие
к
-Г
ор
и
зо
нт
Міне, сен енді 9-сынып а ая басты . 8-сыныпта «Бәйтерек» сөзіні «зәулім ааш», «өмір аашы» деген маынаны білдіретінін т¥сінген еді . Сен бастауыш сыныптан бастап, өз елі ні мемлекеттік тілін ¥йреніп келесі . 9-сыныпта
«Бәйтеректі » е басына шыасы . аза тілін жан-жа ты ме геріп, сауатты
сөйлеп, жаза білуі ажет. Өйткені сен «зәулім аашты » басына шы ты .
Биылы о у жылында « аза жазуыны даму жолы», «Жолы болсын,
жолаушы», «Көшпенділер мәдениеті. аза ты халы к¥нтізбесі», «За — оамны тірегі», « аза стан Республикасыны Т¨ ыш Президенті к¥ні — тәуелсіз аза станны айбынды мейрамы», «Жастар және б¨ аралы а парат ¨ралдары», «ЭКСПО-2017 — аза стан белесі», «Биотехнология жа алы тары»,
«Болаша энергия көздері», «Алаш идеясы мен айраткерлері», «Жа¬анды
мәселе: демография», «Роботтар мен киборгтар әлемі», « аза стандаы туризм және экотуризм» та ырыптары аясында т¥рлі мәліметтермен танысасы .
Өз елі ні тарихы, мәдениеті, ¨лы т¨лалары және т.б. туралы тере ірек білесі .
«К¥лтегін» жыры, Ілияс Есенберлинні «Көшпенділер» трилогиясы,
Н. ™. Назарбаевты «Тәуелсіздік толауы» ар ылы аза хал ыны өткені мен
б¥гінгі тарихымен танысасы .
Абай ¨нанбай¨лы, М¨ аали Ма атаев, асым Аманжолов, Медеу Сәрсеке,
Маралтай Ыбыраев, Ж¥ніс Сахиевті шыармаларын о ып, тәлім-тәрбие аласы .
Дидахмет ™шімханны «Бес арыс» е бегі ар ылы алаш айраткерлеріні
аза елі ¥шін андай е бек сі іргені туралы білетін боласы .
О улы таы т¥рлі тапсырмаларды орындай отырып, аза тілінде д¨рыс
сөйлеуге, сауатты жазуа төселе т¥сесі . ызы тапсырмалар мен жадаяттар
аза тіліні ¨пия сырларын ме геруге жетелейді.
Білім жолындаы талабы сәтті болсын!
3

4.

ТАҚЫРЫП
7
«ЭКСПО-2017» — Қазақстан белесі.
Н. Ә. Назарбаев
«Тәуелсіздік толғауы»
1-2-
саба
Жа андану және «ЭКСПО»
зо
нт
О УШЫ, Б Л МОДУЛЬДЕ СЕН:
ж
ие
к
-Г
ор
и
• ты далан мәтіндегі фразалар мен дәйексөздерді тал ылай отырып, та ырып пен
көтерілетін мәселені болжау;
• әлеуметтік- оамды та ырыптар аясында айтылан сөздер мен термин сөздерді
маынасын т¥сіну;
• коммуникативтік жадаят а сай сөйлеу тіліндегі интонация, кідіріс, логикалы
екпінні мәнін т¥сініп, өз ойын жеткізу;
• сөйлеу барысында т¥рлі стильде берілген та ырып бойынша аргументтерді орынды
олдану, диалогте, полилогте сенімді сөйлеу;
• мәтіндегі а паратты өзектілігін аны тау, орытынды жасау;
• мәтінде көтерілген мәселені аламды мәселелермен байланыстыра отырып, сыни
т¨рыда баа беру;
• мәтіндерді жанрлы және стильдік ерекшелігін са тап, шаын ма ала жазу;
• та ырып бойынша т¥рлі стильдегі мәтіндер ¨рауда мәліметтерді жина тап,
дереккөздеріне сілтеме көрсетіп жазу;
• ы айласты және арсылы ты атынасты білдіретін жалаулы тарды ызметін білу,
ауызша мәтін мен жазба ж¨мыстарда орынды олдану да дылары ды жетілдіресі .
ЖАА С ЗДЕР
МŠТІНАЛДЫ Ж›МЫС
алды ы, атарлы, әмбебап, бетб рыс,
на ыз (бәсеке)
ЖАЗЫЛЫМ
Кө
к
1-тапсырма. С йлемдерді д рыс растырып жаз.
• атар ж¥ретін жа¬андану жаымды, жаымсыз әсерлері ¨былыс.
• Бірігуін көздейді жалпы әлем халы тарыны жа¬андану.
• Мәселелерді жа¬андану ¥рдісі жалпыадамзатты тудырады.
• К¥нделікті тіршілігіне т¨рмыстаы жа алы тар адамдарды өзгеріс әкелді.
• Адамдар ааз кітаптарды орнына пайдаланып ж¥р электронды о улы тарды азір.
• ¸аламды ойландырып отыр экология мәселелері б¥гінде б¥кіл әлемді.
4
7-таœырып

5.

зо
нт
АЙТЫЛЫМ
2-тапсырма. С ра тар а жауап бер.
ЖАЗЫЛЫМ
ор
и
1. «Жа¬андану» дегенді алай т¥сінесі ?
2. Еліміздегі жа¬андану ¥дерісіне андай мысал келтіре аласы ?
3. Жа¬андану ¥дерісіні жаымды әсерлері андай?
4. Жа¬андану ¥дерісіні жаымсыз әсерлері туралы не айтасы ?
3-тапсырма. «Атаулар туралы ш с ра ». Сызбада ы термин с здерге атысты с ра тар а жауап бер:
ж
ие
к
-Г
1. „айда? Б¨л сөздер саан таныс па? айда кездестірді ?
2. Не шін? Өз тәжірибе де оларды не ¥шін олданды ?
3. „андай? Саба та б¨л терминдер андай ма сатта олданылуы м¥мкін?
«ЭКСПО-2017»
Кө
к
жа‰андану
бәсеке
әмбебап
бетб рыс
энергетика
ЖАЗЫЛЫМ
4-тапсырма. «Салыстыр!». «Жа‰андану» және «ЭКСПО» ымдарына байланысты салыстырмалы кесте жаса.
Жа‰андану
Орта белгілері:
әлемдік деріс
бәсеке
ЭКСПО
5

6.

ТІЛДІК БА ДАР
Ы айласты және арсылы ты атынасты білдіретін
жал аулы тар
ж
ие
к
-Г
ор
и
зо
нт
Жалаулы тар сөз бен сөзді, сөйлем мен сөйлемді салаластыра (те
дәрежеде) байланыстырады. Жалаулы тар өзара те біры ай сөздерді ,
біры ай сөз тіркестері мен біры ай сөйлемдерді араларындаы әр илы атынастарды білдіреді. Жалаулы тар е кемі өзара те екі сөзге не
екі сөз тіркесіне бірдей атысты болады. Жалаулы шылаулар «жалаулы тар» деп аталады. Мысалы: ыс пенен жаз, к¥н менен т¥н, та пенен
ж¨п, жа сылы пен жаманды болды сегіз (Абай ¨нанбай¨лы) дегендегі
пенен, менен, пен жалаулы тары я б¨рыны, я со ы сөзге ана емес, екі
жаындаы сөздерді екеуіне де бірдей атысты болып, оларды бір-бірімен
жаластыру ¥шін олданылып т¨р.
Жалаулы тар біры ай м¥шелерді немесе салалас ¨рмаласты
сы арларын т¥рлі маыналы атынаста байланыстырады. Ондай
маыналы атынастар:
1. Ы айласты атынасты білдіретін жалаулы тар: мен (бен, пен, бенен, пенен), да (де, та, те) және, әрі.
2. арсылы ты атынасты білдіретін жалаулы тар: біра , алайда, дегенмен, әйтпесе, әйткенмен, сонда да.
ТЫҢДАЛЫМ АЙТЫЛЫМ
5-тапсырма. Мәтінді ты да. Негізгі ойды аны та.
Пікірі ді дәлелде.
ОҚЫЛЫМ ЖАЗЫЛЫМ
Аудиомәтін
МŠТІНМЕН Ж›МЫС
Кө
к
6-тапсырма. Мәтінді о ы. Мазм ны бойынша жоспар р.
Мен де, сен де аза стан алды ы атарлы ел болуы ¥шін ызмет етуіміз
керек. азіргі заманы әмбебап адам болуды ¥йренемін. Дегенмен оамда,
ылымда ¥лкен бетб¨рыс жасау о ай емес. Ол ¥шін тере білім ажет. Сонда
әрі елін с¥йген наыз азамат боламын, әрі «ЭКСПО» секілді жа¬анды бәсекеде
же емін!
«Жа¬андану» дегеніміз — бір-бірімен тыыз экономикалы , ылымитехникалы , саяси, мәдени байланыстаы бірт¨тас адамзат ауымдастыыны алыптасуы. «Жа¬андану» сөзі аылшын тіліндегі «globalization» сөзінен аударанда, «аламды », «жалпы әлемдік» деген маынаны білдіреді.
6
7-таœырып

7.

ор
и
зо
нт
«Жа¬андану» деген термин ХХ асырды 80-жылдарынан бастап олданыс а
енген.
Жа¬андану — пайдасы мен зияны атар ж¥ретін ¥деріс. Пайдасы: экономиканы , ылым мен техниканы дамуына жол ашылды, халы аралы
ынтыма тасты ке ейді. Бас а елдермен сауда-сатты дамыды. ¸ылымда
жа алы көптеп ашыла бастады. Адамдар интернет ар ылы көп д¥ниені
о ып-біліп жатыр. Жастарымыз аылшын тілін ме геру ар ылы шетелдік
алымдарды техника саласындаы ылыми е бектерімен таныса алады.
Көптеген жастарымыз шетелде білім алып жатыр және т.б.
Жа¬андану т¨рмысымыза жа алы тар әкелді. К¥нделікті т¨рмысымызда
емін-еркін пайдаланып жат ан техникалы зат көп. Германия мен Америкадан
шы ан же іл мәшине, ¥йіміздегі Ресейді то азыт ышы, О т¥стік Кореядан
шы ан ша сорыш, Жапонияда шыарылан магнитофон, кіржуыш, ыдысжуыш мәшинелер және т.с.с.
Жа¬андану — барлы жерде ж¥ріп жат ан ¥рдіс. Ол — бәсеке. Бәсеке
болан жерде даму болады. Жа¬андануда бәсекеге абілетті ел ана же еді.
Ал бәсекеге абілетті ел болу ¥шін білім керек.
АЙТЫЛЫМ
-Г
Интернет ресурстарынан
ж
ие
к
7-тапсырма. «ПОПС» формуласын олданып, мәтін бойынша з пікірі ді
дәлелде.
Кө
к
Бірінші с йлем: «Мені ойымша, ... ...»;
Екінші с йлем: «Себебі мен оны «... ...» деп т¥сіндіремін»;
œшінші с йлем: «Оны мен «... ...» деген фактілермен, мысалдармен дәлелдей аламын»;
Со ы с йлем: «Осыан байланысты мен «...» деген шешімге келдім».
ЖАЗЫЛЫМ
8-тапсырма. С йлемдерді толы тырып жаз.
лгі: Жа андануды пайдасы — халы аралы ынтыма тасты дамуы.
Жа¬андануды пайдасы — ... .
Жа¬андануды пайдасы — … .
Жа¬андануды пайдасы — … .
Жа¬андануды пайдасы — … .
Жа¬андануды пайдасы — … .
7

8.

АЙТЫЛЫМ
9-тапсырма. Мәтіндегі негізгі ой бойынша пікірталас жргізі дер.
-Г
ор
и
зо
нт
Жа¬андану — барлы жерде ж¥ріп жат ан ¥рдіс. Ол — бәсеке. Бәсеке
болан жерде даму болады. Бәсекеге абілетті 50 елді атарына кіру ¥шін
білім керек.
ЖАЗЫЛЫМ
ж
ие
к
10-тапсырма. Мәтінні со ы б лігіндегі авторды ойына не осар еді ?
Жа‰андану заманында ы зі ні басты арманы андай? Мәтінде
к терілген мәселені аламды мәселелермен байланыстыра отырып,
сыни т р ыда ба а бер. С зі де ы айласты және арсылы ты
жал аулы тарды олдан.
ОҚЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
11-тапсырма. Ÿле дегі а ынны идеясы андай? Ÿле жо арыда беріл-
Кө
к
ген мәтінні ай б лігіндегі ойды толы тыра алады? „ою аріппен
берілген с здерді ма ынасын с здікке сйеніп аны та.
¸ылымсыз адам — айуан.
Не ылса да, ылым біл.
¸ылыма да керек жан,
А ылсыз болса, ылым т л.
А ыла еркін ой керек,
Матаудан ойды азат ыл.
™деттеніп ертерек,
Ÿрісін ке ейт жылма-жыл.
Шәкәрім  дайберді лы
8
7-таœырып
Шәкәрім ¨дайберді¨лы

9.

ЖАЗЫЛЫМ
12-тапсырма. С йлемдерді келер ша т л асында жаз.
МŠТІНСО˜Ы Ж›МЫС
зо
нт
¸ылым мен техниканы дамуына жол ашылды. Халы аралы ынтыма тасты
ке ейді. Бас а елдермен сауда-сатты дамыды. ¸ылымда жа алы көптеп
ашылды. Адамдар интернет ар ылы көп д¥ниені о ып-білді. Жастарымыз
аылшын тілін ме геру ар ылы шетелдік алымдарды техника саласындаы
ылыми е бектерімен таныса алады. Көптеген жастарымыз шетелде білім алды.
АЙТЫЛЫМ ЖАЗЫЛЫМ
13-тапсырма. Саба бойынша «ЭКСПО-2017 — ел мәртебесі» та ырыбын-
ор
и
да ша ын хабарлама жаса. Ресми стильдегі мәтін рауда мәліметтерді жина тап, дерекк здеріне сілтеме к рсетіп жаз. Ы айласты және
арсылы ты жал аулы тарды тал ап ж мса.
ЕСТЕ СА ТА!
ж
ие
к
-Г
аза стан жа¬андану кезе інде ¥лкен бастамалар көтеріп отыр. Оны
басты дәлеліні бірі — Елордамызда өткен Халы аралы «ЭКСПО-2017»
көрмесі.
Мен де, сен де аза стан алды ы атарлы ел болуы ¥шін ызмет
етуіміз керек. азіргі заманы әмбебап адам болуды ¥йренемін. Дегенмен
оамда, ылымда ¥лкен бетб¨рыс жасау о ай емес. Ол ¥шін тере білім
ажет. Сонда әрі елін с¥йген наыз азамат боламын, әрі «ЭКСПО» секілді
жа¬анды бәсекеде же емін!
Кө
к
мір бойы білім алу —
бәсекені талабы
ЖАА С ЗДЕР
3-4-
саба
МŠТІНАЛДЫ Ж›МЫС
к ршілес, ты ыз, билеуші, кімет,
ерікті, баламалы, шектес, демеуші
АЙТЫЛЫМ
1-тапсырма. С ра тар а жауап бер.
1. «Өмір бойы білім алу» дегенді алай т¥сінесі ?
2. Сен өмір бойы білім алы келе ме?
9

10.

ОҚЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
2-тапсырма. „анатты с здерді мәнерлеп о ы, ма ынасын
таратып айт. С йлемдегі т рлаулы мшелерді тап.
Білген адам білімді өмір бойы іздейді.
Біліп айт ан сөзге ¨н жетпейді,
Тауып айт ан сөзге шын жетпейді.
Өзі білмесе , білгендерден ¥йрен,
Æйренгеннен еште е кетпейді.
Т ле би
зо
нт
Ахмет Йгінеки
Аудиомәтін
Білім — бір ¨рал. Білімі көп адам ¨ралы сай ¨ста сы ылды, не істесе де, келістіріп істейді.
ор
и
Ахмет Байт рсын лы
Білімнен жа сыра азына болмас,
Ол — бір тас ын б¨ла суы сар ылмас.
­бу Абдаллах Рудаки
МŠТІНМЕН Ж›МЫС
ТЫҢДАЛЫМ ОҚЫЛЫМ
-Г
3-тапсырма. Мәтінді ты да, о ы.
Кө
к
ж
ие
к
азіргі та да «өмір бойы білім алу» идеясы өмірге келді. Ол уа ыт ажеттілігінен туып отыр. Елбасы Н¨рс¨лтан Назарбаев «Болаша ты іргесін бірге
алаймыз!» атты аза стан хал ына жолдауында: «Өмір бойы білім алу әрбір
аза станды ты жеке кредосына айналуы тиіс»,—деген болатын. Æздіксіз
білім алу өмір талабына айналды. Табысты әрі оама ажет болысы келген
адам өмір бойы о иды.
Өмір бойы білім алу—¥лкен міндет. азіргі жастар бір салада ж¨мыс істеумен шектелмейді, маманды алмастырудан да оры пайды. Олар т¥рлі
салада ж¨мыс істеп, абілеттерін сынауды жөн көреді. Б¨л — жастара ана
тән емес, заман талабына сай ¥лкендер де осымша курстарды ая тап, бас а маманды тар бойынша ж¨мыс істеп ж¥р. Дегенмен дипломны саны емес,
білімні сапасы ¥лкен рөл ат арады. Олай болса, маманды адамны абілетін
арттыруа баытталуы керек.
Білім беру ж¥йесінде ызмет етіп келе жат ан м¨алімдер де өмір бойы
білімдерін жетілдіруді алайды. Өйткені барлы жа ашылды мектептен басталады. Сонды тан м¨алім де жа а заман талабына сай болуы керек. «Білген
адам білімді өмір бойы іздейді»,—деп Ахмет Й¥гінеки айт андай, өмір бойы
білім алып, білімді болу— оамда өз орнын табуды кепілі. Білім—еш ашан
жойылмайтын инвестиция. Оан салан барлы аржы он, тіпті ж¥з есе айтады.
Білім алудан жалы па, досым!
10
7-таœырып

11.

ЖАЗЫЛЫМ
4-тапсырма. Ты дал ан мәтінні мазм нына сәйкес т мендегі с з тіркес-
ТЫҢДАЛЫМ АЙТЫЛЫМ
ор
и
зо
нт
тері мен с йлемдердегі к п нктені орнына ы айлас немесе арсылы ты жал аулы тарды ойып жаз.
... көршілес, ... шектес отыран
ерікті т¥рде баламалы энергия көздерін
мемлекеттер
.., өзге ... ресурстарды табу
Досты ... бәсеке атар ж¥ріп
Олар бейбіт көршілес елдер, .... арасында
келеді.
бәсекелестік те бар.
өз баыт-бадарын ... даму жолын «ЭКСПО» шектес елдерді де гейі ...
д¨рыс аны тау
білім ж¥йесін танытты.
™рбір оам м¥шесі өзін, еліні
«ЭКСПО» шарты — жетістіктерді баалау,
әлеуетін көтереді.
... оан бәсеке тән.
«ЭКСПО» — іскерлік ... дамуды
Ел ¥кіметі ... билеуші, ... демеуші бола ала
көрсеткіші.
ма?
5-тапсырма. Мәтінді ты да. Тірек с здерді олданып, мәтінні мазм нын
з с зі мен айт.
ЖАЗЫЛЫМ
-Г
Тірек с здер: заман талабы, к ршілес, шектес, даму, билеуші, кімет,
ерікті, баламалы, демеуші, де гей.
ж
ие
к
6-тапсырма. С з тіркестерін пайдаланып, с йлем ра. С йлемдерден
бастауыш пен баяндауышты тап.
Өмір бойы білім алу, маманды алмастыру, әр салада абілетін сынап көру,
өзін мойындату.
АЙТЫЛЫМ
7-тапсырма. С здерден с йлем ра. С йлемді лгідегі формула а салып,
Кө
к
айт. Т рлаулы мшелерді ата.
лгі: 1-с йлем: 4Б — 2А — 4Г — 4 В — 4 ­
№
А
Š
Б
1 білім алу
талабы
өмір бойы
2 өмір бойы
іздейді
адам
3 еш ашан
¨тылмайтын білім —
4 әр салада
оры пайды жастар
В
азіргі
білімді
инвестиция
сынаудан
Г
заман
білген
жойылмайтын
өз абілеттерін
АЙТЫЛЫМ
8-тапсырма. «Ÿмір бойы білім алу — заман талабы» деген с йлемні ма-
ынасын таратып айт. Б л мәселеге атысты з к з арасы ды білдір.
11

12.

АЙТЫЛЫМ
9-тапсырма. œлгіге арап, әр с йлемге бірнеше с ра ой.
ЖАЗЫЛЫМ
зо
нт
лгі: ‹здіксіз білім алу басымдылы а айналып отыр.
— Не басымдылы а айналып отыр?
— ‹здіксіз білім алу неге айналып отыр?
1. Табысты әрі оама ажет болысы келген адам өмір бойы о иды.
2. Өмір бойы білім алу — заман талабы.
3. азіргі жастар бір саламен шектелмей, бас а салаларда да ж¨мыс
істейді.
10-тапсырма. К п нктені орнына ажетті с здерді ойып жаз. Баста-
ор
и
уыш пен баяндауышты тауып, астын сыз.
МŠТІНСО˜Ы Ж›МЫС
ж
ие
к
АЙТЫЛЫМ
-Г
Елбасы Н¨рс¨лтан Назарбаевты «Болаша ты іргесін бірге алаймыз!»
атты … …жолдауындаы: «Өмір бойы … … әрбір аза станды ты жеке кредосына айналуы тиіс» деген сөздері … болып отыр. Дегенмен дипломны саны
емес, ... ¥лкен рөл ат арады.
ажетті с здер: білімні сапасы, білім алу, ‘аза стан хал ына, зекті.
11-тапсырма. Ойк кпар: «Ÿмір бойы білім алу ажет пе?» деген та ырыпта пікірталас ткізі дер. Екі топ а б ліні дер. Бірінші топ осы
пікірді жа таушысы болсын, екінші топ даттаушысы болсын. р
топ ойк кпарды шарты бойынша ойларын дәлелдесін. Арнайы
рыл ан сарапшылар оларды пікірін талдап, же імпаз топты
аны тасын.
Кө
к
АЙТЫЛЫМ
12-тапсырма. Ÿз елімізде не бас а елде мір бойы білім алып жрген
адамдар туралы не білесі дер? Пікір алмасы дар.
ЕСТЕ СА ТА!
¤мір бойы білім алу — заман талабы. азіргі жастар бір саламен шектелмей, басœа салада да ж©мыс істейді. Олар тªрлі салаларда œабілеттерін сынауды ж н к реді.
12
7-таœырып

13.

азастан —
президенттік республика
ЖАА С ЗДЕР
5-6-
саба
зо
нт
МŠТІНАЛДЫ Ж›МЫС
Елбасы, мемлекет, ішкі/
сырт ы саясат, Мемлекет
басшысы, президенттік бас ару,
Елбасыны жолдауы
ОҚЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
ор
и
1-тапсырма. О ып шы ып, с йлемні бастауышын тап. Бастауышпен бай-
ж
ие
к
-Г
ланыс ан с здерді аны та.
1. Елбасы жастара арнап жа а спорт кешенін салызды. 2. Мемлекет барлы мәселені өз олына алды. 3. Мемлекет — белгілі бір аума а иелік ететін
саяси ¨йым. 4. Елбасыны жолдауы б¥гін теледидардан беріледі. 5. Президенттік бас ару — мемлекеттік бас аруды бір нысаны. 6. Мемлекеттік істерді
Мемлекет басшысы ж¥ргізеді.
ЖАЗЫЛЫМ
2-тапсырма. С йлемдерді к шіріп жазып, ою аріппен берілген с здерді с йлемні ай мшесі болып т р анын тап.
Кө
к
Шаруашылы былтыр мемлекетке алты ж¥з мы тонна дән тапсырды.
Елбасыны берген тапсырмасы өз де гейінде орындалды. Президент —
мемлекетті басшысы. Елбасымыз биыл халы а жа а жолдауын жариялайды. Президентті міндеті — мемлекетті ішкі және сырт ы саясатын ай ындау,
мемлекетті бас ару.
ЖАЗЫЛЫМ
3-тапсырма. С здерге морфологиялы талдау жаса.
Бас ару, мемлекетте, жолдауында, Елбасыны .
­лгі: келеді—етістік, кел—тбір, е—к семшені ж рна ы, ді—жіктік
жал ауы (ІІІ жа ).
13

14.

ТЫҢДАЛЫМ ОҚЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
МŠТІНМЕН Ж›МЫС
4-тапсырма. Мәтінді ты да. О ы. Мәтінні ма сатын, олданылу аясын,
ж
ие
к
-Г
ор
и
зо
нт
стилі мен сипатын аны та.
Президенттік республикада Президентті өкілеттігі ке болады. Мемлекет басшысы — ат арушы билікті де басшысы, сондай-а бас олбасшы.
Президент за к¥ші бар актілер шыарады, парламентті таратуа ¨ ылы.
аза стан да президенттік республикаа жатады. Президенттік республикада Президентті халы сайлайды.
аза жері ¨лтты аума тара емес, әкімшілік-аума ты бөліністерге—
облыстара, алалара, аудандара, ауылдара бөлінеді. Олар бір орталы а
баындырылады. Мемлекетке за ды т¥рде сайланан Президент басшылы
етеді.
Президенттік республикада:
— парламенттен тыс Президент сайланады, билік алыптасады;
— билік парламентті алдында емес, Президентті алдында жауап береді;
— мемлекет басшысыны билігі, парламенттік республикадаы билікке
араанда, ке ірек болады.
аза стан Республикасы Конституциясыны «Президент» деп аталатын
ІІІ бөлімі мемлекет басшысы ретінде Президентті жа а мәртебесін толы ашады. 2011 жылды 3 а панындаы « аза стан Республикасыны Конституциясына толы тырулар мен өзгертулер енгізу туралы за а» сәйкес Р Президенті
5 жыла сайланады. Бір адам атарынан екі реттен арты республика Президенті болып сайлана алмайды. Б¨л шектеу аза стан Республикасыны Т¨ ыш
Президентіне олданылмайды.
‘Р Конституциясыны 51-1-бабынан
АЙТЫЛЫМ
5-тапсырма. Мәтін бойынша а паратты д рыс не д рыс еместігін аны -
Кө
к
та дар.
А парат
Д¨рыс Д¨рыс емес
аза стан — парламенттік республика.
Президенттік республикада Президентті халы сайлайды.
Мемлекет ¨лтты аума тара бөлінеді.
™кімшілік-аума ты бөліністерге облысты , алалы ,
ауданды , ауылды бөліністер жатады.
Р Конституциясына сәйкес Президент 5 жыла сайланады.
Президент атарынан ¥ш рет сайланады.
14
7-таœырып

15.

ЖАЗЫЛЫМ
6-тапсырма. Мәтіннен публицистикалы стильде жазыл ан б лікті тауып,
к шіріп жаз.
ЖАЗЫЛЫМ
зо
нт
7-тапсырма. Мәтін бойынша зі е тсініксіз с здермен с здік растыр.
лгі: Республика — барлы билік белгілі мерзімге сайлан ан т л аларды
олына берілетін мемлекеттік билікті трі.
АЙТЫЛЫМ
8-тапсырма. Мәтінні шінші ойб лігін публицистикалы стильге ауыстыЖАЗЫЛЫМ
ор
и
рып айт. Билік, сайлау, басшы с здерін атыстырып с йлем ра.
9-тапсырма. С здерден с з тіркесін ра.
-Г
мемлекет ...
бас ару ...
саясат ...
Президент ...
халы ...
ж
ие
к
Елбасы ...
басшылы ...
билік ...
сайлау ...
жолдау ...
МŠТІНСО˜Ы Ж›МЫС
ЖАЗЫЛЫМ
10-тапсырма. Та ырыптарды байланыстырып не зі ала ан та ырып
Кө
к
бойынша Елбасы а хат жаз. ¨сыныс-пікірі ді білдір.
— О у-білім
— Денсаулы
— Мәдениет
— Спорт
АЙТЫЛЫМ
11-тапсырма. Екі топ а б лініп, «Президенттік бас ару мен парламент-
тік бас ару» деген та ырыпта пікірталас йымдастыры дар. Бірінші
топ президенттік бас аруды , екінші топ парламенттік бас аруды
тиімділігін дәлелдеп, з пікірлерін ор асын.
15

16.

Н. ­. Назарбаев
«Тәуелсіздік толƒауы»
ор
и
баянда, дау, т ра тылы , кілдік,
ауымдасты , та айында,
т жырымдама, т р ыз
зо
нт
МŠТІНАЛДЫ Ж›МЫС
ЖАА С ЗДЕР
АЙТЫЛЫМ
7-8-
саба
1-тапсырма. С ра тар а жауап бер.
Еуразия ¨рлыында андай мемлекеттер орналас ан?
«Елді тәуелсіздігі» дегенді алай т¥сінесі ?
азіргі заманда тәуелсіздігінен айырылан елдер бар ма?
Мемлекет андай жадайда тәуелсіздігінен айырылып алуы м¥мкін?
ЖАЗЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
-Г
1.
2.
3.
4.
ж
ие
к
2-тапсырма. Топты ж мыс. Тәуелсіз мемлекетті белгілерін аны тап,
Кө
к
кластер ры дар. Сынып а таныстыры дар.
16
7-таœырып
Тәуелсіз елді
белгілері

17.

ТІЛДІК БА ДАР
Публицистикалы стиль
оам өмірі
¥шін ма ызды
мәселелерді
тал ылау,
көпшілікке әсер
ету
ТЫҢДАЛЫМ АЙТЫЛЫМ
Стильдік сипаты
Тілдік амал-тәсілі
зо
нт
„олданылу аясы
Б¨ аралы
а парат
¨ралдарындаы
ма алалар,
мәжіліс,
жиындардаы
сөздер
Ша ыру, ¥ндеу,
а парат көзі,
на тылы
Риторикалы
с¨ра тар,
а паратты ресми
олданыстары,
стильдік айталау
ор
и
Ма саты
3-тапсырма. Мәтінді ты да.Тірек с здерді олданып, мәтінні мазм нын
з с зі мен айт.
ж
ие
к
ЖАЗЫЛЫМ
-Г
Тірек с здер: баянда, дау, т ра тылы , кілдік, ауымдасты , та айында, т жырымдама, т р ыз, дау.
4-тапсырма. Ты дал ан мәтінні мазм нына сәйкес
Аудиомәтін
Кө
к
с ра тар жаз. Жа а с здерді, ы айлас немесе
арсылы ты жал аулы тарды олдан.
17

18.

МŠТІНМЕН Ж›МЫС
ТЫҢДАЛЫМ ОҚЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
5-тапсырма. Мәтінді ты да. О ы. С ра тар а жауап бер:
ж
ие
к
-Г
ор
и
зо
нт
1. Мәтіннен имыл-әрекетті білдіретін с здерді тап.
2. Осы с здер етістікті ай ша ында т р анын аны та.
Тарихсыз болаша жо . Èлы далада к¥ллі Еуразия ¨рлыын уысында
¨стаан алып мемлекеттер болан. Алып ке істікті ен жайлап, еркін билептөстеген айбарлы халы тар өмір с¥рген.
Б¥гінгі аза стан — сол бабаларды за ды м¨рагері.
Адамзат тарихында азіргі алыптаы мемлекет ¥лгісі тек со ы бірнеше
асырда ана пайда болды. Б¨л кез хал ымызды бостанды тан айырылып,
боданды а т¥скен мезетіне тап келді.
Көк т¥ріктер мен Алтын Орданы айбарын айтпаанда, аза хандыы —
бізді елдігімізді т¥п-тамыры. Тәуелсіз аза стан хал ымызды азатты
жолындаы сан асырлы арманын а и ат а айналдырды. Бізді буын жа а
тарих а « аза стан Республикасы» деген атпен ая басып, жас мемлекетті
әлемні төріне оздырды.
Èлан-айыр жері бар, ¨лы м¨ратты елі бар, бабалар жазан ¨лы тарихы мен
¨рпаы көз тіккен ¨лы болашаы бар мені хал ым — ¨лы халы !
Тәуелсіздікті алу ¥шін андай ажыр- айрат керек болса, оны баянды ету
¥шін одан да зор ажыр- айрат керек.
Табыс а то мейілсімей, кейінгі ¨рпа а кемел аза станды табыстау —
орта парыз. ХХI асырды сын- атеріне төтеп беріп, е дамыан елдерді біріне айналу — орта жауапкершілік.
Н рс лтан Назарбаев
ОҚЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
6-тапсырма. Мәтінді айталап о ы. Ма сатын, олданылу аясын, стилі
Кө
к
мен сипатын аны та.
ЖАЗЫЛЫМ
7-тапсырма. С йлемдерді сы арларын ма ынасына арай сәйкестендір.
1. Èлы далада к¥ллі Еуразия
¨рлыын уысында
2. Алып ке істікті ен жайлап, еркін
билеп-төстеген
3. Б¥гінгі аза стан —
4. аза хандыы —
18
7-таœырып
а айбарлы халы тар өмір с¥рген.
ә ¨стаан алып мемлекеттер болан.
б бізді елдігімізді т¥п-тамыры.
в сол бабаларды за ды м¨рагері.

19.

5. Тәуелсіз аза стан хал ымызды г жас мемлекетті әлемні төріне
азатты жолындаы сан
оздырды.
6. Бізді буын жа а тарих а
 асырлы арманын а и ат а ай« аза стан Республикасы» деген
налдырды.
атпен ая басып,
зо
нт
ОҚЫЛЫМ ЖАЗЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
8-тапсырма. Мәтінді о ы дар. Топ а б лініп, та ырып бойынша 12-13
АЙТЫЛЫМ
ор
и
тірек с зді теріп жазы дар. А3 а азына осы с здерден глтізбек жаса дар. р топ з глтізбегіндегі с зді мәнін тсіндіріп, т саукесер
дайындасын.
ж
ие
к
Айбарлы халы —
Азатты жолында —
Боданды а т¥су —
Төтеп беру —
Төрге оздыру —
А и ат а айналу —
-Г
9-тапсырма. С здер мен с з тіркестеріні синонимдерін айты дар.
ЖАЗЫЛЫМ
10-тапсырма. Жа шада ы с здерді ажетті т л ада ойып, мәтінді к ші-
Кө
к
ріп жаз.
Èлы далада алып ке істікті ен жайлап, еркін (билеп-төстеу) айбарлы
халы тар өмір с¥рген. Б¨л алып мемлекеттер к¥ллі Еуразия ¨рлыын (уысында ¨стау).
Көк т¥ріктер мен Алтын Орда, аза хандыы — бізді елдігімізді (т¥п-тамыр).
АЙТЫЛЫМ
11-тапсырма. С ра тар а жауап бер. Пікірі ді таратып айт.
1. Èлы далада ен жайлаан, к¥ллі Еуразия ¨рлыын уысында ¨стаан
андай алып мемлекеттерді білесі ?
2. Б¥гінгі аза стан — кімдерді , андай мемлекеттерді м¨рагері?
3. Көк т¥ріктер мен Алтын Орда туралы не білесі дер? Оларды бізді мемлекетімізге андай атысы бар?
19

20.

МŠТІНСО˜Ы Ж›МЫС
ЖАЗЫЛЫМ
12-тапсырма. Жа шада ы екі н с аны ажеттісін жаз.
ор
и
АЙТЫЛЫМ ЖАЗЫЛЫМ
зо
нт
Тәуелсіз аза стан хал ымызды азатты жолындаы сан асырлы арманын (рас а айналдырды, а и ат а айналдырды). Бізді буын жа а тарих а
« аза стан Республикасы» деген атпен (ая басып, ж¥ріп) жас мемлекетті
әлемні (төріне шыарды, төріне оздырды).
Èлы халы ты ¨лан-айыр жері бар, (зор ма сатты, ¨лы м¨ратты) елі бар, бабалар
жазан ¨лы тарихы бар. Èрпаы көз тіккен ¨лы (болашаы, өмірі) бар халы — ¨лы
халы ! Тәуелсіздікті баянды ету ¥шін зор (к¥ш, ажыр- айрат) керек.
13-тапсырма. «Оймонша » топты ж мысы. «„аза станды дамы ан елге
ЕСТЕ СА ТА!
-Г
айналдыру шін мен андай лес осамын?» деген с ра а әр топ
мшесі бір с йлемнен айтып, мәтін райды. С йлем рай алма ан
о ушы орта а шы ып, ән айтады. Топты рамынан шы ады.
Кө
к
ж
ие
к
К к тªріктер мен Алтын Орданы« айбарын айтпа¬анда, азаœ ханды¬ы — бізді« елдігімізді« тªп-тамыры.
›лан-¬айыр жері бар, ©лы м©ратты елі бар, бабалар жаз¬ан ©лы тарихы мен ©рпа¬ы к з тіккен ©лы болаша¬ы бар мені« халœым — ©лы халыœ!
20
7-таœырып

21.

«азастан-2050»
стратегиясы
ЖАА С ЗДЕР
9-10-
саба
зо
нт
МŠТІНАЛДЫ Ж›МЫС
кллі, ру, жекешелендір
АЙТЫЛЫМ
1-тапсырма. С ра тар а жауап бер.
ор
и
1. аза стан Республикасыны Президенті андай ызмет ат арады?
2. аза стан — андай мемлекет?
3. Мемлекетімізді е ымбат азынасы — не?
4. Еліміздегі билік ж¥йесі андай?
ЖАЗЫЛЫМ
тендіріп, с йлем ра.
a. основал программу «Болашак»
ж
ие
к
1. Президентті жолдауы
-Г
2-тапсырма. С здер мен с з тіркестерін орыс тіліндегі н с асымен сәйкес-
2. мемлекеттік жастар саясаты
ә. Послание Президента
3. әлемдік де гейдегі университет
б.
4.
«Болаша » бадарламасын
¨рды
в. интеллектуальная нация
«Мә гілік елді мә гілік тілі»
идеясы
г.
государственная молодёжная
политика
.
университет мирового уровня
Кө
к
5.
идея «Вечный язык Вечной
страны»
6. зияткер ¨лт
ЖАЗЫЛЫМ
3-тапсырма. Тірек с здерді олданып, бгінгі саба та андай мәселе оз алатынын болжап жаз. С йлемдері де арсылы ты жал аулы тарды олдан.
Тірек с здер: кллі, ру, жекешелендір, дау, шешім.
21

22.

АЙТЫЛЫМ
4-тапсырма. «Тәуелсіздік бізге алай келді?» та ырыбында парталас
досы мен диалог р. Жа а с здерді, ы айлас немесе арсылы ты
мәнді жал аулы тарды олдан.
зо
нт
МŠТІНМЕН Ж›МЫС
ТЫҢДАЛЫМ ОҚЫЛЫМ
5-тапсырма. Мәтінді ты да. Мазм ны бойынша жоспар р.
Кө
к
ж
ие
к
-Г
ор
и
аза стан Республикасыны Т¨ ыш Президенті Н¨рс¨лтан ™біш¨лы
Назарбаев тәуелсіздікті 21 жылдыына орай халы а « аза стан-2050»
стратегиясы — алыптас ан мемлекетті жа а саяси баыт-бадары» деген
дәст¥рлі жолдауын жариялады. Онда Елбасы жастара былай деді:
¨рметті отандастар!
Мен сөзімді әсіресе жастарымыза арнаым келеді.
Б¥гін мен жариялаан жа а саяси және экономикалы баыт сіздерге
жа сы білім беруді, яни б¨дан да лайы тыра болаша сыйлауды көздейді.
Мен сіздерге — жа а буын аза станды тара сенім артамын. Сіздер жа а
баытты озаушы к¥шіне айналуа тиіссіздер.
Елбасы ретінде мен әрдайым сіздерді о улары ыз бен өсіп-өнулері із
¥шін барлы жадайды жасауа тырыстым. ™лемдік де гейдегі университет,
зияткерлік мектептер аштым, «Болаша » бадарламасын ¨рдым.
азір мемлекеттік жастар саясатыны жа а т¨жырымдамасы әзірленуде.
Мемлекет сіздерді алдары ыздан жа а м¥мкіндіктер ашылуы ¥шін
барлыын жасауда. Олар — сіздерді ата-аналары ыз тіпті ойлап та көрмеген
м¥мкіндіктер.
Естері ізде болсын: сіздерді табыстары ыз — ата-аналары ызды табысы, туандары ыз мен туыстары ызды табысы, отбасылары ызды табысы,
отандастары ызды табысы, бізді Отанымызды табысы.
22
7-таœырып
‘Р Т ыш Президенті Н. ­. Назарбаевты
‘аза стан хал ына жолдауынан

23.

ЖАЗЫЛЫМ
6-тапсырма. С здер мен с з тіркестерін ма ынасына арай сәйкестендіріп,
мәтін ра.
а. стратегиясы
1. идеясы
а. ныайту
2. демократияны
ә. прагматизм
2. ауіпсіздікті
ә. саясат
3. « аза стан-2050» б. патриотизм
3. бір
б. кепілдіктер
4. ма саттара
в. идеясы
4. сырт ы
5. аза станды
г. дамыту
5. әлеуметтік
г. м¥дде
6. Президент
. ел
6. халы а
. рухын
7. т¨ырлы
д. жеткізетін
7. экономикалы д. жолдайды
8. экономикалы
е. жолдауы
8. елімізді
в. саясаты
е. жарияланды
ор
и
ОҚЫЛЫМ ЖАЗЫЛЫМ
зо
нт
1. «Мә гілік ел»
7-тапсырма. „аза стан Республикасы Т ыш Президентіні
ж
ие
к
ЖАЗЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
-Г
«„аза стан-2050» стратегиясы — алыптас ан мемлекетті жа а
саяси ба ыт-ба дары» атты жолдауын о ы. „аза станны негізгі
даму ба ыттары андай? Мәтіннен тауып, баянда.
8-тапсырма. Мәтін бойынша «„ос жазба» кнделігін толтыр. Тсіндір.
¯зінді
Сипаттама
ЖАЗЫЛЫМ
Кө
к
9-тапсырма. Мәтін бойынша жоспарлы конспект жаз.
ОҚЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
10-тапсырма. Мәтінні ай б лігінде «Мә гілік ел» идеясы айтылады?
Мәтіннен тауып, баянда. Ÿз ойы ды айт.
23

24.

ОҚЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
11-тапсырма. Мәтінді о ы. р с йлемге с ра ой.
ор
и
зо
нт
Бізге о ыту әдістемелерін жа ырту, ө ірлік мектеп орталы тарын ¨ра
отырып, білім беруді онлайн-ж¥йелерін белсене дамыту керек болады.
Біз алайтындарды барлыы ¥шін ашы ты тан о ытуды, онлайн режимінде о ытуды оса отанды білім беру ж¥йесіне инновациялы әдістерді,
шешімдерді, ¨ралдарды ар ынды енгізуге тиіспіз.
Ескірген немесе с¨раныс жо ылыми және білім пәндерінен арылу, сонымен бірге с¨раныс көп, болашаы бар баыттарды к¥шейту ажет.
Орта және жоары білім беруді о у жоспарларыны баыттылыы мен
басымды тарын олара тәжірибелік машы тара ¥йрету бойынша және
тәжірибелік біліктілікке ие болу бадарламаларын осып, өзгерту керек.
Кәсіпкерлікке бадарланан о у бадарламаларын, білім беру курстары мен
институттарын ¨ру ажет.
МŠТІНСО˜Ы Ж›МЫС
АЙТЫЛЫМ
-Г
‘Р Т ыш Президенті Н.­. Назарбаевты
‘аза стан хал ына жолдауынан
ж
ие
к
12-тапсырма. К п нктені орнына ажетті с здерді ойып, сыныптасы мен пікірталас р.
Кө
к
„лібек: Сен биыл Президентті аза стан хал ына арнаан жолдауын естіді бе?
„нел: Иә, естідім. Мені ойымша, ... барлы мәселе амтылан.
„лібек: Неге олай ...?
„нел: Себебі б¨л жолдауда «Мә гілік ел» идеясы, ... ... алыптастыру жайында айтылан.
ЖАЗЫЛЫМ
13-тапсырма. Жа шаны ашып, с здерді аза ша баламасын жаз.
Елбасы жолдауы (опубликовано), стратегиямыз (излагается), даму жоспарлары (утвержден), мемлекеттік (управление), на ты міндет (намечены).
24
7-таœырып

25.

ОҚЫЛЫМ ЖАЗЫЛЫМ
14-тапсырма. Мәтінді о ы. Мәтін бойынша еркін конспект жаз.
зо
нт
Б¨л д¥ниеде бізді бір ана Отанымыз бар, ол — тәуелсіз аза стан.
Біз болаша а көз тігіп, тәуелсіз елімізді «Мә гілік ел» етуді м¨рат ылды .
« аза стан-2050» стратегиясы — осынау мә гілік жолдаы буындар бірлігіні , ¨рпа тар саба тастыыны көрінісі.
Тәуелсіз елді өз олымен ¨ран буыннан басталан ¨лы істерді кейінгі
¨рпа ты лайы ты жаластыратынына кәміл сенемін.
Бабаларды ерлігі, б¥гінгі буынны ерен істері және жас ¨рпа ты жасампаздыы арасында саба тасты болса ана біз «Мә гілік ел» боламыз.
ОҚЫЛЫМ ЖАЗЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
ор
и
‘Р Т ыш Президенті Н.­. Назарбаевты
‘аза стан хал ына жолдауынан
15-тапсырма. Мәтінді пайдаланып, толы тырып жаз.
ж
ие
к
-Г
1. Б¥гінгі та да аза стан мемлекеті ... .
2. Мемлекетімізді е ымбат азынасы ... .
3. « аза стан-2050» стратегиясы ... .
4. Бейбіт елде өмір с¥ру ... .
АЙТЫЛЫМ
16-тапсырма. «Егер мен Президент болсам...» деген та ырыпта Елбасы
жолдауында ы негізгі идеялар бойынша ойтал ы йымдастыры дар.
ОЙТАРАЗЫ
Кө
к
ЖАЗЫЛЫМ
17-тапсырма. «Шы у пара ын» пайдаланып, т мендегі с ра тар а жазбаша жауап бер.
1. Саба бойынша андай с¨ра тары бар?
2. Келесі саба та андай мәселелерге баса назар аудару керек?
3. Саба таы материалдардан өзі е андай ой т¥йді ?
25

26.

Нәтиже саба.
Мен не ‹йрендім?
саба -
зо
нт
АЙТЫЛЫМ
11-12
1-тапсырма. «Аквариум». Р лдік ойын. Жа даят: «ЭКСПО-2017» к рмесінде жрсі . Шетелдік журналист с хбат беруі ді тінді. Осы жа даятты
парталас досы мен к рсет. Сынып е здік диалогті аны тасын.
АЙТЫЛЫМ
ор
и
2-тапсырма. Диалогті толы тыры дар.
ж
ие
к
-Г
— Сен ¥шін өмірдегі е ымбат нәрсе — не?
— ... .
— «Білім» дегеніміз — не?
— ... .
— Білімді адам андай болады?
— ... .
— Жастар алан білімін немен ¨штастыруы керек?
— ... .
ЖАЗЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
3-тапсырма. „Р Т ыш Президенті Н. . Назарбаевты „аза стан хал ына арна ан жолдаулары бойынша ой б лісі дер. Жолдау бойынша
еркін конспект жазы дар.
ЖАЗЫЛЫМ
Кө
к
4-тапсырма. «Мә гілік ел — тәуелсіздікті мірлік философиясы» атты
та ырыпта эссе жаз.
АЙТЫЛЫМ
5-тапсырма. Топты ж мыс. Жа даят: «Тәуелсіздік тол ауы» атты кеш ткізу тапсырылды. Кешті алай ткізесі дер? Топпен а ылдасып, кешті сценарийін дайында дар. Сынып е здік сценарийді та дасын.
26
7-таœырып

27.

АЙТЫЛЫМ
6-тапсырма. «Ойшыл алпа тар».
Та ырып: «Ÿмір бойы білім алу — ел дамуыны тетігі»
алпаœтар
алпаœтарды« œызметі
С©раœтары
Жа«а білім туралы не білесі«?
¤мір бойы білім алуды«
артыœшылыœтары туралы айтады.
Оны« œандай артыœшылы¬ы бар?
¤мір бойы білім алуды«
œиынды¬ын айтады.
¤мір бойы білім ал¬ан кезде œандай
œиындыœтар болуы мªмкін?
ор
и
зо
нт
«¤мір бойы білім алу» ©¬ымы
туралы айтады.
Оны« тиімділігі неден к рінеді?
-Г
¤мір бойы білім алуды« экономиканы к терудегі тиімділігін
айтады.
ж
ие
к
¤мір бойы білім алу¬а œатысты
зіні« эмоциясын білдіреді.
Баœылап, œорыту: айтыл¬ан ойларды сараптайды, талдайды.
Осы мәселеге œалай œарайсы«?
Айтыл¬ан ойлардан œандай
œорытынды шы¬ару¬а болады?
ЖАЗЫЛЫМ
7-тапсырма. «Бес сауса » тәсілі ар ылы с ра тар а жауап жаз.
Кө
к
Бас барма — басты мәселе. Б¥гін саба та е ¨нды мәселе андай болды?
Бала йрек — бірлесу. Мен топта/ж¨пта алай ж¨мыс жасадым? Кімге
көмектестім? Кім маан көмектесті?
Ортан терек — ойлану. Б¥гін андай білім мен тәжірибе алдым?
Шылдыр шмек — шынайылы . Саба маан ¨нады ма? Неліктен?
Кішкене б бек — к іл кй ахуалы. Өзімді саба та алай сезіндім?
БІЛГЕНГЕ МАРЖАН...
азаœстанны« е« басты идеясы — «Мә«гілік ел».
27

28.

ТАҚЫРЫП
Биотехнология —
болашаты ƒылымы
1-2-
саба
зо
нт
8
Биотехнология жаңалықтары.
Сахиев Жүніс «Уақыт қайтарымы»
О УШЫ, Б Л МОДУЛЬДЕ СЕН:
ЖАА С ЗДЕР
ор
и
• тªрлі жанрда¬ы шы¬армаларды ты«дап, к терілген мәселені аныœтау;
• пікір білдіру;
• сызбаларда берілген аœпаратты салыстырып, ба¬алау;
• œорытынды жасау, з ойы«ды білдіру;
• мәліметтерді жинаœтап, ша¬ын маœала жазу да дылары ды жетілдіресі .
МŠТІНАЛДЫ Ж›МЫС
АЙТЫЛЫМ
-Г
ыш ыл, т ым, тірі, тектес, ы пал
Кө
к
ж
ие
к
1-тапсырма. Суреттер бойынша с йлем ра.
28
8-таœырып

29.

ЖАЗЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
2-тапсырма. Биотехнологияны азіргі кезде адам мірінде алатын орнын
диаграмма ар ылы к рсет. Ойы ды дәлелдеп айт.
зо
нт
Биотехнология
ор
и
т¥рлі дәрі,
вакциналарды
пайда болуы
ТІЛДІК БА ДАР
-Г
Шартты ба ыны ылы саба тас рмалас с йлем
ж
ие
к
Баыны ы сөйлем басы ы сөйлемдегі ойды шартын білдіретін
саба тасты т¥рін шартты ба ыны ылы саба тас рмалас с йлем
дейміз.
Шартты баыны ылы сөйлем айтсе? не етсе? айткенде? не еткенде? айтпей? не етпей? айтпейінше? не етпейінше? деген с¨ра тара
жауап береді.
Шартты баыны ылы сөйлемдерді жасалуы:
Мысалдары
Трансплантология саласы жа сы
дамыса, донор к¥тіп жат ан көптеген
адамдарды өмірін са тап алуа
болады.
-й көсемшесі етістікті болымсыз т¨ла- Жа а ылыми ж¨мыстар ж¥ргізілмей,
сына жалану ар ылы.
жа ын арада жоары нәтижеге ол
жеткізу м¥мкін емес.
Есімшеге жатыс септігі осылуы
™леуметтік ма ызды отанды биоар ылы.
технология өнімдерін дайындауда
елді биологиялы , экологиялы
ауіпсіздігін амтамасыз етуге болады.
Кө
к
Етістік т л алары
Шартты рай т¨лалы етістік.
29

30.

МŠТІНМЕН Ж›МЫС
ТЫҢДАЛЫМ АЙТЫЛЫМ
3-тапсырма. Аудиомәтінді ты дап, с ра тар а жауап бер.
Аудиомәтін
зо
нт
1. «Биотехнология» терминін алай т¥сінесі ?
2. К¥нделікті өмірде биотехнологияны ай саладан көруге болады?
3. «Èлтты биотехнология орталыы» ай жылдан бастап ж¨мыс істейді?
4. Орталы андай ылыми зерттеулер ж¥ргізеді?
ЖАЗЫЛЫМ
4-тапсырма. С йлемдерді шартты ба ыны ылы рмалас с йлемге ай-
ж
ие
к
-Г
ор
и
налдырып жаз.
лгі: «Биотехнология орталы ы» сімдік биотехнологиясы саласында
к птеген жа алы ашса, елімізді неркәсібін дамыту а болады.
1. «Биотехнология орталыы» өсімдік биотехнологиясы саласында көптеген
жа алы ашты. 2. Орталы ¨ра шылы а, т¥рлі аурулара төзімді бидайды
жоары өнім беретін «Мирас», «Надежда», «™лем» және «Бәйтерек» секілді
т¨ ымдарын шыарды. 3. аза станда алаш рет ¨с т¨мауына арсы Н5N вакцинасы әзірленді. 4. аза стан Республикасы — ¨с т¨мауына арсы өз вакцинасы бар елдерді бірі. 5. Ресей алымдарымен бірге ызылшаа арсы алаш
рет микрокапсула т¥ріндегі вакцина әзірленді. 6. Б¨л вакцинаны нәрестені
5 айлы кезінен бастап емдеуде пайдалануа болады.
ОҚЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
5-тапсырма. Мәтінді о ы. Стилін аны та. Та ырып ой.
Кө
к
Биотехнология — болаша ты технологиясы. азіргі к¥ні д¥ниеж¥зі 95
маркалы бензинді олданады. Бензинні 10%-ын м¨найдан алынбайтын биоэтанол ¨райды. Оны ¨рамында ауаны ластайтын зиян зат жо . Ол м¨най
өніміне тәуелділікті азайтуа ы пал етеді.
«Биоэтанол» дегеніміз — өсімдіктектес шикізаттан алынатын спирт. Б¥гінгі та да б¨л спиртті ¨рамында анты (мысалы, ызылша) мен крахмалы көп
өнімдер мен бидайдан алады.
Біра алымдар б¨дан бас тартып, биоэтанолды ¨рамында целлюлозасы
көп өнімдерден, яни ажетке жарамайтын, ла тырылатын сабан, ааш ді і
секілді материалдардан да ала бастады.
Егіс далаларында бос жат ан, өнімділікті азайтатын сабанды немесе таама
пайдаланылмайтын, к¥тімді ажет етпейтін өсімдіктектес шөптерді аза стан
30
8-таœырып

31.

даласында өсіруге болады. Болаша та олардан алынатын целлюлоза ар ылы
елімізді жанар-жаармайа тәуелділігін толы жабуа болады.
«Егемен ‘аза стан» газетінен
ОҚЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ ЖАЗЫЛЫМ
зо
нт
6-тапсырма. Мәтінді о ып, әр ойб лігіне та ырып ой. Негізгі идеясын
аны та. р ойб ліктегі тірек с здерді теріп жаз.
Азатжолдар
Таœырыбы
Негізгі идеясы
МŠТІНСО˜Ы Ж›МЫС
ор
и
ЖАЗЫЛЫМ
Тірек с здер
7-тапсырма. Дерекк здерден биотехнология саласында ы жа алы тар
ж
ие
к
АЙТЫЛЫМ
-Г
туралы а парат жина. Жина ан а параты бойынша кестені толтыр.
Тама өнеркәсібіндегі жа алы тар
Ауылшаруашылы таы жа алы
Медицина саласындаы жа алы
8-тапсырма. «Биотехнология — болаша ты ылымы» деген пікірмен
келісесі бе? Пікірі ді айт.
лгі: Иә, келісемін, себебі ... . Келіспеймін, себебі ... .
ЖАЗЫЛЫМ
ОЙТАРАЗЫ
9-тапсырма. «Шы у пара ын» пайдаланып, с ра а жазбаша жауап бер.
Кө
к
1. Сен ¥шін саба ты ¨нды жайттары андай болды?
2. Б¥гінгі ¥йренгені болаша та ажет бола ма?
3. Өзі ні , жолдастары ны білімін баала (Өз ж¨мысы а, жолдастары ны
топ ішіндегі әрекеттеріне кө ілі тола ма?)
4. Осы та ырып бойынша таы не білгі келеді?
ЕСТЕ СА ТА!
Биотехнология саласында¬ы жа«алыœтар адам мірін саœтап œалу¬а
к мектесетінін білдім. Сондыœтан «Биотехнология — болашаœты« технологиясы» дегенге келісемін.
31

32.

азастандаƒы
биотехнология
ЖАА С ЗДЕР
3-4-
саба
зо
нт
МŠТІНАЛДЫ Ж›МЫС
нарлылы , к бей, дәрі-дәрмек
АЙТЫЛЫМ
ж
ие
к
-Г
ор
и
1-тапсырма. Суреттер бойынша сипаттау мәтінін ра.
МŠТІНМЕН Ж›МЫС
ТЫҢДАЛЫМ ЖАЗЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
2-тапсырма. Мәтінді ты да. Негізгі идеяларды
ыс аша жаз. Оларды таратып айт.
ТЫҢДАЛЫМ АЙТЫЛЫМ
Кө
к
3-тапсырма. Мәтінді ты да. Мазм ны бойынша
Аудиомәтін
4 с ра дайындап, к рші мен с хбаттас.
ЖАЗЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
4-тапсырма. К п нктені орнына ажетті осымшаларды ойып жаз. Не
себепті ол осымшаларды ой аны ды тсіндір.
1. Б¥гін астанада аза стандаы биотехнология... дамыту мәселесі арастырылды. 2. Биотехнология саласы... ызмет етіп жат ан мекемелер елімізде аз болса да, бар. 3. Елімізде ветеринарлы -профилактикалы және
диагностикалы дәрі-дәрмек әзірлеп, өндіретін «Антиген» ылыми-өндірістік
кәсіпорны ауылшаруашылы мамандары... көмектесіп келеді. 4. «Антиген»
32
8-таœырып

33.

ылыми-өндірістік кәсіпорны 2001 жыл... 2017 жыл.... дейін 47 препарат әзірлеп, өндіріс... енгізген.
ОҚЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
5-тапсырма. Мәтінді о ы. Та ырып ой. Тсінгені ді айт.
ор
и
зо
нт
Бізді орталы ты алымдары гербицидке төтеп беретін бактериалды ген
егілген ма таны ерекше с¨рпын жасап шыарды. М¨ндай ма таны с¨рпын
жетілдіру келешекте өнімділікті көбейтеді.
Бидайды , картопты жа а с¨рыптарын биотехнологиялы әдістерді
көмегімен жасап шыарудамыз. Олар топыра ты сорта дануына, ¨ра шылы а, зиянкестерге төтеп бере алады. Топыра ты ¨нарлылыын арттырады. Біз өсімдіктер мен жануарларды ауруларын ай ындау ма сатында диагностика жасаймыз. Медицина ¥шін диагностика әзірлейміз. Медицинада
адам генетикасы саласында ж¥ргізген зерттеуіміз көп.
Ерлан Раман лов
АЙТЫЛЫМ ЖАЗЫЛЫМ
6-тапсырма. Мәтінні стилін аны та. Мәтіндегі тсініксіз с здерді теріп
ж
ие
к
ЖАЗЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
-Г
жазып, ма ынасын сипатта. Тсіндірме с здікті, кіtap.kz сайтын пайдалан.
7-тапсырма. Мәтін бойынша «„ос жазба» кнделігін толтыр. Тсіндір.
Кө
к
Термин с з
Гербицид
ЖАЗЫЛЫМ
Сипаттама
Латын тілінде «herba» — «шөп», «caedere» — «жою»
деген маынаны білдіреді. Өсімдіктер мен егістіктегі
арамшөпке арсы олданылатын химиялы зат.
МŠТІНСО˜Ы Ж›МЫС
8-тапсырма. «„аза станда ы биотехнология жа алы тарыны ел экономикасыны дамуына тигізетін ы палы» деген та ырыпта эссе жаз.
Эссе жазуда төмендегі мәселелерді ескер:
• Та ырыпты іштей бірнеше тарма а жіктеп ал.
• Концептуалды кестені дайындап, не туралы жазатыны ды белгіле.
• андай сөздер мен сөз тіркестерін олданатыны ды ірікте. Көркемдеуіш
33

34.

зо
нт
тілдік ¨ралдарды пайдалануа тырыс.
• Та ырыпты ашатын бірнеше идеяны жазып ал.
• ™р тарма а жазатын аргументтері ді дайында.
• Аргументтері ді статистикалы мәліметтермен, на ты мысалдармен толы тыр. Б¨л — эссені мазм¨нды болуына ы пал етеді.
• ™рбір тарма ты логикалы т¨рыдан ж¥йеле. Бірінші тарма та та ырыпты алай олдайтыны ды, екінші тарма та практикалы идея ды, ¥шінші
тарма та та ырып бойынша не істейтіні ді жаз. орытындыда аргументтері ді
келтіре отырып, ¨сынан идея ды дәлелде.
АЙТЫЛЫМ
9-тапсырма. «Аквариум». Ж пты ж мыс. Та ырып бойынша тележурна-
ор
и
лист пен биотехнолог маманны с хбатын к рсеті дер. Ол шін а ылдасып, с ра тарды жазы дар. Сынып е здік диалогті аны тасын.
ОЙТАРАЗЫ
ЖАЗЫЛЫМ
баша жауап бер.
-Г
10-тапсырма. «Шы у пара ын» пайдаланып, т мендегі с ра тар а жаз-
ж
ие
к
1. Саба бойынша андай с¨ра тары бар?
2. Келесі саба та андай мәселелерге баса назар аудару керек?
3. Саба таы материалдардан өзі е андай ой т¥йді ?
Кө
к
ЕСТЕ СА ТА!
34
8-таœырып
азаœстанда биотехнология жаœсы дамып келеді.
азаœ ¬алымдары биотехнологиялыœ әдіспен желім
ойлап шы¬арды.

35.

Таƒам биотехнологиясы
ЖАА С ЗДЕР
5-6-
саба
МŠТІНАЛДЫ Ж›МЫС
зо
нт
дерт, лпа, будандастыр, жылыжай,
нәрлі, ашыт
АЙТЫЛЫМ
1-тапсырма. С ра тар а жауап бер.
ор
и
1. азіргі кезде аза стандаы биотехнология саласындаы зерттеулерді
де гейі андай?
2. аза станда биотехнология саласыны мамандары жеткілікті ме?
3. Саан биотехнолог мамандыы ¨най ма? Не себепті?
ЖАЗЫЛЫМ
К¥нделікті
Не себепті б¨л
өмірде
таамдарды
таамны
т¨тынасы ?
андай т¥рін
пайдаланасы ?
ж
ие
к
Тама тануа
к¥ніне анша
уа ыт ж¨мсайсы ?
-Г
2-тапсырма. С ра тар а жауап беріп, кестені толтыр.
Достары а, таныстары а
андай таамды жиі
т¨тынан д¨рыс екенін
айтасы ?
МŠТІНМЕН Ж›МЫС
ТЫҢДАЛЫМ АЙТЫЛЫМ
Кө
к
3-тапсырма. Мәтінді ты да. С ра тар а жауап бер.
1. Биотехнология практикада нелерді олданады?
2. Ежелде с¥т өнімдерін дайындауда биотехнологияны
олданан ба?
3. азіргі та да зиянсыз таам өнімдерімен амтамасыз
етуде биотехнологияны пайдалануды рөлі андай?
Аудиомәтін
35

36.

ТЫҢДАЛЫМ АЙТЫЛЫМ
4-тапсырма. Мәтінді ты да. А паратты д рысты ын аны та.
Аœпарат
Д©рыс
Д©рыс
емес
ОҚЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
ор
и
зо
нт
Адамдар таам өнімдерін өндіру ¥шін микробиологиялы
¥дерістерді б¨рын олданбаан.
Биотехнология өндірісінде таза да ылды олдананда
ана сапалы өнім алуа болады.
азіргі кезде нан өндіруде өте таза да ылдар
олданылады.
Биотехнологияны көмегімен жылыжайда өсірілетін
көгөністі будандастыру ар ылы өте пайдалы, жоары
с¨рыпты өнім алуа болады.
5-тапсырма. Мәтінді тсініп о ы. „ою аріппен жазыл ан с здерді ма ы-
-Г
насын аны та.
Кө
к
ж
ие
к
Таам өнеркәсібі биотехнологиясында ст ыш ылды ашыту с¥т өнімдерін
алуда, көгөніс консервілеуде, жем-шөп с¥рлеуде олданылады. С¥т ыш ылы
фармацевтикада, кондитерлік өндірісте, тері б¨йымдарын жасауда, бояу,
жуыш ¨нта шыаруда пайдаланылады.
С¥т ыш ылды таамдарды ішінде ымыз — бие с¥тіні ашуы ар ылы
алынан нәрлі нім. ымыз — азаа о ай сі етін сусын. Ондаы с¥т ыш ылы
ас азан бездеріне әсер етіп, ас орытуды жа сартады, аздаан мөлшердегі
спирт пен көмір ыш ыл газы азадаы зат алмасу ¥дерісін к¥шейтеді. ымыз
көптеген дертті емдеуге көмектеседі.
Орыс алымдары А. Ф. Войткевич пен Е. Рунов 1934 жылы ымыздан с¥т
ыш ылды тая шаларды бөліп алан. Морфологиялы және биохимиялы
¨рамы жаынан олар болгар тая шасына жатады.
Ж. Лесова
АЙТЫЛЫМ ЖАЗЫЛЫМ
6-тапсырма. Мәтінді о ып, әр ойб лігіне та ырып ой, негізгі идеясын
аны та. р ойб ліктегі тірек с здерді теріп жаз.
Азатжолдар
Та ырыбы
Негізгі идеясы
1-азатжол
36
8-таœырып
Тірек сөздер

37.

ЖАЗЫЛЫМ
7-тапсырма. С йлемдерді шартты ба ыны ылы рмалас с йлемдерге
зо
нт
айналдыр.
1. азіргі кезде ымыз биотехнологиясы жан-жа ты зерттелуде. 2. ымызды ашуы алымдарды ызы тырып отыр. 3. ымызды ¨рамында
«С» дәрумені өте көп. 4. ымыз ¨рт ауруыны алдын алады. 5. Онымен ауыран адамны тез жазылуына ы пал етеді. 6. Ашыан ымыз шөлді басады.
7. антамырды зиянды алды тардан тазартады. 8. ымыз ашыанда пайда
болатын с¥т ыш ылы асты жа сы орытылуына көмектеседі.
МŠТІНСО˜Ы Ж›МЫС
ЖАЗЫЛЫМ
АЙТЫЛЫМ
ор
и
8-тапсырма. „ымыз туралы а паратты пайдаланып, жарнама дайында.
9-тапсырма. «Та ам ндірісінде биотехнологияны олдануды пайдасы
АЙТЫЛЫМ ЖАЗЫЛЫМ
-Г
мен зияны» деген та ырыпта ойтал ы ткізі дер. Ойтал ыда пікірлері ді на ты фактілер ар ылы дәлелде дер.
ж
ие
к
10-тапсырма. «Репортер» ойыны. Сен журналиссі . Еліміздегі биотехнология саласында ы жа алы тар туралы а парат дайында. Айт.
АЙТЫЛЫМ
ОЙТАРАЗЫ
11-тапсырма. С ра тар а жауап бер.
Кө
к
• Маан ... иын болды.
• Мен ... тапсырмаларын орындадым.
• Мен ... екенін т¥сіндім.
• Мен ... ¥йрендім.
• Мен ... та алдым.
ЕСТЕ СА ТА!
ымызды« биотехнологиясы жан-жаœты зерттеле бастады. Тамаœ
неркәсібі саласында¬ы биотехнология жа«алыœтары те к п.
37

38.

Отанды медицинадаƒы
биотехнологиялы
жа алытар туралы
білесі бе?
7-8-
зо
нт
саба
МŠТІНАЛДЫ Ж›МЫС
ЖАА С ЗДЕР
ЖАЗЫЛЫМ
ор
и
ізденіс, жасуша, кешенді, крделі
1-тапсырма. Ма ал-мәтелді пайдаланып, шартты ба ыны ылы рмалас
с йлем ра.
ж
ие
к
-Г
• Ауру — астан.
• Ауруын жасыран өледі.
• Ауруды алдын ал.
• Денсаулы кепілі — тазалы .
• Тәні сауды жаны сау.
МŠТІНМЕН Ж›МЫС
Аудиомәтін
ТЫҢДАЛЫМ АЙТЫЛЫМ
2-тапсырма. Мәтінді ты да. Мәтінде жауабы бар с ра ты белгіле. С ра -
Кө
к
тар а жауап бер.
А) «Н™Р» синбиотигі — андай өнім?
™) Ол нені ныайтады?
Б) аза станда андай дәрі-дәрмек жасалан?
В) Оны терапевтік тиімділігі дәлелденген бе?
ТЫҢДАЛЫМ ЖАЗЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
3-тапсырма. Мәтінді ты да. Мәтіндегі а паратты ыс аша жаз. Жаз ан
а паратты пайдаланып, мәтінні мазм нын баянда.
АЙТЫЛЫМ
4-тапсырма. Сурет бойынша бірнеше с ра дайындап, к рші нен с хбат
ал.
38
8-таœырып

39.

зо
нт
ОҚЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
ор
и
5-тапсырма. Мәтінді тсініп о ы. „ою аріппен берілген с здерді ма ы-
«Егемен ‘аза стан» газетінен
Кө
к
ж
ие
к
-Г
насын аны та.
Елімізді медицина саласында ді гекті жасушаны олданылуы — е
¥лкен жетістік. Èлтты биотехнология орталыыны алымдары медицина саласына ді гекті жасуша алу әдісін ойлап тауып, кешенді ізденіс ж¨мыстарын
ж¥ргізуде.
Т¨ ыш рет к¥йіктер мен жараларды емдеу ¥шін адам терісінен алынан
жасушаларды жа а т¥рлерін әзірледі. Д¥ниеж¥зілік денсаулы са тау
¨йымыны талаптарына сәйкес оларды ауіпсіздігі тексеріліп, Èлтты ылыми медицина орталыында клиникаа дейінгі сына тардан өтті. ™зірлеп шыарылан әдіс негізінде за ымдал ан тері абатын алпына келтіруге арналан жасуша трансплантанттары алынады. Жа ында Республикалы жедел
медициналы ылыми орталы та т¨ ыш рет жасанды тері олданылды. Б¨рын
аса ауыр әрі крделі к¥йіктен адам өліп кетуі м¥мкін болатын. азір теріні жамайды, соны нәтижесінде жараны жазылып кетуі екі есеге жылдамдайды.
ЖАЗЫЛЫМ
6-тапсырма. Мәтінде айтыл ан нім туралы хабарлама жаз.
АЙТЫЛЫМ
7-тапсырма. Мәтіндегі а паратты пайдаланып, т мендегі та ырыптар бойынша пікір айты дар:
1. Биотехнология адам өмірін са тай алады
2. Биотехнологияны медицина саласындаы жетістіктері
39

40.

МŠТІНСО˜Ы Ж›МЫС
АЙТЫЛЫМ ЖАЗЫЛЫМ
8-тапсырма. Мәтіндердегі а паратты пайдаланып, кестені толтыр.
Денсаулыœ саœтау саласында¬ы
биотехнологияны« р лі
зо
нт
Биотехнологияны« адам міріне
тигізер пайдасы
ЖАЗЫЛЫМ
9-тапсырма. К п нктені орнына ажетті осымшаны ойып жаз.
АЙТЫЛЫМ ЖАЗЫЛЫМ
ор
и
1. Ауру... шипа берсін! 2. Нау ас... шипа болсын! 3. Ауру... арты же іл болсын!
4. Жан... шипа, дерт... дауа болсын! 5. Дерт... арыл! 6. Ауру... шалды па!
10-тапсырма. «„аза станны медицина саласында ы биотехнология
ж
ие
к
ОЙТАРАЗЫ
-Г
жа алы тары» деген та ырыпта т саукесер дайында дар.
ЖАЗЫЛЫМ
11-тапсырма. «Шы у пара ын» пайдаланып с ра а жазбаша жауап бер.
1. Осы та ырып бойынша таы не білгі келеді?
2. Та ырып бойынша таы андай а парат көздерін о исы ?
3. Саба ты барысына атысты андай ¨сыныс/пікірлері бар?
Кө
к
ЕСТЕ СА ТА!
азаœстан ¬алымдары медицина саласында к птеген биотехнологиялыœ жа«алыœ ашты. Б©л жа«алыœтар адамны« мірін ©зарту¬а
ыœпал етеді.
40
8-таœырып

41.

«Биотехнолог маман»
дегеніміз кім?
ТЫҢДАЛЫМ АЙТЫЛЫМ
1-тапсырма. Мәтінді ты да. С ра тар а жауап бер.
зо
нт
ретіндегі, оспа, ты ыз, асылт ымды,
жиынты , араластыр
ор
и
™лемде анша маманды бар?
азір андай мамандар аз болып отыр?
андай мамандара с¨раныс көп?
Биотехнолог ай салаларда ж¨мыс істей алады?
ЖАЗЫЛЫМ
саба
МŠТІНАЛДЫ Ж›МЫС
ЖАА С ЗДЕР
1.
2.
3.
4.
9-10-
Аудиомәтін
МŠТІНМЕН Ж›МЫС
с йлем ра.
-Г
2-тапсырма. Ма ал-мәтелді пайдаланып, шартты ба ыны ылы рмалас
ж
ие
к
• ¸алым болса , елге мәлім боларсы .
• Барша өнерді ¥йрен.
• Білмегенге ¥йрет.
• Жігітке жеті өнер де аз.
• Кітап — тілсіз м¨алім.
• Өнерлі ол аш болмас.
АЙТЫЛЫМ
Кө
к
3-тапсырма. Сурет бойынша бірнеше с ра дайындап, к рші нен с хбат
ал.
41

42.

ТЫҢДАЛЫМ ЖАЗЫЛЫМ
4-тапсырма. Мәтінді ты да. Мәтінде айтыл ан маманды тарды жазып,
с йлем ра.
ОҚЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
зо
нт
5-тапсырма. Диалогті р лге б ліп о ып, стилін аны та дар.
Кө
к
ж
ие
к
-Г
ор
и
— ™лібек, 9-сыныпты бітірген со о уа барасы ба?
— Жо , мен 11-сыныпты бітірген со бір-а барамын. Ал сен ше?
— Мен колледжге тапсырып көремін.
— ай маманды а тапсырасы ?
— «Информатика» мамандыына тапсырым келеді. Сен ай маманды ты
та дайсы ?
— Мен «биотехнология» мамандыын та дадым.
— Биотехнолог ай салада ж¨мыс істейді?
— ¸ылыми-зерттеу институтында, өндірістік зертханаларда техник немесе
технолог, биотехнология өндірісінде технолог, ауылшаруашылы биотехнологиясыны маманы, биотехнолог селекционер немесе мектепте «биология»
пәніні м¨алімі болып ж¨мыс істеуге болады.
— Керемет! Т¥рлі салаларда ж¨мыс істеуге болады екен ой! Сонда биотехнологтар не істейді?
— Мысалы, таам биотехнологтері т¥рлі оспаларды араластырып, жа а
таам өнімдерін дайындайды. Медицина саласында дәрі-дәрмек шыарады.
Ауылшаруашылы та жа а т¨ ымдар ойлап табады.
— Б¨л маманды а т¥су ¥шін жоары балл жинау керек шыар, ә?
— ™рине, жиынты баа 95-100 балдан кем болмауы керек.
— Онда осы кезден бастап «химия», «биология» пәндерін жа сылап о уы
керек.
— Иә. Біра барлы пәнді де жа сы о уа тырысуымыз ажет емес пе?
— Д¨рыс айтасы .
АЙТЫЛЫМ ЖАЗЫЛЫМ
6-тапсырма. «Броунды оз алыс». Маманды тар туралы т саукесер
дайындауы керек. Сыныптастары андай маманды та дайтынын аны та. Оларды та дауын салыстырмалы кесте трінде
жаз. Сыныптастары ны не себепті ол маманды ты та да анын
дәлелдеп айт.
42
8-таœырып

43.

ЖАЗЫЛЫМ
7-тапсырма. Жа ша ішіндегі ажетті с здерді д рыс т л ада ойып, с й-
зо
нт
лемдерді к шіріп жаз.
1. Маманды та дау адам өмірінде көп нәрсені шешеді, сонды тан маманды та дауда (ойлау, ателесу, келісу) болмайды. 2. Та даан мамандыы
бойынша көптеген (о у, адам, а парат) алдын ала таныс аны жөн. 3. (Университет, ала, маманды ) та дамас б¨рын андай мамандара с¨раныс барын
біліп аланы д¨рыс. 4. Осы салада ж¨мыс істеп ж¥рген білікті мамандардан
ке ес алу да арты (ж¥рмеу, болмау, есептеу).
МŠТІНСО˜Ы Ж›МЫС
АЙТЫЛЫМ
ор
и
8-тапсырма. «Маманды та дау — жас спірім ша та ы е ма ызды
-Г
шешімдерді бірі. œлкен мірге енді ана ая бас ан жас спірімні
алдында жз мы да ан маманды тан зіне лайы ты біреуін та дау
міндеті т рады. Маманды ты жаманы жо , біра м ны кез келгеніне икемділік, білім, біліктілік ажет, зор шеберлікті ажет ететін
нәрсе» деген „Р Т ыш Президенті Н. . Назарбаевты пікірі т ірегінде ой б лісі дер.
ж
ие
к
Ойб ліске ойылатын талаптар:
• та ырыптан ауыт ымау;
• берілген уа ыттан асырмау;
• сөз әдебін са тау;
• тіл сауаттылыы;
• көркемдеуіш ¨ралдарды пайдалану;
• өзіндік ойы мен көз арастарын ж¥йелі жеткізу.
АЙТЫЛЫМ
Кө
к
9-тапсырма. Ж пты ж мыс. «Ашы микрофон» әдісін пайдаланып, бгінгі та ырып бойынша бір-бірі е с ра ойы дар.
ЖАЗЫЛЫМ
ОЙТАРАЗЫ
10-тапсырма. «Бес сауса » тәсілі ар ылы с ра тар а жауап жаз.
Бас барма — басты мәселе. Б¥гін саба та е ¨нды мәселе андай болды?
Бала йрек — бірлесу. Мен топта/ж¨пта алай ж¨мыс жасадым? Кімге
көмектестім?
43

44.

Ортан терек — ойлану. Б¥гін андай білім мен тәжірибе алдым?
Шылдыр шмек — шынайылы . Саба маан ¨нады ма? Неліктен?
Кішкене б бек — к іл кй ахуалы. Өзімді саба та алай сезіндім?
ЕСТЕ СА ТА!
11-12
Сахиев Ж‹ніс «Уаыт
айтарымы» романы
ж
ие
к
саба -
-Г
ор
и
зо
нт
Мамандыœ та«дауда œателеспеген д©рыс. Мен
биотехнолог бол¬ым келеді. Сондыœтан œазір
«химия», «биология» пәндері бойынша œосымша
деректерді к п оœып жªрмін.
ЖАА С ЗДЕР
Кө
к
булан
МŠТІНАЛДЫ Ж›МЫС
АЙТЫЛЫМ
1-тапсырма. С ра тар а жауап бер.
1. Фантастика жанрындаы андай шыармаларды білесі ?
2. Фантастика жанрында алам тарт ан ай жазушыларды білесі ?
3. Осы жанрда т¥сірілген андай фильмдерді көрді ?
44
8-таœырып

45.

АЙТЫЛЫМ
2-тапсырма. Суреттер бойынша ша ын ә гіме ра. „иял- ажайып ерте-
ж
ие
к
-Г
ор
и
зо
нт
гілеріні фантастикамен байланысы андай? Айтып бер.
ТЫҢДАЛЫМ АЙТЫЛЫМ
МŠТІНМЕН Ж›МЫС
3-тапсырма. Мәтінді ты да. Тсінгені ді мазм ндап
айт. С ра тар а жауап бер.
Кө
к
1. Сахиев Ж¥ніс — ай саладаы жазушы?
2. Ол жолдастарына андай ә гіме айтып беретін?
3. Ол кім болып ж¨мыс істеген?
4. Ол ай университетті бітірген?
5. Ж. Сахиевті е ¥здік шыармасы алай аталады?
Аудиомәтін
ТЫҢДАЛЫМ ЖАЗЫЛЫМ
4-тапсырма. Мәтінді ты да. Мәтіндегі сан есімдерді жаз. Оларды атыстырып с йлем ра.
45

46.

ОҚЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
5-тапсырма. Мәтінді о ы. Тсінгені ді мазм ндап айт.
ор
и
зо
нт
Олар Жерге айтуа асы ты. Бейтаныс аламшарда болан уа ыт та ізін бермей өте шы ан. Ж¨лдызаралы сапарды бір ерекшілігі де уа ытты осындай
санаулылыында. ™йтпесе мына көз алдарындаы ажайып әлемді еш айсысы
да иып тастап кетпес еді. ™лі де ж¥ре бермек. Біра «уа ыт» деген бәрінен де
ата . Мына аламшарды бетін көмкеріп жат ан сан т¥рлі хош иісті г¥лдер
мен өсімдіктерді нәзіктігіндей емес. Бір ана өсімдікті өзі талай тадырды
шешеді. Сонды тан да ойлануа тура келген.
Кеме басшысы — Мерген Т¨рлыазы¨лы жан-жаын жіті ба ылап ілгері
бастап келеді. Айнала — алы шөп, самсаан неше т¥рлі г¥лдер. «Тек ана
өсімдік пен г¥лдерден т¨ратын м¨ндай да аламшар болады екен-ау!» — деп
та данан еді Мерген алашында. Біра аламшар тіршілігіне бірте-бірте көзі
¥йрене бастаан кезде осы өсімдік пен г¥лдер әлеміні де өзінше бір бөлек
тіршілік кешіп жат ан бірт¨тас елдей екеніне көз жеткізе бастаан.
Ж. Сахиевті «Ке ес к шпенділері» атты сериялы
ылыми-фантастикалы романынан
ЖАЗЫЛЫМ
-Г
6-тапсырма. Мәтінді ма ыналы б лікке б ліп, әр б лігіне ат ой. р б лік
ж
ие
к
бойынша екі с ра тан дайында.
Кіріспе
б лім
Кө
к
Негізгі
б лім
„орытынды
б лім
АЙТЫЛЫМ
7-тапсырма. «С ра санды » ойыны. Екі топ а б ліні дер. Орта а екі
санды ойылсын. Топта ы о ушылар мәтін мазм ны бойынша 6 с ра дайындап, санды а салсын. Екі топ санды тарын алмасып,
кезекпен санды тан бір-бір с ра тан алып, жауап берсін. „ай топты
с ра тары мен жауаптары д рыс әрі ызы болса, сол топ же еді.
46
8-таœырып

47.

8-тапсырма. С здерді сәйкестендіріп, с йлем ра.
айтуа
бейтаныс
ж¨лдызаралы
көз
ж¥ре
хош
өсімдікті
алы
ЖАЗЫЛЫМ
А
™
Б
В
Г
¸
Д
Ж
сапар
бермек
иісті
аламшарда
өзі
шөп
асы ты
алдарындаы
ор
и
1
2
3
4
5
6
7
8
МŠТІНСО˜Ы Ж›МЫС
зо
нт
ЖАЗЫЛЫМ
9-тапсырма. «Автормен сырласу» ойыны. Фантаст-жазушы Сахиев
Жніске фантастика та ырыбында хат жаз.
АЙТЫЛЫМ
ОЙТАРАЗЫ
-Г
10-тапсырма. С ра тар а жауап бер.
ж
ие
к
• Маан ... иын болды.
• Мен ... тапсырмаларын орындадым.
• Мен ... екенін т¥сіндім.
• Мен ... ¥йрендім.
• Мен ... та алдым.
ЕСТЕ СА ТА!
Кө
к
Сахиев Жªніс фантастика саласында бірнеше роман жаз¬ан.
Жазушыны« «Ке«ес к шпенділері» атты ¬ылыми-фантастикалыœ
романы бірнеше сериядан т©рады.
47

48.

Нәтиже саба.
Мен не ‹йрендім?
13-14
саба -
АЙТЫЛЫМ
-Г
ОҚЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
ор
и
гиямен андай байланысы барын айт.
зо
нт
1-тапсырма. Суреттер бойынша мәтін ра. Б л суреттерді биотехноло-
2-тапсырма. Академик Т регелді Шармановты пікірін о ып, з к з ара-
ж
ие
к
сы ды айт.
Кө
к
Èза өмір с¥ріп, денсаулы ты ныайтуа өмір бойы ¨мтылу керек. Өмірге
дені сау ¨рпа әкелу ¥шін анасыны ¨рсаында жат ан кезден бастап оны
денсаулыын ам орлы а алу керек. азіргі та да майлы тама ты аз пайдаланып, көгөніс пен бидайды төменгі с¨рыптарын пайдаланан жөн.
Яни, талшы ты өнімдер пайдалы. Жоары с¨рыпты ¨ннан жасалан нанды, антты өте аз пайдалану ажет. ¨рамында анты бар с¨йы ты ты аз пайдалану керек. Мысалы, «Кока-кола», «Пепси-кола», фаст-фуд, хот-догтар өте
ауіпті. уырылан тама тар ж¥рек- ан тамыр ауруына, тіпті атерлі ісік дертіне әкеп со тырады.
К¥ніне кем дегенде 400 грамм көгөніс пайдалану ажет.
АЙТЫЛЫМ
3-тапсырма. Топты ж мыс. Сынып топ а б лініп, т мендегі та ырыптарды б ліп алы дар. Ÿз ойлары ды дәлелдеп айты дар.
• «Кока-кола», «Пепси» және т.б сусындарды ішу денсаулы а зиян.
• Фаст-фуд семіздікке әкеп со тырады.
• уырылан тама ж¥рек- ан тамыр ауруларын тудырады.
48
8-таœырып

49.

ЖАЗЫЛЫМ
4-тапсырма. Фантастикалы шы армалар а тән ерекшеліктерді жаз.
Фантастикалыœ шы¬армалар
• бірœатар идеялар іске асады;
ЖАЗЫЛЫМ
зо
нт
5-тапсырма. Т менде берілген с здерді атыстырып, шартты ба ыны ы-
лы рмалас с йлем ра.
Ізденіс, жасуша, кешенді, ыш ыл, к¥рделі, ы пал, т¨ ым, тірі, дерт, ¨лпа,
будандастыр, жылыжай, нәрлі, ашыт, булан, биотехнология, ретіндегі, оспа,
тыыз, асылт¨ ымды, жиынты , араластыр.
ор
и
АЙТЫЛЫМ
6-тапсырма. «Бэкроним» әдісін пайдаланып, «биотехнология» с зінде бе-
рілген әріптер бойынша ма ыналы с йлем рап айт. С здер ал аш ы
әріптен басталуы тиіс.
АЙТЫЛЫМ
-Г
7-тапсырма. Ж пты ж мыс. Жазушы Сахиев Жніске бірнеше с ра
ж
ие
к
дайында дар. Бірі тілші, екінші жазушы болып диалог ры дар.
Р лдерді орны ауысып отыруы ажет.
ЖАЗЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
8-тапсырма. „осымша а парат ралдарынан биотехнология туралы
а парат жина. Осы а паратты пайдаланып, «Биотехнология әлемі»
та ырыбында монолог рап айт.
АЙТЫЛЫМ
9-тапсырма. «Биотехнология жа алы тары» та ырыбы бойынша ойла-
Кө
к
ры ды жина тап, айты дар. Сынып ше бер рып отырсын. Кезекпен барлы ы та ырып бойынша тйінді ой айты дар. Идея айталанбауы тиіс.
БІЛГЕНГЕ МАРЖАН...
™лем көркем әдебиетіні елімізде б¨рын болмаан к¥рделі
саласы — авторлы , сериялы ылыми-болаша ты романдар
(авторы — Ж¥ніс Са ¨рпаы) аза әдебиетіне келді.
­зілхан Н ршайы ов
49

50.

1-2-
саба
Жасыл экономика
О УШЫ, Б Л МОДУЛЬДЕ СЕН:
— ты«дал¬ан шы¬армаларда к терілген мәселені аныœтау;
— мәселені« артыœшылы¬ы мен кемшілігін салыстыру;
— мәселеге œатысты з пікірін білдіру, ба¬алау;
— афоризмдерді орынды œолдану;
— ауызша мәтін œ©рау да дылары ды жетілдіресі .
МŠТІНАЛДЫ Ж›МЫС
ор
и
ЖАА С ЗДЕР
зо
нт
ТАҚЫРЫП
9
Болашақ энергия көздері.
Медеу Сәрсеке «Жетінші толқын»
негізделген, бкіл, кезе ге, сай, жалпы,
сонымен, байланысты, бірталайы,
басшылы
АЙТЫЛЫМ
-Г
1-тапсырма. Суреттерге арап, ойы ды айт.
Кө
к
ж
ие
к
1. Суреттерде не бейнеленген?
2. Оларды б¥гінгі та ырыппен алай байланыстырар еді ?
3. Сен «Жасыл экономика» деген тіркесті естіді бе?
50
Аудиомәтін
9-таœырып

51.

ТЫҢДАЛЫМ АЙТЫЛЫМ
2-тапсырма. Аудиомәтінді ты дап, с ра тар а жауап бер.
зо
нт
1. Мәтін не туралы?
2. «Жасыл» деген сөз не маына береді, энергияа атысы андай?
3. алай ойлайсы , неліктен «жасыл экономика» деген тіркес олданылан?
4. Жасыл экономика неге баытталан?
5. Жасыл экономиканы негізінде не жатыр?
ТІЛДІК БА ДАР
„арсылы ты ба ыны ылы саба тас рмалас с йлем
ж
ие
к
-Г
ор
и
Баыны ыдаы о иа, іс-әрекет басы ыдаы іс-әрекет, о иаа
арама- арсы мәнде айтылатын сөйлем арсылы ты баыны ылы
саба тас ¨рмалас сөйлем деп аталады. Мысалы: Баламалы энергия
к‡здері ел экономикасын дамыт анымен, әлі толы ‡ндіріске енген жо .
арсылы ты баыны ы сөйлемні жасалу жолдары:
1. Шартты рай т¨лалы етістік пен да, де шылауы тіркесу ар ылы: Баламалы энергия к‡здері белгілі болса да, елімізде енді ‰ана ол‰а алына
бастады.
2. Есімше ар ылы:
а) - ан т¨лалы есімшеге көмектес септік осымшасы жалану ар ылы:
Таби‰и ресурстарды са та ан-мен, экология проблемасы бітпейді.
ә) - ан т¨лалы есімшеге барыс септік осымшасы жаланып,
арамастан шылауы тіркесу ар ылы: Экология проблемасыны
бол‰анына арамастан, м най ‡ндіру де жал‰асуда.
3. -а, -е, й т¨лалы көсемшеге онымен т¨рпаттас т р көмекші етістігіні
тіркесуі ар ылы: Газды ‡ндіре т ра, тапшылы‰ын жиі сезінеміз.
МŠТІНМЕН Ж›МЫС
Кө
к
ОҚЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
3-тапсырма. Мәтінді о ы. „ою аріппен жазыл ан с здерді ма ынасын
аны та.
аза стан Республикасы 2013 жылы «Жасыл экономика» т¨жырымдамасын абылдады. Т¨жырымдамада халы ты әл-ау атын жа сарту, оршаан
ортаны орау, табии ресурстарды са тап, тиімді пайдалану ¥шін жа а
экономикаа көшу жолдары белгіленген. «Жасыл экономика» экологиялы
апатты алдын алуа негізделген. Табии энергия көздері — м¨най мен газ
таусылса, экологиялы апат болады. Ал жасыл экономика бкіл табии энергия көздерін тиімді пайдалануа, табии таза өнім шыаруа баытталан.
51

52.

ор
и
зо
нт
Т¨жырымдаманы іске асыру ¥ш кезе ге бөлінген: бірінші кезе — табии
орды тиімді пайдалану; екінші кезе — жа а технология ар ылы өндірілген,
жа артылан энергетиканы енгізу; ¥шінші кезе — жа артылан энергетика
ар ылы өнеркәсіпті дамыту. Табии энергия көздерін са тауды бір жолы —
баламалы энергия көздерін шыаратын жа а технологияны енгізу. Осыан сай
елімізде баламалы энергия көздерін өндіретін К¥н, жел, су стансылары салынып, пайдаланылып жатыр. Баламалы энергия көздері жалпы елді экономикасын дамытып, табии энергия көздерін са тайды. Сонымен атар халы ты
әл-ау аты жа сарады.
2017 жылы аза станда «ЭКСПО» өтті. Онда энергетика, м¨най-газ саласына байланысты 130 жоба ¨сынылан. Жобаларды бірталайы болаша та
іске асады. А мола облысы басшылы ыны мәліметі бойынша, мамандар осы
облыс ¥шін тиімді 5 жобаны та дап алан. М¨нда «Жасыл энергетика» т¨жырымдамасына сай ¨бырсыз газ тартылады. Сонымен атар А мола облысыны
Аршалы ауданында уаты 100 МВт болатын жел электр стансысы салынады.
Б¨л жобалар экономикалы , экологиялы жаынан тиімді.
АЙТЫЛЫМ ЖАЗЫЛЫМ
-Г
Баспас‡з беттерінен
ж
ие
к
4-тапсырма. Мәтіннен жа а с здерді тауып, андай с збен тіркесіп т р анын аны та. Та ы андай с здермен тіркесе алады?
№ Мәтіндегі жа«а с з Мәтіндегі с збен тіркесі
Басœа с збен тіркесі
1 негізделген
алдын алуа негізделген т¨ра тылы а негізделген, ..., ..., ...
2 б кіл
... ...
..., ..., ...
Кө
к
ЖАЗЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
5-тапсырма. «Жасыл экономика» т жырымдамасында не белгіленгенін
аны тап, кестеге жаз.
«Жасыл экономика»
т¨жырымдамасында:
52
9-таœырып
...
...
...

53.

АЙТЫЛЫМ
6-тапсырма. „арсылы ты ба ыны ылы саба тас с йлемдерді тауып, жа-
зо
нт
салу жолдарын тсіндір.
1. «Жасыл экономика» т¨жырымдамасы 2013 жылы абылдананымен,
енді ана іске аса бастады. 2. Жа а экономикаа көшу жолдары белгіленсе де,
аржы кеш бөлінді. 3. «ЭКСПО»-да 130 жоба ¨сыныла т¨ра, бесеуі ана ола
алынды. 4. Облыс басшылыыны мәліметіне арамастан, ж¨мыс әлі басталан
жо .
АЙТЫЛЫМ
7-тапсырма. Ж пты ж мыс. «Жасыл экономика» нені алдын алу а негізделген? Тал ылап, ойлары ды орта а салы дар.
ОҚЫЛЫМ ЖАЗЫЛЫМ
ор
и
лгі:
«Жасыл экономика» экологиялы апатты, ..., ..., ... алдын алу‰а негізделген.
о ы, кластерге жаз.
«Жасыл
экономика»
ж
ие
к
...
-Г
8-тапсырма. Мәтіннен «жасыл экономика» неге ба ыттал анын тауып
...
АЙТЫЛЫМ
9-тапсырма. Суретке арап, жауап бер. Адамдар не ндіріп жатыр?
Кө
к
1. алай ойлайсы , б¨л жерде не өндіріледі?
2. Өндіріліп жат ан заттар андай энергия көзіне жатады?
3. Біз энергия көзін айда пайдаланамыз?
4. Б¨лар андай энергия көзіне жатады?
53

54.

ОҚЫЛЫМ ЖАЗЫЛЫМ
10-тапсырма. Топты ж мыс. Т жырымдаманы іске асыру кезе дерін
МŠТІНСО˜Ы Ж›МЫС
АЙТЫЛЫМ
ор
и
зо
нт
тауып, әр топ дәлелдесін.
1-топ бірінші кезе де табии орды тиімді пайдалану жолдарын көрсетеді.
2-топ екінші кезе де жа а технология ар ылы өндірілген жа артылан
энергетиканы енгізуді жолдарын көрсетеді.
3-топ ¥шінші кезе де жа артылан энергетика ар ылы андай өнеркәсіпті
дамытуа болатыны туралы айтады.
Топты ж мыс а ойылатын талаптар:
— әр топ кем дегенде екі жолды (идеяны) көрсетуі керек;
— идеялар «Жасыл экономика» т¨жырымдамасына сай болуы керек;
— пікір жазбаша дайындалуы керек.
11-тапсырма. œзінді бойынша с ра тар дайындап, диалог ры дар.
ж
ие
к
-Г
2017 жылы аза станда өткен «ЭКСПО» көрмесіне энергетика, м¨най,
газ саласы бойынша 130 жоба ¨сынылан. Сол жобаларды бірталайы болаша та іске асады. А мола облысы басшылыыны мәліметі бойынша, мамандар осы облыс ¥шін тиімді 5 жобаны та дап алан. М¨нда «Жасыл энергетика» т¨жырымдамасына сай ¨бырсыз газ тартылады. Сонымен атар А мола
облысыны Аршалы ауданында уаты 100 МВт болатын жел электр стансысы
салынады. Б¨л жобалар экономикалы , экологиялы жаынан тиімді.
ЖАЗЫЛЫМ
12-тапсырма. «Балы а асы» диаграммасын толтыр.
Кө
к
1. Балы ты басына «Жасыл экономика» т¨жырымдамасыны ма сатын;
2. Балы ты ¥сті гі а асына т¨жырымдаманы іске асыру кезе дерін;
3. Балы ты асты ы а асына баламалы энергия көздерін;
4. Балы ты ¨йрыына орытындыны
жаз.
54
9-таœырып
ЕСТЕ СА ТА!
2013 жылы «Жасыл экономика» т©жырымдамасы œабылданды. Онда халыœты« әл-ауœатын жаœсарту, œорша¬ан
ортаны œор¬ау, таби¬и ресурстарды саœтап, тиімді пайдалану
ªшін жа«а экономика¬а к шу
жолдары белгіленген.

55.

Болаша энергиясы
ЖАА С ЗДЕР
3-4-
саба
біріктіреді, бос а, ала, енді, несібе, шарт,
бірік
АЙТЫЛЫМ
1-тапсырма. С ра тар а жауап бер.
зо
нт
МŠТІНАЛДЫ Ж›МЫС
ор
и
1. «Болаша энергиясы» деген — не?
2. алай ойлайсы , неге «болаша энергиясы» деген атау берілген?
ТЫҢДАЛЫМ АЙТЫЛЫМ
бер.
-Г
2-тапсырма. Аудиомәтінді ты дап, с ра тар а жауап
ж
ие
к
1. Мәтін не туралы?
2. Энергия көздерін өндіретін мемлекеттер алай өмір
с¥реді?
3. Адам өмірінде энергияны рөлі андай?
4. 2017 жылы астанада өткен «ЭКСПО»-ны та ырыбы
андай болды?
5. Неліктен ол та ырып алынды?
Аудиомәтін
ЖАЗЫЛЫМ
3-тапсырма. „арсылы ты ба ыны ылы саба тас с йлемдерді тауып,
Кө
к
жасалу жолдарын тсіндір.
1. Энергия ¥немдеу адамзатты ала датып отыранмен, көптеген елдер
табии отынды әлі де шексіз өндіруде. 2. Азия, Латын Америкасы, Африка
елдерінде халы саны өссе де, баламалы энергия көздерін өндіруге асы пайды. 3. Энергияа с¨раныс арт анына арамастан, басшылы тарапынан б¨л
мәселеге мән берілмей отыр. 4. Баламалы энергияны пайдасын біле т¨ра, экологияны б¨зуа болмайды.
55

56.

МŠТІНМЕН Ж›МЫС
ОҚЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
4-тапсырма. Мәтінді о ы. „ою аріппен жазыл ан с здерді ма ынасын
аны та.
Кө
к
ж
ие
к
-Г
ор
и
зо
нт
2017 жылы астанада өткен «ЭКСПО» «Болаша энергиясы» та ырыбына арналды. Энергияны ¥немдеп, баламалы жа артылан энергия көздерін дамыту
жалпы адамзатты ала датып отыр. Себебі Азия, Латын Америкасы, Африка елдерінде халы саны өсуде. Сонды тан болаша та энергияа с¨раныс артады.
Болаша та экологияны б¨збай, халы ты энергетикамен амтамасыз ету ажет.
Таза жолмен өндірілген баламалы энергия экологияны б¨збайды. Баламалы
энергия К¥н, жел, те із, м¨хит және термалды су көздерінен алынады. Б¨л
мәселемен б¥кіл д¥ниеж¥зіні алымдары айналысып жатыр.
¸алымдар: « аза станда болаша энергиясын су электр стансысы, жел
энергетикасы, К¥н энергетикасы, атом электр стансысынан алан тиімді», — деп
санайды. Болаша энергиясы арзан әрі экологияны б¨збайды. Б¨л көліктерді
энергиямен жабды тау, ¥йлерді жылыту, алалара жары беру мәселелерін
шешуде тиімді. Осылайша, экологияа, адам денсаулыына ауіпсіз энергия
алынады.
аза станда баламалы энергия өндіретін кәсіпорындар бар. Алматы облысында 5 жоба іске асырылан. Өзен суларын бос а аызбай, баламалы энергия өндіруге олдануда. Соларды бірі — Текелі аласында ы « ора» су электр
стансысы. Стансыдаы оператор б¥кіл ГЭС-ті бас арады. алан ж¨мыстар автоматты т¥рде жасалады. Өзеннен андай су алынса, сондай таза суды өзенге
айта ¨яды. М¨нда 28 МВт электр уаты өндіріледі. Облыста енді 20 шаын су
электр стансысы, 3 К¥н электр стансысы, 1 биоэлектр стансысы салынады.
аза станны болаша энергия жобаларынан несібе алысы келетін шетелдік компаниялар шарт а отырып, ол ойды. Олар: Сауд Арабиясы, Канада,
А Ш, ытай елдеріні ірі компаниялары. Шетелдік ірі компаниялар бірігіп,
елімізде болаша энергия көздерін өндіруге атсалысады.
56
9-таœырып
Баспас з беттерінен

57.

ОҚЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
5-тапсырма. Мәтіннен тірек с здерді тауып, андай с здермен тіркесіп
ОҚЫЛЫМ ЖАЗЫЛЫМ
6-тапсырма. Мәтінді о ып, кестені толтыр.
АЙТЫЛЫМ
Болаша та
керек энергия
Баламалы
энергия
көздері
ор
и
№ Адамзатты
Халы саны өсіп
ала датып отыран жат ан елдер
мәселе
1
зо
нт
т р анын аны та. Ол с здерді атыстырып с йлем ра.
лгі:
1. Тірек с з — энергия.
2. Мәтінде «немдеу» с зімен тіркескен: энергия немдеу.
3. С йлем: Энергия адамны саламатты ‡мір с руі шін ‡те ажет.
7-тапсырма. С ра тар а жауап беріп, диалог ры дар.
ж
ие
к
-Г
1. Астанада өткен «ЭКСПО-2017» көрмесі андай та ырып а арналды?
2. Адамзатты андай мәселе ала датып отыр? Неліктен?
3. Болаша та неге с¨раныс артады?
4. Халы ты энергетикамен алай амту ажет?
5. Баламалы энергия айдан алынады?
6. ¸алымдар андай мәселемен айналысып жатыр?
ЖАЗЫЛЫМ
8-тапсырма. „аза стан шін тиімді болаша энергиясын аны тап, кластерге жаз.
Кө
к
ОҚЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
9-тапсырма. Болаша ты баламалы энергиясы андай мәселелерді шешуде тиімді екенін тауып, о ы. Дәлелде.
лгі: К‡лік ж ргізуде К н энергиясын пайдаланса, к‡мір ыш ыл газы б‡лінбейді. Ауа таза болады. Экология б зылмайды.
АЙТЫЛЫМ
10-тапсырма. Со ы кездері „аза станда баламалы энергия ндіруде іске ас ан ж мыстарды
диаграмма а ретімен ойып, айт.
Алматы
облысында
5 жоба
іске асты
57

58.

МŠТІНСО˜Ы Ж›МЫС
АЙТЫЛЫМ
11-тапсырма. Мәтінге жоспар рып, жоспарды желісі бойынша баянда.
АЙТЫЛЫМ
зо
нт
12-тапсырма. Топты ж мыс. Кере ар идеялармен танысып, пікірталас
ЖАЗЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
ор
и
йымдастыры дар. р топ з идеясыны арты шылы ын, арсы
топты идеясыны кемшілігін айтсын.
Бірінші пікір
Ммкін
Екінші пікір
Энергияны атом электр Энергияны атом электр Энергияны атом электр
стансысынан алан
стансысынан алан
стансысынан алан
тиімді.
тиімді/тиімсіз болуы
тиімсіз.
м¥мкін.
Себебі ...
Себебі ...
Себебі ...
-Г
13-тапсырма. «Тік ша » әдісі. Тік ша ты анатына та ырып а атысты
ж
ие
к
с ра тарды жазып, шыр. Ÿзі де жауап бер. Со ынан жауаптарды
д рыс, д рыс еместігін тексер.
ЕСТЕ СА ТА!
Кө
к
Болашаœ энергиясын су электр стансысы, жел энергетикасы, Кªн энергетикасы, атом электр стансысынан ал¬ан тиімді. М©ндай энергия арзан
әрі экологияны б©збайды.
58
9-таœырып

59.

К‹н энергиясы
5-6-
саба
ЖАА С ЗДЕР
тіршілік, са тайды, сутегі, тарайды,
айна
АЙТЫЛЫМ
зо
нт
МŠТІНАЛДЫ Ж›МЫС
1-тапсырма. Суреттерді арап шы . С ра тар а жауап беріп, ауызша
Кө
к
ж
ие
к
-Г
ор
и
мәтін растыр.
1. Суреттерде не бейнеленген?
2. К¥н батареялары андай ма сатта олданылан?
3. Ол аншалы тиімді?
ТЫҢДАЛЫМ АЙТЫЛЫМ
2-тапсырма. Аудиомәтінді ты дап, с ра тар а жауап бер.
1. Мәтін не туралы?
2. андай баламалы энергия көзі туралы естіді ?
3. К¥н неге баламалы энергия көзі бола алады?
Аудиомәтін
59

60.

МŠТІНМЕН Ж›МЫС
ОҚЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
3-тапсырма. Мәтінді о ы. „ою аріппен жазыл ан с здерді ма ынасын
аны та.
ж
ие
к
-Г
ор
и
зо
нт
Баламалы энергия көздеріні бірі — К¥н сәулесінен алынатын уат. ™лемде көптеген елдер К¥н энергиясын олданады. К¥н сәулесіні энергиясы
экологияны б¨збайды, Жер бетіндегі тіршілікке зияны жо . К¥н энергиясын
олдану жердегі климатты са тайды әрі энергияны ¥немдейді.
К¥нде секунд сайын төрт миллион тонна сутегі жанып, әлемге өте көп энергия бөлінеді. К¥н энергиясыны 30-%-ы арыш ке істігіне тарайды, ал 70 %-ы
Жер бетіне т¥седі. азіргі кезде Жер бетіне т¥сетін К¥н сәулесі баламалы энергия көзі болып отыр.
Алаш ы К¥н батареялары ХІХ асырда Францияда ¨рылды. Д¥ниеж¥зілік көрмеде өнертап ыш О. Мушо айнаны көмегімен К¥н сәулесін азана
баыттайтын аппаратты көрсетті. азан газет шыаратын баспа мәшинесін іске
осты. 1953 жылы А Ш алымдары К¥н сәулесін электр уатына айналдыратын
К¥н батареясын ойлап тапты.
К¥н батареясы — К¥н сәулесіні энергиясын электр энергиясына айналдырады. К¥н батареясы арыш кемелерінде, т¨рмыста (¥й жылыту), техникада (калькулятор мен ол сааттарды уаттандыру ¥шін) олданылады. К¥н
батареясын т¨рын¥йлерді шатырына орналастырады. К¥н батареясы т¨рындарды өміріне зиян келтірмейді.
К¥н электр стансысыны оршаан ортаа зияны жо , экологиялы т¨рыдан таза, дыбыс шыармайды, ауіпсіз, пайдалануа ы айлы, өте тиімді. Ол
шамамен 30 жыл ж¨мыс істейді. Осы жылды ішінде небары 1 кг К¥н кремнийін
жаады. К¥н сәулесін пайдалану болаша та адамзат өмірін же ілдетеді.
Кө
к
ОҚЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
4-тапсырма. Мәтінді ойб ліктерге б ліп, әр ойб лікке та ырыпша ой.
Оны дәлелде.
ОҚЫЛЫМ ЖАЗЫЛЫМ
5-тапсырма. Кн энергиясын олдануды арты шылы тарын кестеге жазып, з ойы ды дәлелде.
60
9-таœырып
К¥н сәулесі
энергиясыны
ма ызы:
...
...
...

61.

АЙТЫЛЫМ ЖАЗЫЛЫМ
6-тапсырма. Кестені толтыр.
ЖАЗЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
зо
нт
№ Алаш ы К¥н батарея- Алаш ы К¥н
Көрмеде көрсеткен К¥н сәулесін электр
сы пайда болан асыр батареясын ойлап аппарат
уатына айналдыран
тап ан адам
ел
1
...
7-тапсырма. Кн ба-
тареясы айда
олданылатынын
кластерге жаз.
...
К“н батареясы
...
ор
и
...
МŠТІНСО˜Ы Ж›МЫС
ЖАЗЫЛЫМ
8-тапсырма. «Балы а асы» диаграммасын толтыр.
-Г
1. Балы ты басына мәтіндегі баламалы энергия көзін жаз.
2. Балы ты а асына К¥н электр стансыларыны тиімділігін жаз.
3. Балы ты ¨йрыына К¥н энергиясыны адамзат өміріндегі ма ызын жазып, орыт.
ж
ие
к
АЙТЫЛЫМ
9-тапсырма. Топты ж мыс. Кере ар идеялармен танысып, пікірталас
йымдастыры дар. р топ з идеясыны арты шылы ын, арсы топты идеясыны кемшілігін айтсын.
Бірінші пікір
К¥н энергиясы тиімді.
Екінші пікір
К¥н энергиясы тиімсіз.
Себебі ...
Кө
к
Себебі ...
Ммкін
К¥н энергиясы тиімді/тиімсіз
болуы м¥мкін.
Себебі ...
АЙТЫЛЫМ
10-тапсырма. «„ар кесегі» әдісі бойынша ше бер рып, бгінгі та ырыпты орыты дар.
ЕСТЕ СА ТА!
Баламалы энергия œоры ретінде Кªн сәулесін пайдалануды« ма«ызы
зор. Кªн энергиясы экологияны б©збайды, Жер бетіндегі тіршілікке зияны
жоœ. Кªн энергиясын œолдану Жердегі климатты саœтайды әрі энергияны
ªнемдейді.
61

62.

Медеу Сәрсеке
«Жетінші толын»
(‹зінді)
зо
нт
МŠТІНАЛДЫ Ж›МЫС
ЖАА С ЗДЕР
ор
и
та ажайып, барлаушы, нерпаз, жар ан,
ртеген,  гірінде, оршауда, тесіп,
т т ын а
АЙТЫЛЫМ
7-8-
саба
1-тапсырма. С ра тар а жауап бер.
ЖАЗЫЛЫМ
-Г
1. «Та ажайып о иа» дегенді алай т¥сінесі ?
2. Сені өмірі де та ажайып о иа болды ма?
3. Сыныптары да өнерпаз о ушы бар ма?
ж
ие
к
2-тапсырма. Берілген с здерді атыстырып с йлем ра.
Та ажайып, ¨былыс, өнер, өнерпаз.
АЙТЫЛЫМ
3-тапсырма. Топты ж мыс. Келтірілген мәселеге байланысты ойлары ды
Кө
к
жина тап, дәлелде дер.
1. ¸ылым мен техниканы дамуына байланысты болып жат ан та ажайып
¨былыстар бар ма? Ол — андай ¨былыстар?
2. ¸ылым мен техниканы дамуына атысы жо та ажайып ¨былыстар
бар ма? Ол — андай ¨былыстар?
МŠТІНМЕН Ж›МЫС
ОҚЫЛЫМ
4-тапсырма. Мәтінді о ы. „ою аріппен жазыл ан с здерді ма ынасын
аны та.
Кеше ана мектеп о ушысы едім, азірде аза стандаы жалыз университетті бесінші курс студентімін. Арманым — журналист болу, сол өнерді
62
9-таœырып

63.

ж
ие
к
-Г
ор
и
зо
нт
«шебері» атану. Тәжірибені облысты газет редакциясында өткіздім. Бірнеше
ма алам газетке шы ты. Ж¨рт та аландай бір суреттеме, фельетон жазбадым. Б¥гінге дейін бар білгенім — «О у, о у және о у!». О уа он бес жылым
кетіпті. Мәскеу университеті шыармашылы бәйге жариялады. Мен же імпаз
болдым. Же імпаздара сыйа ы мен хорват еліне лагерьге жолдама берді.
Хорват елінде біз биік таулар мен шат алдара саяхат а шы ты . Бізге
«Вацлав Мирзе» деген кісі гид болды. Саяхат кезінде Вацлав Мирзе та ажайып о иа айтты. Сол ойымнан кетпейді. Ол 1941-1945 жылдары екінші д¥ниеж¥зілік соыс а атыс ан. Хорваттаы барлаушы топты жетекшісі
болан. Вацлавты тобында «Шы ыс» деген аза жігіт болады. Шы ыс —
нерпаз, батыр жауынгер екен. Ол хорват жерінде т¨т ына т¥скенше көп ерлік жасаан. Немістерді электр стансысын жар ан, штаб-пәтерлерін ртеген,
электр пойызды жолын ират ан, элеваторды өртеген, Германияа жіберетін
асты ты өртеген.
Олар 1944 жылы ыста тау  гірінде тоыз к¥н оршауда алады. Тоызыншы к¥ні немістер дизельді двигатель әкеледі. Олар б¨рымен тауды
тесіп, барлаушыларды т т ын а алма болады. Сексен хорват жауынгерін
тау ¥ гірінен аза жігіті — Шы ыс алып шыады. Ол ¥ гірді сыртындаы
немістерді электр уатын өз ¨ралына осады. алай ос анын жауынгерлер т¥сінбейді. Осылайша, Шы ыс ¨ралымен тауды теседі. Біра оны тауды
алай тескенін ешкім т¥сінбейді. Ол әлі к¥нге дейін ж¨мба . Шы ыс өзі сол
жерде аза табады.
Сол ¥ гірге бізді Вацлав Мирзе саяхат а апарды. аза жауынгері Шы ыс
туралы та ажайып о ианы айтты.
М. Сәрсеке «Жетінші тол ын» зінді
АЙТЫЛЫМ
Кө
к
5-тапсырма. „арсылы ты ба ыны ылы саба тас рмалас с йлемді тауып, жасалу жолын тсіндір.
Мен мектепті кеше ана бітірсем де, азір аза стандаы жалыз университетті бесінші курс студентімін. Газетке бірнеше ма алам шы анмен, фельетон
жазбадым. О уа он бес жылым кетсе де, диплом алдым.
Олар 1944 жылы ыста тау ¥ гірінде тоыз к¥н оршауда аланмен, жауа
берілмеді. Немістер дизельді двигатель әкелгенмен, тауды тесе алмады.
63

64.

АЙТЫЛЫМ
4. Хорват шал кім/не туралы
айтты?
А. аза жауынгері туралы
™. Өзі туралы
5. Вацлав Мирзе андай о и аны куәсі бол ан?
А. Та ажайып о ианы
™. К¥лкілі о ианы
6. „аза жауынгері — Шы ыс хорват солдаттарын алай т арып ал ан?
А. Солдаттара соыс өнерін ¥йреткен
™. ¨ралымен тауды тескен
ор
и
1. гіме нешінші жа тан айтыл ан?
А. Екінші жа тан
™. Бірінші жа тан
2. гіме кімні атынан берілген?
А. Студентті
™. Журналисті
3. Ол кімні ә гімесі туралы
айтты?
А. Досыны
™. Хорват шалыны
зо
нт
6-тапсырма. Д рыс жауапты та дап айт.
АЙТЫЛЫМ
7-тапсырма. гіме кімні атынан баяндал анын аны та. Екінші жа тан,
-Г
ткен ша формасында баянда.
ж
ие
к
лгі: Ол о ушы бол ан. Ол 9-сыныпта о ы ан. ...
МŠТІНСО˜Ы Ж›МЫС
ЖАЗЫЛЫМ
8-тапсырма. Жауынгер Шы ысты жаса ан ерлігін диаграмма а жаз.
Кө
к
...
...
Шы—˜ысты—
ерлігі
...
...
ОҚЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
9-тапсырма. Шы ысты солдаттарды  гірден алып шы ан жерін мәтіннен тауып о ы. С ра тар а жауап бер.
1. алай ойлайсы , Шы ысты жасаан әрекеті — та ажайып о иа ма?
2. Вацлав Мирзе неліктен оны та ажайып о иаа жат ызан?
64
9-таœырып

65.

АЙТЫЛЫМ
10-тапсырма. Мәтін бойынша бірнеше с ра растырып, диалог йымдастыры дар.
ЕСТЕ СА ТА!
ЖАЗЫЛЫМ
9-10-
саба
ор
и
Нәтиже саба.
Мен не ‹йрендім?
зо
нт
Барлаушылар ª«гірде т©тœында болады. Оларды œазаœ жауынгері —
Шы«¬ыс œ©тœарады. Ол тауды теседі. Ол — нерпаз, батыр. Т૬ажайып
оœи¬а болады.
Кө
к
ж
ие
к
-Г
1-тапсырма. Кн батареялары айда олданылатынын кластерге жаз.
ЖАЗЫЛЫМ
2-тапсырма. С ра тар а жазбаша жауап жаз.
1. аза стан Республикасында 2013 жылы андай т¨жырымдама абылданды?
2. «Жасыл экономика» т¨жырымдамасыны ма саты не болды?
3. Ол ма сат азір алай іске асып жатыр?
4. О ыан «Жасыл экономика», «Болаша энергиясы», «К¥н энергиясы» та ырыптарынан мысал келтір.
65

66.

5. Табии энергия көздеріне не жатады?
6. Табии энергия көздерін не ¥шін са тауымыз ажет?
АЙТЫЛЫМ
3-тапсырма. С ра тар а жауап бер.
зо
нт
1. «Болаша энергиясы» нені та ырыбы болды?
2. «Болаша энергиясы» деген — не?
3. Болаша энергиясыны адамзат а андай пайдасы бар?
4. Болаша энергия көздерін іздеуге не себеп болды?
АЙТЫЛЫМ
4-тапсырма. «Ойшыл алпа тар» р лдік ойыны. 6 о ушыдан топтасып,
ор
и
6 тсті алпа киі дер. С ра тар а жауап беріп, пікірталас йымдастыры дар. „алпа ты алмастырып, ойынды айта жал астыры дар.
алпаœтар
алпаœтарды« œызметі
ойылатын с©раœтар
«Баламалы энергия көздері» деген — не?
Баламалы энергия көздеріні
арты шылыын айтады.
Оны андай пайдасы бар?
Баламалы энергияны кемшіліктері
туралы айтады. ™р айсысына жеке
то талады.
Оны андай зияны бар?
Баламалы энергия туралы ойын
айтады.
Оны зияны тимес ¥шін алай пайдалану керек?
Айтылан ойды айсысы ¨наанын,
айсысы ¨намаанын айтады.
Айтылан ойа алай арайсы ?
Ба ылап, орыту: айтылан ойды
баламалы энергияа атысын айтады.
Айтылан ойдан андай орытынды
шыаруа болады?
Кө
к
ж
ие
к
-Г
Баламалы энергия т¥рлері (К¥н, жел,
су, атом электр стансылары) туралы
білетінін айтады.
БІЛГЕНГЕ МАРЖАН...
Табиаттаы барлы жылу — К¥ннен,
Өмірдегі барлы жылу — адамнан.
66
9-таœырып

67.

ТАҚЫРЫП
1-2-
саба
«Алаш» ™ƒымы нені
білдіреді?
зо
нт
10
Алаш идеясы мен қайраткерлері.
Дидахмет Әшімхан «Бес арыс»
О УШЫ, Б Л МОДУЛЬДЕ СЕН:
ж
ие
к
-Г
ор
и
• ты«дал¬ан мәтінні« негізгі мазм©нын тªсіну, аœпаратты« шынайылы¬ы мен
наœтылы¬ын аныœтау;
• ты«далым материалдарыны« мазм©ны негізінде к терілген мәселеге сыни
к зœарасы«ды білдіру;
• коммуникативтік жа¬даяттар¬а байланысты с йлеу әдебі формаларын д©рыс та«дай
білу;
• коммуникативтік жа¬даятœа сай с йлеу тіліндегі интонация, кідіріс, логикалыœ
екпінні« мәнін тªсініп, з ойы«ды жеткізу;
• прозалыœ және поэзиялыœ шы¬армаларда¬ы авторды« ойы мен к терілген мәселені
аныœтап, оœырман¬а әсерін ба¬алау;
• œосымша аœпарат к здерінен алын¬ан мәліметтерден œорытынды жасау, з
к зœарасы«ды білдіру;
• мәтіндерді« жанрлыœ және стильдік ерекшелігін саœтап, шолу жазу;
• таœырып бойынша с йлем ішінде œойылатын тыныс белгілерді орынды œолдану;
• жазба ж©мыстарда (мезгіл ба¬ыны«œы) сабаœтас œ©рмалас с йлемдерді œ©растыру
да дылары ды жетілдіресі .
ЖАА С ЗДЕР
МŠТІНАЛДЫ Ж›МЫС
Кө
к
сана-сезім, ілім-білім, алашордалы тар,
рбан, м рат, лтжанды
...
ЖАЗЫЛЫМ
1-тапсырма. Т мендегі с ра тар а жауап
...
бер.
1. «Ассоциограмма». Осыан дейінгі білімі е с¥йеніп, «алаш» деген сөзге байланысты
ассоциограмма ¨рап жаз.
...
Алаш
...
...
...
67

68.

АЙТЫЛЫМ
2-тапсырма. Дерекк здерге сйеніп, берілген тірек с здерді сипаттама-
сын тап. Оларды пайдаланып, алаш айраткерлері туралы диалог
ры дар.
Тірек с здер: партия, кімет, кімет, айраткер, лтжанды, ілім-білім,
рбан.
зо
нт
ЖАЗЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
3-тапсырма. «Алашорда» туралы дерекк здерден а парат тап. Алаш айраткерлері туралы сызбаны толтыр. Олар туралы ыс аша айт.
ор
и
ТІЛДІК БА ДАР
›лихан БŸкейхан
-Г
Алаш
айраткерлері
Мезгіл ба ыны ылы саба тас рмалас с йлем
Кө
к
ж
ие
к
Мезгіл баыны ылы саба тас ¨рмалас сөйлем — баыны ы сөйлем
басы ы сөйлемдегі ойды мезгілін білдіретін ¨рмаласты т¥рі.
С¨ра тары: ашан? ашаннан бері? ашан‰а шейін?
Мезгіл баыны ылы сөйлемні баяндауыштары:
а) жатыс септік т¨ласындаы есімшеден болады. Екеуі йден
шы анда она тарды соы әлі тарама‰ан еді.
ә) есімше т¨лалы етістік пен кезде, к нде, ша та, уа ытта деген
мезгіл мәнді сөздерді тіркесінен болады: А пан т‡керісі ая тал‰ан
кезде «Алашорда» партиясы рылды.
б) барыс және шыыс септік т¨ласындаы есімше мен шейін, дейін,
кейін, со, бері, б рын шылауларыны тіркесінен болады. «Алаш» кіметі
орна‰аннан кейін бәрі әділ шешілетініне сенімді болды.
в) -ша,-ше т л‰алы есімшеден болады. –лтжанды азаматтар партия р‰анша да сана-сезімі мен идеялары орта болды.
г) көсемшені -‰алы, -гелі, - алы, -келі т¨ласынан болады. Мысалы: Шынында да, партия рыл‰алы ілім-білім мәселесіне ерекше назар аударылды.
д) етістікті шартты райынан болады: Партия рылса, зиялы ауым
тез жиналар еді.
е) -ысымен, -ісімен осымшалы етістікпен болады. Мысалы: Алаш
арыстарыны ж мысы басталысымен иынды тар да к‡п кездесе бастады.
68
10-таœырып

69.

МŠТІНМЕН Ж›МЫС
ТЫҢДАЛЫМ ЖАЗЫЛЫМ
4-тапсырма. «Ойлан. Ж птас. Пікірлес». Мәтінді ты да.
Аудиомәтін
зо
нт
Тірек с здерді олданып, т жырым жазы дар.
Тірек с здер: ежелгі, бауырлас, ауым, ханды ру,
тайпа, шежіре, тау сілемі, ылыми болжам.
ОҚЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
5-тапсырма. Мәтінді о ы. «О ай және иын с ра тар кестесі» бойынша
мәтінні мазм нын талда.
Кө
к
ж
ие
к
-Г
ор
и
«Алаш» деген орта т¥ріктік атау Алтын Орда („ыпша мемлекеті) ыдыра аннан кейінгі кезде айтадан жа ыран бауырлас трік халы тарыны
басын біріктіретін ¨ран болан сия ты. Ал енді аза ты «Алаш» раны «алаш
алаш боланда, Алаша хан боланда б¨л алма а не ылмады ?» деген
сөздер кейінгі Алаша есімімен байланысты деуге болады.
Б¨л орайда Са ¨ла биді шежіресін, ™. Диваевты , Г.Н. Потанинні ,
Ш. Уәлихановты , А. Янушкевичті , Ш. ¨дайберді¨лыны , М. Тынышбаевты ел арасынан жинаан а ыз-ә гімелерін, кнделік жазбалары мен ылыми ма алаларын
атаан жөн. Соны ай- айсысы да Алашты хан боланын, ара халы ты со ынан
ертіп, айбары ас анын дәріптейді.
Ескі шежіре деректерінде «алаш» атауы « аза хал ы» тіркесіні синонимі
ретінде олданылады. Мысалы, адырали Жалайыри өз е бегінде аза ты
орнына «алаш» атауын олданады. Шежірелерді бірінде алаш а өзбек,
т¥рікмен, ара алпа , ырыз, аза , ноайды жат ызады. « амбар батыр» жырында, Б¨ ар жырауды Абылай хана айт анында, Махамбетті өле дерінде
«алаш» сөзі аза атауыны баламасы ретінде берілген.
«Атамыз — Алаш, керегеміз — ааш» деген аза хал ы ¨лтты тәуелсіздік
жолындаы к¥ресінде ежелгі «алаш» ¨ымына айта оралып, оны бостанды пен
бірлікті ¨раны етіп алды. Соны дәлелі ретінде «Алаш озалысы», «Алашорда», «Алаш» деген ¨ымдарды атауа болады. «Алаш азаматы» деу «өз хал ын
с¥йетін, соан өмірін арнаан адам» дегенді білдіреді.
ХХ асырды басында ¨рылып, осындай аса ма ызды ат алан «Алаш»
партиясыны ¨рамына лтты сана-сезімі те жо ары, ілім-білімді тере
ме герген т¨лалар жиналды. Өздерін «алашордалы тар» деп атаан б¨л зиялы ауым аза ¥шін, еліні болашаы ¥шін рбан болудан оры пады. Èлы
м¨рат жолында өмірлерін иды. Өйткені олар — шын мәнінде на ыз лтжанды
азаматтар еді.
69

70.

зо
нт
ор
и
ЖАЗЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
-Г
6-тапсырма. „ою аріппен жазыл ан с з тіркестеріні ма ынасын аны та.
Оларды атыстырып, мәтінні мазм нын айт.
ж
ие
к
ЖАЗЫЛЫМ
7-тапсырма. Берілген с здер мен с з тіркестерін ма ынасына арай сәй-
Кө
к
кестендіріп, с йлем рап жаз.
«Алаш» сөзіні маынасы
«өз ¨лты ¥шін бәріне дайын, наыз
адам» дегенді білдіреді.
«Алаш» сөзі —
«бауырлас, туыс» дегенді білдіреді.
«Алаш азаматы» сөзіні мәні
ірі т¨лалар жиналды.
Алашордалы тар ¨лы м¨рат жо« аза ты » синонимі.
лында
Алаш туы астына ¨лтты сана-сезімі өздерін ¨рбанды а шалды.
өте жоары, ілім-білімді тере
ме герген
АЙТЫЛЫМ
8-тапсырма. Топты ж мыс. «œш адамды с хбат» тәсілімен мәтінні мазм нын талда дар. Ол шін топта ы 3-4 о ушы мәтін мазм ны бойынша кезекпен с хбат алсын.
70
10-таœырып

71.

МŠТІНСО˜Ы Ж›МЫС
АЙТЫЛЫМ
9-тапсырма. ртрлі осымша деректер мен мәліметтерді олданып,
зо
нт
«алаш» с зіні ма ынасы туралы досы мен диалог р.
ОҚЫЛЫМ ЖАЗЫЛЫМ
10-тапсырма. ртрлі дерекк здерден «Алашорда» кіметі туралы а парат тауып, о ы. Ол туралы з ойы ды эссе трінде жаз.
ЖАЗЫЛЫМ
ор
и
11-тапсырма. Елі шін және з амы шін ызмет ететін екі трлі т л аны сипаттайтын диаграмма рап жаз. Синоним, антоним с здерді
орынды олдан.
ЕСТЕ СА ТА!
Кө
к
ж
ие
к
-Г
«Алаш» партиясыны« œ©рамына ©лттыœ сана-сезімі
те жо¬ары, ілім-білімді тере« ме«герген т©л¬алар
жиналды. ¤здерін «алашордалыœтар» деп ата¬ан б©л
зиялы œауым œазаœ ªшін, еліні« болаша¬ы ªшін œ©рбан
болудан œорыœпады. ›лы м©рат жолында мірлерін
œиды. ¤йткені олар — шын мәнінде на¬ыз ©лтжанды
азаматтар еді.
71

72.

Алаш озƒалысына
100 жыл
зо
нт
ЖАА С ЗДЕР
3-4-
саба
МŠТІНАЛДЫ Ж›МЫС
аян, тартыс, осал, отаршыл,
адамгершілік, намысшыл, м рагер, у ынсргін, насихат
ЖАЗЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
ор
и
1-тапсырма. Берілген с здерді ма ынасын аны та. Оларды ішінен сино-
АЙТЫЛЫМ
-Г
ним с здерді тауып, ма ынасын ажырат.
аян
отаршыл
осал
көтеріліс
озалыс
уын-с¥ргін жаластырушы насихат
белгілі
тартыс
намысшыл
адамгершілік
м¨рагер
әлсіз
соыс
ж
ие
к
2-тапсырма. «Кім тап ыр?». Суретке ара. Алаш оз алысына андай
Кө
к
атысы бар?
72
10-таœырып

73.

МŠТІНМЕН Ж›МЫС
ТЫҢДАЛЫМ ЖАЗЫЛЫМ
3-тапсырма. Ты дал ан мәтін бойынша жоспарды негізге алып, ойы ды
зо
нт
жина тап жаз.
Жоспар:
1. Алаш ы бадарлама
2. Зиялылар м¨раты
3. ¸ылым-білім ¥йрету баыттары
4. Басылым мәселелері
Аудиомәтін
ТЫҢДАЛЫМ АЙТЫЛЫМ
4-тапсырма. Мәтінді ты да. Мазм ны бойынша 5 с ра ра. Мәтінні таАЙТЫЛЫМ
ор
и
ырыбын, идеясын аны та.
5-тапсырма. Алаш зиялылары к терген а ысыз о у мәселесіне атысты з
к з арасы ды т жырымдап айт.
-Г
ОҚЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ ЖАЗЫЛЫМ
6-тапсырма. Мәтінді «INSERT» о ыту стратегиясы бойынша талда.
ж
ие
к
Т мендегі белгілермен әр азатжолды немесе с йлемдерді белгіле.
Ÿз ойы ды орытындылап жаз.
«V»
«–»
«+»
«?»
Б©рыннан
Мені« ойла¬аныма Мен ªшін жа«а Келісе алмаймын,
білемін
œайшы, кере¬ар
аœпарат
білгім келеді
Кө
к
Алаш озалысы — ХХ асырды алаш ы ширегінде Ресей империясыны
отарлы билік ж¥йесіне арсы баытталан ¨лт-азатты озалыс.
ХХ асырды бас кезінде аза даласында ресейлік бас ару ж¥йесі к¥шейе
т¥сті. Ресейден көшіп келушілерді к¥рт артуынан аза тар ¨нарлы жерлерден ыыстырылды. Енді аза а өз жерін отаршылдардан са тап алу ¥шін
к¥ресті к¥шейту ажеттігі аян болды. Біра арулы көтеріліс жолымен емес,
¨тымды саяси жолмен к¥рес ж¥ргізу ажет еді. аза хал ыны м¥ддесі ¥шін
к¥ресті бастаан аза зиялыларыны әрекеттері кейін Алаш озалысына
бастама болды.
™. Бөкейхан, А. Байт¨рсын¨лы, М. Дулат¨лыны жетекшілігімен ¨лтты намысшыл зиялылары ¨лт азаттыы ¥шін саяси к¥рес жолдарын ме гере бастады. Олар т¥рлі озалыстара атысып, ¥гіт-насихат ж¨мыстарын ж¥ргізді. Ол
¥шін газет, кітап шыаруды жола ойды. 1911 жылдан «Ай ап» журналы, 1913
73

74.

-Г
ЖАЗЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
ор
и
зо
нт
жылдан « аза », артынша «Бірлік туы», «Сарыар а», «А жол» газеттері ¨лтазатты к¥рес жолын ай ындауа ызмет етті.
Алаш озалысы аза еліні өзін-өзі бас ару, біртіндеп дербес мемлекет ¨ру, аза жеріне оныс аударуа шек ою, адамгершілік, адам ¨ ын
¨рметтеу, экономиканы дамыту, аза тіліні беделін арттыруды ма сат етті. Алаш озалысыны ар асында 1917 жылы аза комитеттері, Т¥ркістан
автономиясы, «Алашорда» ¥кіметі ¨рылды. 1917 жылы пайда болан б¨л
саяси ¨рылымдар большевиктер тарапынан к¥шпен таратылды. Алаш озалысыны жа таушылары уан-с¥ргінге ¨шырап, өлім жазасына кесілді.
Біра Алаш озалысынан басталан ¨лт-азатты озалыс к¥штері
саяси к¥рес сахнасынан бірден кете ойан жо . Одан кейін Т. Рыс ¨лов,
С. Сәдуа асов, С. Аспандияров, С. ожанов, Ж. Мы баев сынды зиялылар ¨лтазатты тартысты жа а сипатта жаластырды. Алайда тоталитарлы билік
оларды Алаш озалысы ізбасарлары ретінде жаппай жазалады. Сөйтіп, бірінші орыс тө керісінен бастау алан Алаш ¨лт-азатты озалысы 30-жылдара
дейін жаласты.
7-тапсырма. Мәтіннен жа а с здерді тауып, лгі бойынша тіркескен с з-
ж
ие
к
дерімен к шіріп жаз. Ма ынасын аны та.
лгі: кресті кшейту ажеттігі аян (белгілі) болды.
ОҚЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
8-тапсырма. С йлемдерді о ы. „ай ба анда ы та ырып мәтінні ай азат-
Кө
к
жолында ы оймен сәйкес келетінін айт.
«Алаш» озалысыны
бастамасы
уын-с¥ргін кезе і
Алаш озалысы
Алаш озалысыны
ма саты
Алаш м¨рагерлеріні
ызметі
МŠТІНСО˜Ы Ж›МЫС
ЖАЗЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
9-тапсырма. Берілген крделі с здерді сы арын тауып, сәйкестендір.
Алашорда
отаршыл
74
10-таœырып
м¨рагерлері
жау

75.

болды
ел
мәселелері
¥кіметі
уын-с¥ргін
насихат
АЙТЫЛЫМ
зо
нт
саяси
аян
Алаш
тартысты
осал
адамгершілік
10-тапсырма. «6 неліктен?» тәсілі бойынша бгінгі саба та ткен матеЖАЗЫЛЫМ
ор
и
риалды негізінде парталас досы мен с ра -жауап трінде с йлес.
11-тапсырма. Интернет к здерінен Алаш оз алысыны айраткерлері
АЙТЫЛЫМ
-Г
негіздеген «Алаш» партиясыны лтты ба дарламасымен таныс.
Ба дарламаны мазм ны мен рылымын матрица трінде жаз.
12-тапсырма. «Блиц-с хбат». Жа даят: бгін — «„у ын-сргін рбанда-
ж
ие
к
рын еске алу» кні. Алаш зиялыларыны рпа ыны бірінен с хбат
ал. С ра тары ыс а да н с а болсын. Сынып е здік с ра тар мен
жауаптарды аны тасын.
ЖАЗЫЛЫМ
ОЙТАРАЗЫ
13-тапсырма. «Бес сауса » тәсілі ар ылы с ра тар а жауап жаз.
Кө
к
Бас барма — басты мәселе. Б¥гін саба та е ¨нды мәселе андай болды?
Бала йрек — бірлесу. Мен топта/ж¨пта алай ж¨мыс жасадым? Кімге
көмектестім? Кім маан көмектесті?
Ортан терек — ойлану. Б¥гін андай білім мен тәжірибе алдым?
Шылдыр шмек — шынайылы . Саба маан ¨нады ма? Неліктен?
Кішкене б бек — к іл кй ахуалы. Өзімді саба та алай сезіндім?
75

76.

Алаш айраткерлері
тіл мәселесі туралы
ЖАА С ЗДЕР
5-6-
саба
боданды , мінбер, болмыс, бейресми,
меншік
АЙТЫЛЫМ
1-тапсырма. С ра тар а жауап бер.
зо
нт
МŠТІНАЛДЫ Ж›МЫС
-Г
АЙТЫЛЫМ
ор
и
1. Алаш айраткерлеріні тіл туралы айт ан андай сөзін білесі ?
2. Ахмет Байт¨рсын¨лыны аза тілін дамытуда андай е бегі бар?
3. Халел Досм¨хамед¨лыны тіл туралы т¨жырымы андай за мен байланысты болды?
2-тапсырма. Кестеге ара. Осы терминдерді айсысы бгінгі саба ты
та ырыбына сай келеді, айсысы арты ? Ÿз болжамы ды айт.
Мәдениет
даму
болмыс
ж
ие
к
Тіл
ренессанс
мінбер
Экономика
боданды
ресми
МŠТІНМЕН Ж›МЫС
Кө
к
ТЫҢДАЛЫМ ЖАЗЫЛЫМ
3-тапсырма. Мәтінді о ы. Орта ойды тйіндеп,
з т жырымы ды жаз.
ЖАЗЫЛЫМ
Аудиомәтін
4-тапсырма. Мәтінге сйеніп, «Алаш» партиясыны мшесіне ойылатын
шарттарды аны та. Оны сызба трінде жаз.
76
10-таœырып

77.

ОҚЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
5-тапсырма. Мәтінді о ы. «ЖИГСО» — «Б лшекте, жина та!». Сынып ш
зо
нт
топ а бірігеді. р топта ы о ушылар №1, №2, №3 трінде белгіленеді. 1-кезе де әр топта ы о ушылар мәтінні здеріне тиесілі б лігін
о иды. 2-кезе де әр топта ы о ушылар н мірлеріне сәйкес топ болып бірігеді. Олар здері о ы ан мәтінні б лігінен бейтаныс с здерді
тауып, орыс тіліне аударады; мазм нын бірігіп талдайды, ой б ліседі.
3-кезе де топ мшелері з орындарына барады да жалпы мәтінні
мазм ны бойынша ке есіп, здері ала ан тәсілмен (тірек с здер кестесі, кластер, сурет және т.б.) ойларын жина тайды. 4-кезе де әр топ
з т жырымын айтуы керек.
Кө
к
ж
ие
к
-Г
ор
и
XX асырды басында дербес ел болу саясатын көтерген Алаш айраткерлеріні басты ма саттарыны бірі — автономиялы бас ару ж¥йесіндегі
мемлекеттік ¨рылыс болса, екіншісі — мемлекеттік тіл саясаты еді. Èлтты
са тау жолындаы ана тіліні орны мен рөлін т¥сіну — оны са тауа деген
¥лкен жауапкершілік еді.
І. Ахмет Байт рсын лы: «О у ¨ралыны е ¨лыы — бала о ытат¨ын
кітап... Өз тілімен сөйлескен, өз тілімен жазан ж¨ртты ¨лттыы еш уа ытта
адамы ¨рымай жоалмайды. Èлтты са талуына да, жоалуына да себеп болатын нәрсені е уаттысы — тілі. Сөзі жоалан ж¨ртты өзі де жоалады.
«Өз ¨лтына бас а ж¨ртты осамын» дегендер әуелі сол ж¨ртты тілін аздыруа
тырысады...
Егер де біз « аза » деген ¨лт болып т¨руды тілесек, арнымыз ашпас амын
ойлаанда тілімізді де са талу амын атар ойлау керек.
Орысша о ыандар орыс сөзіні ж¥йесіне дадыланып ¥йренген, ноайша
о ыандар ноай сөзіні ж¥йесіне дадыланып ¥йренген. аза сөздерін алып,
орыс я ноай ж¥йесімен тізсе, әрине, ол наыз аза ша болып шы пайды. Сондай кемшілік болмас ¥шін әр ж¨рт баласын әуелі өз тілінде о ытып, өз тілінде жазу-сызу ¥йретіп, өз тіліні ж¥йесін білдіріп, жолын танытып, балалар
әбден дадылананнан кейін бас аша о ыта бастайды. Біз де тіліміз б¨зылмай
са талуын тілесек, өзгелерше әуелі ана тілімізбен о ытып, сонан со бас аша
о ытуа тиіспіз».
ІІ. Å мар „араш: «Е әуелі ана тілі ажет. Егер ана тілін білмесе , сен ол
¨лтты баласы емессі . Ана тілін білмей т¨рып, ¨лт білімін ала алмайсы . Èлт
білімі болмаса, әдебиетті болмайтындыы өзі-а белгілі. ™дебиеті жо ¨лтты
өнері де өршімейді.
Тіл са тауа м¥мкін боланда, тіл са талуа тиіс. Біз тілімізді анша са таса ,
¨лтымызды да сонша са таан боламыз.
Èмытпа ыз: өзімізді бас а ¨ сас халы тан айыратын белгіміз болан ана
тілімізді білсек ана, осы ма саттара жетпекпіз».
77

78.

Кө
к
ж
ие
к
-Г
ор
и
зо
нт
ІІІ. Халел Досм хамед лы: «Мәдениетімізді негізі — білім. Білімге тіл
ар ылы жетіледі. Білімді ж¨рттарды тілі бай болады.
Елді тілі б¨зылуына е алдымен о ыандары себеп болады. Б¨лар жат
әсерлерге баыныш келіп, ана тілін өзгертуге жолбасшы болады.
™дебиет тіліні аруы — баспа мен мектеп. «Баспа мен мектеп» деген —
адам шошынарлы өте айратты ару. Баспа мен мектепте олданан тіл елге
а ырында сі бей алмайды. Мектеп пен баспаны тілі д¨рыс тіл болса, елді тілін
көркейтіп, байытып, г¥лдендіреді; мектеп пен баспада олданан тіл шатас ан
тіл болса, ол ел — сорлы ел, м¨ндай елді тілі б¨зылмай алмайды.
Ана тілін жа сы біліп т¨рып, бөтенше жа сы сөйлесе , б¨л — с¥йініш; ана
тілін білмей т¨рып, бөтенше сөйлесе , б¨л — к¥йініш. Өз тілін білмей т¨рып, жат
тілге еліктей беру — зор ате. Б¨л — о ыандарды ¬әм о ушыларды есінен
шы пауы керек».
ІV. Міржа ып Дулат лы: « аза тілі — бай, таза іргелі ж¨рт тілі» деп бәріміз
де айтамыз... Біра ¨р «бай, таза» деумен тіліміз өздігінен са талып, әдебиетіміз
өрбіп кете ала ма? ай ж¨ртты тілі болса да, ту басында біздікі секілді таза да
бай болан. Біра олар көрші ж¨рттарды сөзі осыла- осыла, ж¥ре б¨зылан.
Бізді аза тілі б¨рын ылалсыз таза болса да, б¨л кезде бас а ж¨рттармен араласа бастады , бас а ж¨рттарды о уын о ыды ... Бір жаы Б¨хар, бір жаы Мекке, Медине, Стамб¨лдардан да о ып айт андарымыз бар. Соларды бәрі елге
ноайшылап, арабшылап, сартшылап айтып ж¥р. Б¨ларды сөйлеген сөзінде,
жазан хатында шет ж¨рттарды тілі а ып т¨р...
« аза тілін са таймыз, балаларымызды аза ша болсын»,—дегенде б¨ларды бәріні негізі «Тіл — ¨рал» екенін ¨мытпас а керек.
« аза тілін іске асыратын болса , аза әдебиетін к¥шейтеміз» десек,
е алдымен, істі санын салма тамай, сапасын ескеруіміз керек. Ол ¥шін « аза ша» деп жазылан сөздерді әлгі кемшілігін ¨рту керек. Оны ¨рту ¥шін
әуелі б¨л кемшілікті андай екенін білу керек».
78
10-таœырып

79.

ЖАЗЫЛЫМ
6-тапсырма. С здіктерді к мегімен мәтіндегі таныс емес с здер мен с з
тіркестеріні ма ынасын аны тап жаз.
МŠТІНСО˜Ы Ж›МЫС
ЖАЗЫЛЫМ
зо
нт
7-тапсырма. Ÿзі ала ан алаш зиялысыны атынан бгінгі рпа а тіл
туралы сиет жаз.
ЖАЗЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
8-тапсырма. Алаш айраткерлеріні білім мен тілді байланысына атыс-
ОҚЫЛЫМ ЖАЗЫЛЫМ
ор
и
ты е бектері туралы дерекк здерден а парат тап. «¨лт және тіл»
та ырыбында эссе жаз.
9-тапсырма. ртрлі дерекк здердегі а паратты пайдаланып, «Алаш
ЖАЗЫЛЫМ
-Г
және тіл» та ырыбында постер ра. Ж мысы ды таныстыр. Онда
сәлемдесу, танысу, тініш айту а байланысты с з тіркестерін олдан.
ОЙТАРАЗЫ
ж
ие
к
10-тапсырма. «Шы у пара ын» пайдаланып, т мендегі с ра тар а жазбаша жауап бер.
1. Б¥гін не ¥йренді ?
2. Саба бойынша андай с¨ра тары бар?
3. Келесі саба та андай мәселелерге баса назар аудару керек?
Кө
к
ЕСТЕ СА ТА!
XX ¬асырды« басында дербес ел болу саясатын к терген алаш œайраткерлеріні« басты маœсаттарыны« бірі — мемлекеттік тіл саясаты болды.
›лтты саœтау жолында¬ы ана тіліні« орны мен р лін тªсіну — оны саœтау¬а
деген ªлкен жауапкершілік еді. Олар тіл мәселесін тек мінберден айтœан
жоœ. Тіл туралы мәселені бодандыœтан œ©тылуды« жолы ретінде к рсетті,
ресми, бейресми жа¬дайларда биікке к терді.
79

80.

Бес арыс
7-8-
саба
ЖАА С ЗДЕР
т т ында, зорлы , жазала, аба ты,
ауым, атыгез
АЙТЫЛЫМ
зо
нт
МŠТІНАЛДЫ Ж›МЫС
1-тапсырма. Кестедегі суреттерге ара. Онда берілген атауларды
айсысы са ан таныс? Осы т л алар туралы не білесі ?
Алашты бес арысы
ж
ие
к
-Г
ор
и
Алыптар
Кө
к
„аза ты ш бәйтерегі
ЖАЗЫЛЫМ
2-тапсырма. ртрлі дерекк здерге сйеніп, «бәйтерек», «алып», «арыс»
с здеріні аны тамасын жаз.
МŠТІНМЕН Ж›МЫС
ТЫҢДАЛЫМ АЙТЫЛЫМ
3-тапсырма. Мәтінді ты да. Мазм нын айт.
80
10-таœырып
Аудиомәтін

81.

ЖАЗЫЛЫМ
4-тапсырма. Ты дал ан мәтін бойынша авторлар мен е бектерді сәйкес-
зо
нт
тендір.
ОҚЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
Тіл — рал
-Г
Педагогика
Астана идеясы
ор
и
Психология
Алгебра
ж
ие
к
5-тапсырма. Мәтінді о ы. «Алаш» партиясыны жойылуын тарихи себептермен байланыстырып тсіндір.
Кө
к
Ке ес өкіметі орнааннан кейін «Алаш» партиясы мен «Алашорда»
¥кіметіні м¥шелеріне Б¥кілода ты Орталы Ат ару комитетіні 1919 жылы
4 сәуірдегі және 1920 жылы 15 көкектегі аулыларымен кешірім жарияланып,
белді м¥шелері ¥кімет ызметіне тартылан еді. Алайда 1922 жылдан бастап
алашордашыларды ¥кімет пен партия тарапынан удалау, т¨т ындау, жазалау саясаты орын алды. Б¨л туралы академик Манаш озыбаев: «Совет өкіметі
сөзінде т¨рмады, екіж¥зділік жасады. Кешірім тек ааз ж¥зінде болды. Азамат
соысы біте сала көп кешікпей алаш азаматтарын уын-с¥ргінге салу басталды», — деп жазды. Ал академик Ке ес Н¨рпейіс: «Ке ес өкіметі әр ырынан
танылан, білімді де талантты «Алашорда» айраткерлерін азамат соысы
же іске жеткеннен кейін тарих сахнасынан кетіруге тырысты. Алдау мен арбау
әдісін, ару ж¨мсап к¥штеу, аба тыа амау, атыгездік жасау, зорлы көрсету
жолын олданды. Басты саясат — оларды аза станны оамды -саяси
өмірінен аластату болды. Алаш айраткерлерін «¨лтшылдар» мен «жікшілдер»
атандырып, уындай бастады», — деген т¨жырым жасаан еді.
81

82.

ЖАЗЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
6-тапсырма. Мәтінге сйеніп, Ке ес кіметіні алаш айраткерлеріне
зо
нт
жаса ан әділетсіздігін танытатын әрекеттерін ретімен жаз.
р айсысын сипатта.
кешірім жариялау
удалау
т¨т ындау
алдау-арбау
жазалау
атыгездік жасау
аба тыа амау
ызметке тарту
уын-с¥ргінге салу
зорлы көрсету
аластау
жою
АЙТЫЛЫМ
МŠТІНСО˜Ы Ж›МЫС
ОҚЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
ор
и
7-тапсырма. Мәтін бойынша бір-бірі е с ра ойып, с хбаттасы дар.
8-тапсырма. Ÿле ді мәнерлеп о ы. „ою аріппен жазыл ан с здерді
синонимдерін тап. Тсінгені ді айт.
Сын жерде еліні
намысын сатпады.
ж
ие
к
-Г
Шай алды сан мәрте
Елімні т ны ы.
азаым, асылым —
Көк т¥рік сыныы.
Торлап ап т¨ранда
Èлтымды азап-м ,
Оятпа болыпты
Èлдары аза ты .
Кө
к
™лихан, М¨стафа,
Ахмет, Міржа ып
Орнатпа болыпты
Хал ына н р ба ыт.
К¥ресті: «Атсын,—деп,—еліні
а та ы!»
Алашты айбынды
Асылдай ¨лдары.
Зиялы, ж¥ректі,
ораны т¨лалы.
«Ба ыт а жетсін!» — деп
Келешек асырлар.
Еліні ерте ін
Ойлады асылдар.
Еске алса ¨рпаы,
Кеудеге рт толды.
Алашты ¨лдары
А жолда мерт болды.
Кн туды к¥лімдеп
Асылдар а саан.
Èрпаы б¥гін кеп
А та ын арсы алан.
ыранды көк байра
Биікке көтерді.
Елта ба — ос пыра ,
Алыс а жет енді!
§. ‘ожахмет
82
10-таœырып

83.

АЙТЫЛЫМ
9-тапсырма. «Алашты арда лдары» та ырыбында ашы сынып са атын
ткізі дер. Ашы саба ты ма сатын, міндеттерін аны та дар.
Слайд-шоу жасап, т саукесер ткізі дер.
ЖАЗЫЛЫМ
зо
нт
10-тапсырма. «Бес сауса » тәсілі ар ылы с ра тар а жауап жазы ыз.
ЕСТЕ СА ТА!
ор
и
Бас барма — басты мәселе. Б¥гін саба та е ма ызды мәселе андай
болды?
Бала йрек — бірлесу. Мен топта/ж¨пта алай ж¨мыс жасадым? Кімге
көмектестім?
Ортан терек — ойлану. Мен б¥гін андай білім мен тәжірибе алдым?
Шылдыр шмек — шынайылы . Саба ¨нады ма? Неліктен?
Кішкене б бек — к іл кй ахуалы. Өзімді саба та алай сезіндім?
Кө
к
ж
ие
к
-Г
Ке«ес кіметі «Алашорданы«» білімді де талантты œайраткерлерін
азамат со¬ысы же«іске жеткеннен кейін тарих сахнасынан кетіруге тырысты. Алдау мен арбау әдісін, œару ж©мсап кªштеу, абаœты¬а œамау,
œатыгездік жасау, зорлыœ к рсету жолын œолданды. Басты саясат: оларды азаœстанны« œо¬амдыœ-саяси мірінен аластату, œу¬ын-сªргінге салу
болды.
83

84.

Ахмет пен
Міржаып
9-10-
саба
МŠТІНАЛДЫ Ж›МЫС
ЖАА С ЗДЕР
зо
нт
маза , а тал, боданды
АЙТЫЛЫМ
1-тапсырма. Суретке ара. Б л — Ахмет Байт рсын лы мен Міржа ып
ж
ие
к
-Г
ор
и
Дулат лына ойыл ан ескерткіш. Халы арасында оларды аттары
«Аха мен Жа а » деп атар аталады. Осы екі т л аны біріктіріп
т р ан не? Дерекк здерге сйеніп жауап бер.
ОҚЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
Кө
к
2-тапсырма. Ÿле ді о ы. Мазм нын айт.
Көзі ді аш, оян, аза , көтер басты,
Өткізбей ара ыда бекер жасты.
Жер кeттi, дін нашарлап, хал ¬арам боп,
азаым, енді жату жарамас-ты.
М. Дулат лы
ЖАЗЫЛЫМ
3-тапсырма. Кестеде Ахмет Байт рсын лы мен Міржа ып Дулат лыны
та дырын байланыстыратын орта с здер берілген. Оларды атысты-
84
10-таœырып

85.

МŠТІНМЕН Ж›МЫС
ТЫҢДАЛЫМ
4-тапсырма. Мәтінді ты да. Стилін аны та.
Аудиомәтін
ор
и
ЖАЗЫЛЫМ
зо
нт
рып, мәтін рап жаз. Мәтінде мезгіл ба ыны ылы саба тас рмалас с йлемдерді олдан.
боданды
а тал
маза
ілім-білім
Ы.Алтынсарин
мектебіні өкілі
«Оян, аза !» «Маса»
« аза »
Торай елі
«Алашорда»
газеті
5-тапсырма. Ты дал ан мәтін бойынша арызды мазм нын аны тау шін
ОҚЫЛЫМ ЖАЗЫЛЫМ
-Г
4 с ра рап жаз. Міржа ыпты «Оян, аза » ле інен берілген
зіндіге де назар аудары дар.
ж
ие
к
6-тапсырма. Мәтінді о ы. Тірек с здерді аны та. Крделі жоспар р.
Кө
к
Ахмет Байт¨рсын¨лы 1872 жылы азіргі останай облысы Жангелдин ауданы Сарыт¥бек ауылында туан. ¨лт-азатты оз алысты жетекшісі,
мемлекет айраткері, а ын, публицист, аза тіл білімі мен әдебиеттану ылымдарыны негізін салушы, алым, лтты жазуды реформаторы, аартушы.
А. Байт¨рсын¨лы Торайда, Орынборда білім аланнан кейін А төбеде,
останайда, ар аралыда орыс- аза мектептерінде саба берген. 1909 жылы
хал ын боданды тан ¨т ару жолындаы саяси белсенділігі ¥шін Семей
т¥рмесіне жабылады. 1910 жылы Орынбора жер аударылып, сонда 1917
жыла дейін болады. Өзіні сенімді достары — ™. Бөкейхан, М. Дулат¨лымен
бірге 1913 жылдан бастап « аза » газетін шыарып, ж¨мысына жетекшілік
етті. Ресейде патша билігі ¨лааннан кейін «Алашорда» кіметін ¨ру ¥шін
бар к¥шін салды. Большевиктерді мойындамай, арсы шы ты. 1921-1928 жылдары аза халы аарту институтында саба берді. 1929 жылы 2 маусымда
т¨т ына алынып, Ресейді солт¥стік облыстарына жер аударылды. Кейін босап шы анмен, 1937 жылы айтадан амауа алынып, атылан.
Міржа ып Дулат¨лы (1885-1935) — аза ты аса көрнекті аартушысы, оам айраткері, а ын, жазушы, көсемсөз шебері, Алаш озалысыны негізін
85

86.

ЖАЗЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
-Г
ор
и
зо
нт
алаушы. Туан жері — Торай уезі, Сары опа облысыны бірінші ауылы ( aзipri
останай облысыны Жангелді ауданына арасты ызбел ауылы). ™кесі —
Дулат балаларын жастайынан о уа береді. Алаш ыда бала Міржа ып ауыл
молдасынан о ып, хат таниды. Молдадан екі жыл о ыаннан кейін, 18971902 жылдары, ауыл мектебінде орысша о ытатын М¨ ан м¨алімнен дәріс
алады. Б¨л мектеп Міржа ыпты білімін толы тырумен атар, азамат ретінде
алыптасуына да аса зор ы пал жасайды. М¨ ан м¨алім ¨лы аартушы Ыбырай Алтынсарин іргетасын алаан о у орныны , дәлірек айт анда, Торай
аласындаы уездік орыс- аза мектебіні т¥легі болатын. Өз шәкірттеріне де
ол осы рухта тәлім-тәрбие, тере білім береді.
Міржа ып 1913 жылы Ахмет Байт¨рсын¨лымен бipre « аза » газетін
шыарып, басылымны б¨дан кейінгі ж¨мысына белсене араласады. 1920 жылы
Ташкентке келіп, сондаы «А жол» газетінде ызмет ат арады. 1922 жылы
жазы сыз амауа алынады. Т¥рмеден шы ан со 1922-1926 жылдары
Орынбордаы аарту институтында о ытушы болады. 1928 жылды аяында
бip топ аза зиялыларымен бipгe амауа алынады да он жыла сотталып,
1935 жылы айдауда айтыс болады.
Хал ымызды ос арда тысы, алаш көсемдері — Ахмет пен Міржа ып 1988
жылы а талып, есімдері хал ына айта оралды.
ж
ие
к
7-тапсырма. Мәтіндегі ою аріппен жазыл ан с здермен с здік ж мысын жаса. Жа а с здерді атыстырып, с йлем рап айт.
ЖАЗЫЛЫМ
8-тапсырма. Екі т л аны мірбаянды деректері бойынша тйіндеме
Кө
к
жаз.
МŠТІНСО˜Ы Ж›МЫС
АЙТЫЛЫМ
9-тапсырма. ртрлі дерекк зден Ахмет пен Міржа ыпты досты ы туралы жазыл ан мәліметтерді жина. Ойы ды ке ірек айт.
86
10-таœырып

87.

ЖАЗЫЛЫМ
10-тапсырма. Т менде берілген тірек с здерді олданып, Ахмет пен
Міржа ыпты арасында ы арым- атынас туралы эссе жаз.
Тірек с здер: Алаш, мемлекет, мдде, боданды , азат, оян, халы
та дыры, рбан болу, сана-сезім, лтжанды.
зо
нт
АЙТЫЛЫМ
11-тапсырма. Ахмет пен Міржа ып туралы деректі фильм тсірсе , ан-
дай фильм тсірер еді ? Болаша фильмі ні идеясын, жанрын айтып бер.
ОЙТАРАЗЫ
ЖАЗЫЛЫМ
ЕСТЕ СА ТА!
Не сезіндім?
Не ©нады?
-Г
андай ой пайда болды?
ор
и
12-тапсырма. «Мені саба тан кейінгі әсерім» кестесін толтыры дар.
Кө
к
ж
ие
к
Ахмет Байт©рсын©лы мен Міржаœып Дулат©лы œазаœ халœын ªкіметке
œарсы т©ру¬а шаœырды, бодандыœœа œарсы шы¬у¬а ªндеді. Халœымызды«
œос ардаœтысы, алаш к семдері — Ахмет пен Міржаœып 1988 жылы аœталып, есімдері халœына œайта оралды.
87

88.

11-12
саба -
зо
нт
Бес арысты бірі —
Маƒжан Ж™мабаев
ЖАА С ЗДЕР
МŠТІНАЛДЫ Ж›МЫС
маза , а тал, боданды
ЖАЗЫЛЫМ
атыстырып с йлем ра.
ор
и
1-тапсырма. «А ын» с зімен байланысты крделі атауларды жаз. Оларды
лгі: лирик а ын; Ма жан Ж мабаев — ХХ асырды басында мір срген
лирик а ын.
АЙТЫЛЫМ
2-тапсырма. Суретке ара. Б л кісі —
ж
ие
к
-Г
кім? Бгінгі саба ты та ырыбына
б л суретті андай атысы болуы
ммкін? Ÿз болжамы ды айт.
МŠТІНМЕН Ж›МЫС
ТЫҢДАЛЫМ АЙТЫЛЫМ
Кө
к
Аудиомәтін
3-тапсырма. Мәтінді ты да. Тірек с здерді пайдаланып, с ра тар а жауап
бер.
Тірек с здер: жар ыра ын, әшекейлігін сйемін, ауылда туып, Еуропа
мәдениетін ме герген, әдебиет әдебиет шін, келешекке жарайтын с з,
арт ы кнге алу а жарайтын с з.
1. Мәтінні авторы — кім?
2. Мәтінде кім туралы айтылды?
3. Автор неге: «А ынны еуропалыын, жар ыраын, әшекейлігін с¥йемін», — дейді?
4. аза ауылында туан а ын Еуропа мәдениетін алай игерген?
5. Автор Мажанны шыармашылыын алай баалайды?
88
10-таœырып
88

89.

АЙТЫЛЫМ
4-тапсырма. Мәтінні стилін аны та. С зі ді дәлелде.
ОҚЫЛЫМ ЖАЗЫЛЫМ
диаграмма трінде жина тап жаз.
зо
нт
5-тапсырма. Мәтінді о ы. А ынны білім жолы мен айраткерлік жолын
Кө
к
ж
ие
к
-Г
ор
и
Мажан Ж¨мабаев — Алаш озалысыны айраткері, а ын, аза әдебиетіні жар ын ж¨лдызы.
Атасы — Ж¨мабай ажы. ™кесі — Бекен саудамен айналыс ан, дәулетті адам болан. Анасыны есімі — Г¥лсім. Мажан ауыл молдасынан
сауатын ашып, 1905-1910 жылдары ызылжардаы (Петропавл) №1 мешітті жанында белгілі
татар зиялысы, м¨сылман халы тарыны азаттыы
жолында к¥рескен М. Бегішевті ¨йымдастыруымен
ашылан медреседе о ыды. Медреседе Бегішевтен
Шыыс халы тарыны тарихынан дәріс алды, аза ,
татар әдебиеттерін, Фирдоуси, Сади, Хафиз, Омар
Úайям, Низами, Науаи секілді шыыс а ындарыны
дастандарын о ып-¥йренді.
1910-1913 жылдары Уфа аласындаы «¸алия» медресесінде білім алды. 1913-1916 жылдары Омбы м¨алімдер семинариясында
о ыды.
«Бірлік» ¨йымыны ж¨мысына белсене араласып, «Балапан» олжазба журналын шыаруа атысады. ™. Бөкейхан, А. Байт¨рсын¨лы, М. Дулат¨лы сынды
алаш айраткерлерімен байланыс орнатып, « аза » газетіне өз өле дерін жариялайды.
1917 жылы А пан тө керісінен кейін алыптас ан саяси жадайа
сай оамды өмірге белсене араласып, А мола облысты аза съезін
¨йымдастырушыларды атарында болды. Осы жылы сәуірде А мола облысы аза комитетіні ¨рамына сайланды. Мәскеу аласында өткен
Б¥кілресейлік м¨сылман съезіне атысты. Бірінші жалпы аза съезіні
шешімі бойынша, Б¥кілресейлік ¨рылтайа кандидат ретінде ¨сынылды.
«Алаш» партиясыны А мола облысы комитетіні м¥шесі болды. «Æш ж¥з»
партиясы өкілдеріні жалан айыптауымен бір айа жуы аба тыа отырып
шы ты. Екінші жалпы аза съезіне делегат ретінде атысып, о у мәселесі
бойынша ¨рылан комиссияа төраалы етті.
1918-1919 жылдары Петропавл уездік земство бас армасында ызмет
89

90.

ж
ие
к
-Г
ор
и
зо
нт
етті. 1919-1923 жылдары А мола губерниялы «Бостанды туы» газетінде,
«Шолпан», «Сана» журналдарында, «А жол» газетінде ызмет ете ж¥ріп,
халы аарту ж¨мысына белсене араласады. Сол кезе де алы ауыма таныс поэмасы — «Батыр Баянды» жары а шыарады.
1923-1927 жылдары Мәскеуде Жоары әдебиет-көркемөнер институтында
о иды. Онда орыс әдебиетін, Батыс Еуропа әдебиетін тере зерттеп, орысты
мәдениет айраткерлерімен жете танысады, көпшілігімен досты арым атынаста болады.
Жа а ¨рылыс а, жа а т¨рмыс а атысты өле жазбаса да, «уралап ай айламады , тап к¥ресіне белсене араласып, кедейді сөзін сөйлемеді » деген айыппен М. Ж¨мабаев ата сына алынады. Мажан 1927-1929 жылдары
Бурабайда, одан со ызылжарда о ытушылы ызмет ат арады.
1929 жылы М. Ж¨мабаев «Ал а» атты жасырын ¨йым ¨ран» деген айыптаумен Мәскеудегі Бутырка т¥рмесіне амалып, 10 жыл айдауа кесіледі.
1936 жылы М. Горький мен Е. Пешкованы араласуымен бостанды алып,
аза стана айтады.
А ын Петропавл аласында мектепте орыс тілі мен әдебиетінен саба беретін м¨алім болып ж¨мыс істейді. Көп ¨замай алалы о у ісіні ме герушісі
оны саяси себептерге байланысты ызметтен босатады. 1937 жылы наурызда
М. Ж¨мабаев Алматыа келеді. Аударма ісімен айналысады. 1938 жылы айтадан амауа алынып, 19 наурызда ату жазасына кесілді.
ЖАЗЫЛЫМ
6-тапсырма. Мәтін ылыми стильде жазыл ан. Осы мәтінді публицистикалы стильде айта « деп» жаз. Екі мәтінні тілдік ерекшеліктерін
салыстырып, талда.
Кө
к
АЙТЫЛЫМ
7-тапсырма. «Аквариум». Р лдік ойын. Мәтінні мазм ны бойынша бірі
тележргізушіні , екінші а ынны р лінде ша ын с хбат жргізі дер. Диалог 4-5 репликадан аспасын. Сынып е здік диалогті аны тасын.
90
10-таœырып

91.

ЖАЗЫЛЫМ
8-тапсырма. Мәтіннен крделі с здерді тауып, жаз. Оларды атыстырып,
мезгіл ба ыны ылы саба тас рмалас с йлем рап жаз.
ОҚЫЛЫМ ЖАЗЫЛЫМ
зо
нт
МŠТІНСО˜Ы Ж›МЫС
9-тапсырма. О ы. Пікірлерді салыстыр. Орта ойды аны та.
ж
ие
к
-Г
ор
и
«Мажанны а ындыын сынауа біліміміз,
к¥шіміз кәміл жетеді», — деп айта
алмаймыз. Толы сынау ¥шін оны алдыартын орап, өрісін тарылтып шыарлы
сегіз ырлы, негізді білім керек.
Сыршыл а ындарды ішінде өле ні ішкі
суретіне сөзіні сырт ы кестесі ¥йлесіп,
ма ызды болып шыатын — Мажанны
өле дері.
Бас а ж¨рт өз өнерпаздарымен ма танса,
аза әдебиеті де бір кезде суретшілік
жөнінен Мажанымен ма тануында сөз
жо . Мажанны а ынды к¥ші, сөзге
еркіндігі, суретшілдігі «Баянда» толы
көрінді.
ЖАЗЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
10-тапсырма. «Салыстыр. Талда». Жа даяттар: мектебі де Ма жан а ын-
Кө
к
ны шы армашылы ына байланысты кеш теді. Кешті тетіні туралы хабарландыру жаз. Телефонмен досы ды осы кешке ша ыр. Осы
екі жа дайда ы тілдік ерекшеліктерге талдау жаса.
91

92.

АЙТЫЛЫМ
ОЙТАРАЗЫ
• Маан ... иын болды.
• Мен ... тапсырмаларын орындадым.
• Мен ... екенін т¥сіндім.
• Мен ... ¥йрендім.
• Мен ... та алды.
ЕСТЕ СА ТА!
зо
нт
11-тапсырма. С ра тар а жауап бер.
-Г
ор
и
азаœ әдебиетіні« к рнекті кілі, талантты аœын Ма¬жан Ж©мабаев
«Алашорданы«» œ©рамында¬ы аса ірі тарихи т©л¬алармен бірге еліні«
азатты¬ы мен бостанды¬ы ªшін кªресті. ›лтжанды аœын халœыны« рухани
к семдеріні« бірі болды.
Нәтиже саба.
Мен не ‹йрендім?
ж
ие
к
13-
саба
ЖАЗЫЛЫМ
Кө
к
1-тапсырма. «Алаш» с зімен байланысты крделі атауларды жаз. Оларды
атыстырып с йлем ра.
партиясы
...
...
АЛАШ
...
...
...
...
92
10-таœырып
ресми т рде рылды.

93.

ЖАЗЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
2-тапсырма. Осы б лімде берілген мәтіндер бойынша алаш к семдеріні
...
...
...
Алаш
арыстары
...
ор
и
...
зо
нт
бойында ы асиеттерді диаграмма трінде жаз. Диаграмма а сйеніп,
лт айраткерлеріні алыптасу жолдары туралы з ойы ды айт.
ЖАЗЫЛЫМ
-Г
...
ж
ие
к
3-тапсырма. Алаш айраткерлері туралы мәліметтерді жина тап, ауызекі
с йлеу, публицистикалы стильдерде ша ын диалог рып жаз. Оларды тілдік ерекшеліктерін талда.
ЖАЗЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
4-тапсырма. Жа даят: «Алашорданы » рыл анына 100 жыл толды.
Кө
к
Алаш арыстарына арнал ан о у кабинетін жара тандыру сендерге тапсырылды. Топ болып не істейтіндері ді жоспарла дар. Кім не
істейтінін аны та дар.
ОҚЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
5-тапсырма. Р лдік ойын. Мәтінді о ы. Эмблеманы авторы ретінде безендірілуі ж нінде пікірі ді айт.
«Алашорда» ¥кіметіні 100 жылды мерейтойына арнайы дайындалан
эмблема 1913-1918 жылдары аза ты кіндік аласы — Орынборда жары
көрген « аза » газетіні логотипі мен осы басылымдаы «Орда гербі» атты
ма алада жазылан сипаттамалар негізінде жасалды.
93

94.

Кө
к
ж
ие
к
-Г
ор
и
зо
нт
1918 жылы А. Байт¨рсын¨лыны редакторлыымен басылан « аза » газетіндегі аталмыш ма алада
«Алашорда» ¥кіметіні эмблемасы туралы: «Киіз ¥й —
киіз туырлы ты хал ы. Æйді т¥ндігі ашы , есігі жабы
болуындаы маына: «т¥ндік — жары беретін жол, есік
т¥рлі заттар кіретін жол» дегендік. «Жары жолы ашы ,
еркін болсын, т¥рлі заттар кіретін жолы еркін болмасын» делінген еді. Т¥ндіктен
т¥сетін жары а өнер-ылым енгізілген еді. «Т¥ндік к¥нбатыс жаынан ашылуы
өнер-ылым Еуропа жаында к¥шті болан себепті аза ішіне Еуропа ылымөнері таралсын» деген маына еді», — деп жазылан болатын.
К¥н — әлемге жары , ызу беріп т¨ратын ж¨лдыз, озалыс, даму, өсіп-өркендеуді , өмірді белгісі.
Ша ыра — киіз ¥й мен көк әлемні арасын осып
т¨ратын асиетті белгі. аза ты өз алдына тәуелсіз, бірлігі жарас ан ел болуын
білдіреді.
Логотипте уы формалы ош ар м¥йіз
оюы хал ымызда малшыны материалды
әл-ау атын білдірген.
«Алаш» — ежелгі т¥ркі сөзі, ол «бауырластар, андастар, туыстар» деген маына береді. Көне заманда, т¥ркі халы тарыны іргесі бөліне оймаан ауым кезінде д¥ниеге
келген ¨ым. К¥н сәулесі т¥скен ша ыра ты астында
«алаш» сөзі араб стилінде жазылып, киіз ¥й формасын
жаластырады әрі логотипті негізгі ойын ая тап, т¨тас етіп көрсетеді.
Логотипте о ыр т¥с көрсетілген. о ыр т¥с —топыра ты , ааш та таны
ре і. Б¨л — төзімділік пен сенімділікті білдіретін т¥с. Сондай-а жерді т¥сі.
Жер — халы ты тіршілік орны. Осыан байланысты
аза еліні танымында жаымды мәнде ерекшеленеді.
ЖАЗЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
6-тапсырма. «Алаш: идеясы мен айраткерлері» атты та ырып бойынша
ал ан білімдері ді орытып, «Алаш арыстары» та ырыбында постер
дайында дар. Сынып алдында ж мыстары ды ор а дар.
БІЛГЕНГЕ МАРЖАН...
аза станны е басты идеясы — Мә гілік ел!
94
10-таœырып

95.

Отбасылы
™ндылытар
О УШЫ, Б Л МОДУЛЬДЕ СЕН:
1-2-
саба
зо
нт
ТАҚЫРЫП
11
Жаһандық мәселе: демография.
Абай Құнанбайұлы
«Адамның кейбір кездері»
ЖАА С ЗДЕР
ор
и
• тªрлі жанрда¬ы шы¬армаларды ты«дап, к терілген мәселені аныœтау;
• пікір білдіру;
• сызбаларда берілген аœпараттарды салыстырып ба¬алау;
• œорытынды жасау, к зœарасы«ды білдіру;
• мәліметтерді жинаœтап, ша¬ын маœала жазу да дылары ды жетілдіресі .
МŠТІНАЛДЫ Ж›МЫС
АЙТЫЛЫМ
-Г
некелес, неке, ажырас, сім, артай, л ай,
сан, сана
Кө
к
ж
ие
к
1-тапсырма. Суретке арап, андай ой тюге болады?
ТЫҢДАЛЫМ АЙТЫЛЫМ
Аудиомәтін
2-тапсырма. Аудиомәтінді ты дап, с ра тар а жауап бер.
1. «Отбасы» деген ¨ымды алай т¥сінесі ?
2. Отбасы неден ¨ралады?
3. Отбасыны берік болуына не кепіл болады?
4. Бала тәрбиелеуде неге с¥йену керек?
5. Ата-ананы е ма ызды міндеті — не?
95

96.

ЖАЗЫЛЫМ
3-тапсырма. Отбасы мшелері андай болуы керек? Кластерге жаз.
ТІЛДІК БА ДАР
Себеп ба ыны ылы саба тас рмалас с йлем
ж
ие
к
-Г
ор
и
зо
нт
Баыны ы сы арында басы ыда хабарланан о иа, ¨былыс,
іс-әрекетті себебі ашылатын саба тасты т¥рін себеп ба‰ыны ылы
саба тас с‡йлем деп атаймыз.
Себеп баыны ылы саба тасты жасалу жолдары:
1) Есімше ар ылы:
а) - ан, -ген ж¨рнаына шыыс септік жалауы немесе -ды тан, -діктен ж¨рнаы жаланады: Миграция к‡п бол‰анды тан, халы саны азайды.
ә) - ан, -ген ж¨рна ты сөзге со шылауы тіркеседі: Бала туу к‡п
бол‰ан со, халы ты саны артты.
2) Көсемше ар ылы:
а) -ып, -іп ж¨рнаы ар ылы: Олар уа ытында тапсырманы орындап,
жа сы нәтиже к‡рсетті.
ә) -а, -е, -й ж¨рнаы болымсыз етістікке жалану ар ылы: она к‡п
отырмай, сырт а шы ты. ­йде отыр‰ысы келмей, сырт а шы ты.
ЖАЗЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
4-тапсырма. Себеп ба ыны ылы саба тас рмалас с йлемдерді тауып,
жасалу жолдарын тсіндір.
Кө
к
1. Отбасы ер адам мен әйел адамны некелесуінен ¨ралып, отбасылы
¨ндылы тара ар а с¥йейді. 2. Екі жас тату боланды тан, отбасы берік болады. 3. Ата-ана бала тәрбиесінде өз міндетін д¨рыс орындап, берік отбасын
¨руы керек.
ОҚЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
МŠТІНМЕН Ж›МЫС
5-тапсырма. Мәтінді о ы. „ою аріппен берілген с здерді ма ынасын
аны та. Себеп ба ыны ылы саба тас рмалас с йлемдерді тап.
оамны негізін алаушы ¨рылым — отбасы. Отбасы ¨рылымы аншалы ты к¥шті болса, оам да к¥шті болады. Отбасы — өзара ¨рмет, махаббат мекені. Бірін бірі сыйламайтын отбасыларда бірлік болмайды. Ж¥ргізілген
зерттеулер бойынша, 2010 жылдан бастап 2013 жыла дейін неке саны өскен.
Бізді дәст¥рлі отбасымыз мейірім, өзара ¨рмет, махаббат негізінде ¨-
96
11-таœырып

97.

зо
нт
ралан. Өзара ¨рмет, мейірімде өскен бала жа сылы а бейім болады. Отбасында әркімні орны, міндеті, жолы — бәрі орны ан. „аза хал ында
артайып, жасы л ай ан адамдара ¨рмет көрсету, жастара ізет көрсету —
отбасылы ¨ндылы тарды негізгі ережелеріні бірі.
Көптеген халы ты өсіп-дамуына, иын кезе дерде жойылып кетпеуіне
себепші болан ма ызды факторларды бірі — дәст¥рлі отбасылы ¨рылым.
Адамды адам ететін к¥ш — отбасынан алан тәрбие, отбасынан берген адір асиет, махаббат, отбасы бірлігі. Рухани ¨ндылы тара ие наыз жан¨яны ешкім тізе б¥ктіре алмайды. Өмір аысында алдарынан не шы са да, ол жан¨я
б¥кіл иынды а төтеп береді. Тіпті шы далып, одан да к¥шейіп, артынша келетін уаныштарымен бөліседі. Өмірді мәнді ететін де — осы емес пе? Бөлісу...
Алайда б¨л дәрежеге жету ¥шін мол сабыр, ерен е бек керек. Е бексіз ешбір
мәселе өнбейді.
ор
и
М сылман кнтізбесі
АЙТЫЛЫМ
6-тапсырма. С ра тарды тал ылап, пікір айты дар
ж
ие
к
-Г
1. Бір-біріне ¨рметі жо отбасы
2. Өзара ¨рметі, махаббаты к¥шті отбасылар.
Осы екі т¥рлі отбасына не тән?
3. Отбасылы ¨рылымды жоалт ан оам андай болады?
ОҚЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ ЖАЗЫЛЫМ
7-тапсырма. Мәтінді о ып, әр ойб лікке та ырып ой. Негізгі идеясын
Тірек с здер
Кө
к
аны та. р ойб ліктегі тірек с здерді теріп жаз.
Азатжолдар
Таœырыбы
Негізгі идеясы
1-азатжол
ЖАЗЫЛЫМ
8-тапсырма. Отбасы беріктігіне себеп болатын негізгі ндылы тарды
диаграмма а тсір.
Бізді дәст¥рлі отбасымыз мейірім, өзара ¨рмет, махаббат негізінде
¨ралан. Өзара ¨рмет, мейірімде өскен бала жа сылы а бейім болады.
Отбасында әркімні орны, міндеті, жолы — бәрі орны ан. аза хал ында
артайып, жасы ¨лайан адамдара ¨рмет көрсету, жастара ізет көрсету —
отбасылы ¨ндылы тарды негізгі ережелеріні бірі.
97

98.

МŠТІНСО˜Ы Ж›МЫС
АЙТЫЛЫМ
9-тапсырма. «Адамды адам ететін кш — отбасынан ал ан тәрбие, от-
зо
нт
басынан берген адір- асиет, махаббат, отбасы бірлігі» деген пікірмен келісесі бе? Ÿз ойы ды айт.
лгі: Иә, келісемін, себебі ... . Келіспеймін, себебі ... .
ЖАЗЫЛЫМ
10-тапсырма. Дәстрлі отбасына тән ерекшеліктерді кластерге тсір.
...
ор
и
...
Дәст“рлі отбасы
ОҚЫЛЫМ ЖАЗЫЛЫМ
...
-Г
...
11-тапсырма. Мәтінді о ып, кестені толтыр.
ж
ие
к
андай отбасы œиындыœтар¬а т теп
береді?
Адамды адам ететін — не?
ЕСТЕ СА ТА!
Кө
к
Неке саны скен. азаœ отбасында әркімні« орны, міндеті, жолы — бәрі
орныœœан. артайып, жасы ©л¬ай¬ан адамдар¬а œ©рмет к рсетеміз.
98
11-таœырып

99.

Отбасы к‹ні
ЖАА С ЗДЕР
3-4-
саба
АЙТЫЛЫМ
1-тапсырма. С ра тар а жауап бер.
зо
нт
МŠТІНАЛДЫ Ж›МЫС
бойда , жа дай, дайы, туыл, то ыра,
жетім
ЖАЗЫЛЫМ
ор
и
1. Отбасы туралы андай ма ал-мәтел білесі ?
2. «Отбасым — алтын тірегім» деген ойды алай т¥сінесі ?
3. Отбасы мен жиі а ылдасасы ба?
4. «Мен ¥шін отбасым...» деген та ырыпта ойы ды айт.
2-тапсырма. «Ассоциограмма». «Отбасы ндылы тары» деген кезде
ж
ие
к
-Г
ойы а не келеді? Ÿз отбасы да ы ндылы саналатын нәрселерді
жаз. Диаграмманы толтыр.
Кө
к
Отбасы
ндылы тары
ЖАЗЫЛЫМ
3-тапсырма. Адамдар отбасын андай ма сатпен рады? Ойы ды
дәлелдеп, жазбаша жауап жаз.
99

100.

МŠТІНМЕН Ж›МЫС
ОҚЫЛЫМ
4-тапсырма. Мәтінді о ы. „ою аріппен жазыл ан с здерді ма ынасын
аны та.
ж
ие
к
-Г
ор
и
зо
нт
« аза стан Республикасындаы кәсіптік және өзге де мерекелер туралы за а» сәйкес аза стан Республикасыны Т¨ ыш Президенті
Н. ™. Назарбаевты жарлыы бойынша ырг¥йек айыны екінші жексенбісі
«Отбасы к¥ні» болып бекітілді. М¨ндаы ма сат — отбасылы ¨ндылы тарды
ныайту. Отбасы адама ба ыт, толы анды тыныс-тіршілік әкеледі. Адамдар
оамда тіршілік етеді. Ал оамны е кішкентай бөлшегі — отбасы. Сонды тан отбасы оамны іргетасы саналады. Отбасы — адамдарды туыпөсетін, тәрбие көріп, жетілетін ¨ясы. Б¨л ¨я — ¥лкенді-кішілі м¥шелеріні өмір
мектебі. Олар бір-біріні білімі мен тәжірибесінен пайдаланады. Б¨л өмір бойы
жаласады.
Со ы кездері оам рухани ¨ндылы тардан алыстап барады. Ол отбасыны беріктігіне әсер етуде. Отбасыны б¨зылуына есірткі тәуелділігі,
маск¥немдік, ¨мар ойындары да кері әсер етуде. Еуропа елдеріні экономикалы жа дайы жоары. Соан арамастан оамда егде жастаылар мен
бойда тар көбейіп, жастарыны отбасын ¨рысы келмейтіні, д¥ниеге бала
әкелуді аламайтыны жиі айтылып келеді. Туыл ан бала саны дайы кемуде.
Жетімдерді саны да өсті. Б¨ларды себебі рухани ¨ндылы тардан ж¨рдай,
өзін жоалт ан адамдарды көбеюінде.
Тркістан кнтізбесі
АЙТЫЛЫМ
5-тапсырма. А парат а атысты з пікірі ді білдір.
Кө
к
1
Аœпарат
Отбасы к¥нін бекітудегі ма сат — отбасылы
¨ндылы тарды ныайту.
Отбасы адама ба ыт, толы анды тыныс-тіршілік әкелмейді.
Балаларды оршаан ортаа, оама пайдалы
азамат етіп өсіру керек.
Отбасы берекелі, тату болуы ¥шін сыйласты ,
мейірімділік керек емес.
Жас ¨рпа ты бойына хал ыны салт-дәст¥рін,
тілін, дінін сі іруді ажеті жо .
2
3
4
5
100
11-таœырып
Д©рыс
Д©рыс емес

101.

ОҚЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ ЖАЗЫЛЫМ
6-тапсырма. Мәтінді о ып, әр ойб лікке та ырып ой. Негізгі идеясын
МŠТІНСО˜Ы Ж›МЫС
ЖАЗЫЛЫМ
С з тіркестері
бойда жігіт, бойда ...,
жадай ..., ...
¨дайы ..., ...
ЖАЗЫЛЫМ
-Г
С здер
бойда
жадай
¨дайы
туыл
то ыра
жетім
ор
и
7-тапсырма. р с зге екі с з тіркесін жаз.
Тірек с здер
зо
нт
аны та. р ойб ліктегі тірек с здерді теріп жаз.
Азатжолдар
Таœырыбы
Негізгі идеясы
1-азатжол
ж
ие
к
8-тапсырма. Жа ында «Отбасы кні» аталады. Со ан орай ата-ана а же-
делхат жаз. Жеделхатта салалас рмалас с йлемдер болсын. Саба
со ында здік жеделхатты иесін аны та дар.
Кө
к
Ж мыс а ойылатын талап:
— ата-ананы адір- асиеті туралы ма ал-мәтел не дәйексөз болсын;
— ата-ана ны сені өмірі де алатын орнын;
— ата-ана ды алай баалайтыны ды;
— болаша та ¥міттерін алай а тайтыны ды;
— перзенттік тілегі ді сауатты, ж¥йелі жеткіз.
ЕСТЕ СА ТА!
«Отан отбасынан басталады», — дейді халœымыз. Елді«, ©лтты«, адамзатты« болаша¬ы отбасынан басталады.
101

102.

Тарихы тамырлас елдер
ЖАА С ЗДЕР
АЙТЫЛЫМ
1-тапсырма. С ра тар а жауап бер.
МŠТІНАЛДЫ Ж›МЫС
зо
нт
дмпу, ай ындау, жәрдема ы, егіз, шем,
т сбелгі, за дылы , ай ындау, әлеуметтік-саяси
5-6-
саба
ТЫҢДАЛЫМ АЙТЫЛЫМ
-Г
ор
и
1. аза стан Республикасы егемендік алан кезге дейін ай мемлекетті
¨рамында болды?
2. аза стан Республикасы алай аталды?
3. «Постке естік елдер» деген — не?
4. Постке естік елдерге ай мемлекеттер жатады?
5. Та ырып неліктен «Тадырлас елдер» деп аталан?
6. Осы елдерді халы саны туралы не білесі ?
ж
ие
к
2-тапсырма. Мәтінді ты дап, с ра тар а жауап бер.
1. Неліктен ¥кімет халы саныны өсуіне ала дайды?
2. 1989 жылы КСРО хал ыны көптігі неге байланысты болды?
3. Демографиялы көрсеткіш бойынша, азіргі уа ытта әлемде андай
мемлекеттер алды ы атарда т¨р?
4. алай ойлайсы , халы ты өсімі жаынан Украина неліктен Өзбекстаннан алып оюы м¥мкін?
Кө
к
ОҚЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
МŠТІНМЕН Ж›МЫС
3-тапсырма. Мәтінді о ып, жанрлы ерекшелігін аны та. Жоспар р.
„ою аріппен жазыл ан с здерді ма ынасын тсіндір.
Постке естік елдерде адам саны к¥рт азайып келеді. 1991 жылы тәуелсіздік
алан со Украина 6 миллион адама кеміді. 1980 жылдары Ке ес Одаы бала
санын көбейтуге ерекше кө іл бөліп, жа сы нәтижеге жетті. Біра б¨л дмпу
көпке созылмады. КСРО тараан со барлы республиканы әлеуметтік-саяси
жадайына байланысты бала туу көрсеткіші азайып кетті. Себебі мемлекеттік
балаба шалар жабылып, жекешелендірілді. Соны нәтижесінде бала арау
102
11-таœырып

103.

ор
и
зо
нт
шыыны артты. К¥нкөріс шыыны көбейгені сонша, көп балалы отбасылар кедейлене т¥сті. Көп балалы отбасылара берілетін жәрдема ы төмендеді.
25 жыл өткен со Ресей Еуропа бойынша тууды е жоары көрсеткішіне
жетті. Бала туу көрсеткіші халы ты өсімін ай ындауда негізгі фактор саналады.
ырызстан, Тәжікстан, Т¥рікменстан мен Өзбекстан бала туу бойынша б¨рынсо ды болмаан жетістікке жетті. аза стан хал ы этникалы орыс, немістерді
оныс аударуынан со 10 жылдай кеміді. Дегенмен жоары туу көрсеткішіні
ар асында айта өсті. Егіз, шем туан аналара мәртебелі т сбелгі беріліп,
¥кімет тарапынан жәрдема ы таайындалды. Б¨л — болашаын ойлайтын елдерде міндетті т¥рде болуы тиіс за дылы .
Постке естік мигранттарды көбі Ресейге көшті. Оларды біразы ода тараан со туыстарын іздеп баран этникалы орыстар не білім, ж¨мыс іздеп
барандар болды. Æш миллион украиналы Ресейге оныстанан. Балты
эмигранттары да көп, біра оларды дені Èлыбритания мен Германияа оныс
аударды. Эмигранттар арасында жастар өте көп. Соны кесірінен білімді жастар азайып, е бек нарыында бәсеке әлсіреді, б¨л — демографияа да теріс
ы пал етуде.
АЙТЫЛЫМ
-Г
«Егемен ‘аза стан» газетінен
4-тапсырма. Мәтіндегі тарихи деректерге сйене отырып, б рын ы КСРО
ж
ие
к
елдеріндегі халы саныны згеру себептерін тсіндір.
АЙТЫЛЫМ
5-тапсырма. „ыр ызстан, Тәжікстан, Трікменстан мен Ÿзбекстан елде-
Кө
к
ріні бала туу бойынша б рын-со ды болма ан жетістікке жетуіні
себебі неде?
МŠТІНСО˜Ы Ж›МЫС
ЖАЗЫЛЫМ ОҚЫЛЫМ
6-тапсырма. «Редактор» әдісі. Мәтінді алпына келтіру. Ÿткен асырлар-
да ы аза хал ыны су де гейі берілген графиктегі мәліметті пайдаланып, мәтін ра. Мәтінні кіріспе және орытынды б лімі болсын.
Мәтін ¨растыруда мына сөздерді пайдалан: ‰асырлардан ‰асырлар‰а,
кейбір жаттар, к‡зге жас йіріледі, кему, иек артты, асірет, рбанды , «тар жол тай‰а кешу», ан т‡гу, аман-есен, тәуба.
103

104.

1990 ж. 10 млн
1900 ж. 5 млн
1723 ж. 3 млн
300 мы
ЖАЗЫЛЫМ
.3
5ж
4
9
1
мы
150
1725 ж.
2 млн
222 мы
млн
ор
и
1465 ж.
1 млн 100 мы
19
40 33 ж
0м .3
ы мл
н
зо
нт
1921 ж. 4 млн
800 мы
7-тапсырма. «„олдорба» әдісі. Пара а олдорбаны суретін салып, бЕСТЕ СА ТА!
-Г
гінгі саба тан алып кеткі келген да дылар мен білімді сал.
ж
ие
к
Егіз, ªшем ту¬ан аналар¬а мәртебелі т сбелгі беріліп, ªкімет тарапынан
жәрдемаœы та¬айындалды. Б©л — болаша¬ын ойлайтын елдерде міндетті
тªрде болуы тиіс за«дылыœ.
7-8-
Кө
к
саба
Абай ™нанбай™лы
«Адамны кейбір
кездері»
ЖАА С ЗДЕР
кейбір, кездері, еркеленіп, м , зар,
кектеніп
104
11-таœырып
МŠТІНАЛДЫ Ж›МЫС

105.

АЙТЫЛЫМ
1-тапсырма. С ра тар а жауап бер.
1. Абай ¨нанбай¨лы — кім?
2. Ол ай кезде өмір с¥рген?
3. Абайды андай шыармаларын білесі ?
МŠТІНМЕН Ж›МЫС
зо
нт
ОҚЫЛЫМ
2-тапсырма. Ÿле ді мәнерлеп о ы. Ÿзі ала ан ш шума ты жатта.
ж
ие
к
-Г
ор
и
Адамны кейбір кездері
Д¥ние кірін жуынып,
Адамны кейбір кездері
Көрініп ойа, сөз салар.
Кө ілде ала басылса;
Тә іріні берген өнері
ыранша арап ырыма,
Көк б¨лттан ашылса.
М¨ мен зарды ола алар.
Кектеніп надан, з¨лыма,
Сылдырлап ө кей келісім
Шиыршы атар, толанар.
Тас б¨ла ты суындай,
Кірлеген ж¥рек өз ішін
™ділет пен а ыла
Т¨ра алмас әсте жуынбай.
Сынатып көрген-білгенін,
Тә іріні к¥ні жар ырап,
Білдірсе алыс, жа ына
Соларды «сөйле!» дегенін.
Èй ыдан кө іл ашар көз.
уатты ойдан бас ¨рап,
Ызалы ж¥рек, долы ол,
Еркеленіп шыар сөз.
Улы сия, ащы тіл,
Не жазып кетсе, жайы — сол,
Сонда а ын белін буынып,
Жек көрсе дер, өзі біл.
Алды-артына аранар.
ОҚЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
Кө
к
3-тапсырма. Ÿле ні орыс тіліндегі аудармасын о ы. Салыстырып айт.
ОҚЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
4-тапсырма. С ра тарды о ып, д рыс жауабын та да.
1. алай ойлайсы«, Абай бірінші шумаœта «Тә«іріні« берген
нері» деп нені айтып т©р?
1. Балалары туралы
2. ™н мен өле туралы
3. А шылы туралы
2. Абай œай нерді ме«герген?
1. К¥йшілік
2. ™нмен айтысу
3. А ынды
105

106.

ОҚЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
5-тапсырма. Ÿле не туралы? œшінші шума та ы «Еркеленіп шы ар с з»
дегенде а ын с зді айдан шы атынын айт ан? О ып, ойы ды айт.
6-тапсырма. С ра тар а жауап бер.
1. «Кірлеген ж¥рек» дегенді алай т¥сінесі ?
2. Ж¥рек кірлей ме?
3. Ж¥рек кірлесе, алай кірлейді?
ОҚЫЛЫМ ЖАЗЫЛЫМ
зо
нт
АЙТЫЛЫМ
ор
и
7-тапсырма. Абайды а ын туралы жаз ан шума ын тауып, о ы. А ынды
андай с здермен сипаттайтынын тауып, диаграмма а жаз.
МŠТІНСО˜Ы Ж›МЫС
АЙТЫЛЫМ
8-тапсырма. Берілген шума тан а ын надандар мен з лымдар а алай
ж
ие
к
-Г
арайтынын тауып, айт.
ыранша арап ырыма,
М¨ мен зарды ола алар.
Кектеніп надан, з¨лыма,
Шиыршы атар, толанар.
ОҚЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
9-тапсырма. Со ы шума та кім туралы айтылып т р? Ÿле неге «Адам-
Кө
к
ны кейбір кездері» деп аталады?
Ызалы ж¥рек, долы ол,
Улы сия, ащы тіл,
Не жазып кетсе, жайы — сол,
Жек көрсе дер, өзі біл.
ЕСТЕ СА ТА!
Абайды« б©л ле«і — с з нері туралы.
Абай аœындыœ нерді Тә«ірді« берген сыйы ретінде œабылдайды.
106
11-таœырып

107.

Нәтиже саба.
Мен не ‹йрендім?
9-10
саба -
1-тапсырма. Мәтінді о ып, с ра тар а жауап бер.
зо
нт
ОҚЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
-Г
АЙТЫЛЫМ
ор
и
Жа¬анданып жат ан д¥ниеде оам ретінде «заманауи» деген ¨ранмен
¨сынылып жат ан әдепке жат асиеттерді сі іріп, а ырын-а ырын т¥п тамырымыздаы ¨ндылы тарымызды жоалтып келеміз. Б¨ан жол бермейік!
Маск¥немдік, есірткі, ¨рлы , зорлы -зомбылы секілді барлы жаманды ты
т¥бі отбасылы ¨ндылы тарды б¨зылуынан бастау алады. Èмытпайы :
отбасы к¥шті болса, адам да, оам да к¥шті болады. Отбасылы ¨ндылы тарымыза бекем болмаса , келе сіздіктер де шешілмейді. Отбасылы
¨ндылы тарымызды са тап алу ажет.
1. Жа‰андануды отбасылы ндылы тар а әсері бар ма?
2. Отбасылы ндылы ты жойылуына не әсер етуде?
2-тапсырма. Ойлан, жауап бер!
ж
ие
к
1. аза станны демографиялы жадайы жайлы не білесі ?
2. Отбасы да неше бала бар?
3. Демография бойынша бірінші орында ай мемлекет т¨р?
4. Сол мемлекеттегі демографиялы ахуал жайлы білетіні ді еске т¥сір.
ЖАЗЫЛЫМ
3-тапсырма. «Бэкроним» әдісі. «Отбасы» с зіндегі әріптер бойынша ма ы-
Кө
к
налы с йлем ра. С здер бастап ы әріптен басталуы тиіс.
АЙТЫЛЫМ
4-тапсырма. «Оймонша » топты ж мысы. «„аза станны демографиясын жа сарту шін не істеуге болады?» деген с ра а топты әр
мшесі бір с йлемнен айтып, мәтін райды. С йлем рай алма ан
о ушы «ысты орынды » әдісі бойынша с ра тар а жауап береді.
107

108.

Роботтехнология
алай пайда болды?
1-2-
саба
зо
нт
ТАҚЫРЫП
12
Роботтар мен киборгтар әлемі.
Айзек Азимов «Мен роботпын»
жинағынан үзінді
О УШЫ, Б Л МОДУЛЬДЕ СЕН:
ЖАА С ЗДЕР
ор
и
• тªрлі жанрда¬ы шы¬армаларды ты«дап, к терілген мәселені аныœтау;
• мәтінні« стилін аныœтау;
• пікір білдіру;
• œорытынды жасау, к зœарасы«ды білдіру;
• мәлімет жинаœтап, ша¬ын эссе жазу да дылары ды жетілдіресі .
МŠТІНАЛДЫ Ж›МЫС
ЖАЗЫЛЫМ
-Г
к птеген, мінсіз, адамша, б йры , б рыл,
жартылай, растырушы, ажырат,
жанды
ж
ие
к
1-тапсырма. К п нктені орнына ажетті осымшаны ойып жаз. С й-
лемді ба ыны ы сы ар ретінде алып, себеп ба ыны ылы рмалас
с йлем ра.
Кө
к
лгі: Жапонияда роботты тр-трі ндірілгендіктен, адамдар оны
йшаруашылы ында к п пайдаланады.
1. Жапония... роботты көптеген т¥рі өндіріледі. 2. Жапонды тар адам...
айнымайтын роботтарды неше т¥рін ойлап тапты. 3. Олар кө іл к¥йіне
байланысты бет-әлпеті өзгеріп отыратын робот... т¥рін дамытуда. 4. «Пит
Редмонд» есімді өнертап ыш 2008 жылы «Рубот ІІ» деп аталатын робот... ойлап
тапты. 5. Б¨л робот рубик кубиг... 35 секундта ¨растыра алады.
АЙТЫЛЫМ
2-тапсырма. Суреттер бойынша ша ын ә гіме ра.
108
12-таœырып

109.

зо
нт
ТЫҢДАЛЫМ АЙТЫЛЫМ
3-тапсырма. Аудиомәтінді ты дап, с ра тар а жауап бер.
ТЫҢДАЛЫМ ЖАЗЫЛЫМ
ор
и
1. «А ылды мәшинелер» жайында не білесі ?
2. Роботтар ылымны ай саласында олданылады?
3. Роботты андай т¥рлерін білесі ?
4. Адам жасайтын ызметті роботтарды жасауы болаша та
неге әкелуі м¥мкін?
Аудиомәтін
-Г
4-тапсырма. Мәтінді ты да. Мәтіндегі роботты трлерін жаз. Олар а
ж
ие
к
сипаттама бер.
Робот-дрон
Геймпад а ¨ сайтын, смартфон не манипулятор ар ылы
бас арылатын сымсыз роботты «робот-дрон» дейміз. Оны
азір т¥рлі мерекелік шараларды биіктіктен т¥сіру ¥шін
олданады.
ТІЛДІК БА ДАР
„имыл-сын ба ыны ылы саба тас рмалас с йлем
Кө
к
Баыны ы сөйлем басы ы сөйлемдегі ойды алай орындаланын
білдіретін сөйлем имыл-сын ба‰ыны ылы саба тас рмалас с‡йлем
деп аталады.
С¨ра тары: алай? айтіп? Не етіп?
имыл-сын баыны ылы саба тас ¨рмалас сөйлем баыны ы сөйлемні баяндауышына көсемшені -а, -е, -й және -ып, -іп, -п ж¨рнаы
жалану ар ылы жасалады. Мысалы: Ол уан‰аннан екі олын шапала тап, роботына арай ж гірді.
Баыны ы сөйлемні баяндауышына есімшені -дай, -дей ж¨рнаы
жалану ар ылы жасалады. Мысалы: Ке б‡лме бос ал‰андай, сын‰ан
роботыны жанына отыра кетті.
109

110.

ЖАЗЫЛЫМ
5-тапсырма. Жа ша ішіндегі ажетті осымшаны ойып, с йлемді жаз.
зо
нт
1. Жапонияда инновация (-ты , -лы , -лік) технология дамытылып ана
оймай, жыл сайын дәст¥р (-лі,-ны, -ты) көрмелер ¨йымдастырылады. 2. азіргі
кезде жанды кейіпкерлер дауысты адам (-ше, -ша,-дай) ажыратып, сөйлей
алатын де гейге жетті. Олар б¨рыны кездесулерді есінде са тай алады.
3. азіргі кезде т¨рмыстаы көптеген ызметті ат аратын, адаалайтын роботтар жасалып, интеллектуал (-ты , -дік, -ды ) роботтар пайда бола бастады. 4. Роботтехниканы дамуы нәтижесінде адамдарды бірсарынды ауыр
ж¨мыстар (-дан, -нен, -тен) босататын роботтар автомат ¨рылы мен механизм
т¥рінде жасалуда.
МŠТІНМЕН Ж›МЫС
ор
и
ОҚЫЛЫМ ЖАЗЫЛЫМ
6-тапсырма. Мәтінді о ы. Та ырып ой. Мәтін бойынша орытынды жаз.
Кө
к
ж
ие
к
-Г
«Робот» сөзі чех тілінен аударанда «еріксіз е бек» дегенді білдіретін «робота» сөзінен шы ан. Роботты көптеген т¥рі бар. Робот жылжымайтын, жылжымалы, дербес озалатын немесе жәндік т¥рінде болуы м¥мкін. Роботты жадында
крделі бадарламасы болады. Кейбір жанды роботтар айтылан сөзді адамша
т¥сініп, адамны б¨йрыын екі етпей, мінсіз орындайды.
Роботтар т¥рлі материалдан, көбінесе металдар мен пластиктерден жасалады. Олар мынандай негізгі ¥ш бөліктен т¨рады:
Біріншісі — ба ылаушы. Ол компьютер бадарламасымен ж¨мыс істейтін
«ми» деген атпен бізге жа сы таныс.
Екіншісі — механикалы бөлшектер: мотор, ыс ыш, дө гелек және т. б.
Б¨л бөлшектер роботтарды ж¨мыс істеуіне, имылдауына көмектеседі. Роботтар ауа, су немесе электр тогынан, сондай-а К¥н сәулесінен уат алады.
Æшінші бөлігі — тетіктер (датчиктер). Олар робот а айналасы туралы
а парат беріп т¨рады. Роботтар жан-жаына б¨рылып, т¥рлі әрекеттер жасайды. Роботтар адамны ат аратын ызметін жартылай ана орындай алады.
«О ушыны ал аш ы энциклопедиясы» кітабынан
ОҚЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ ЖАЗЫЛЫМ
7-тапсырма. Мәтінді о ып, әр ойб лікке та ырып ой, негізгі идеясын
аны та. р ойб ліктегі тірек с здерді теріп жаз.
Ойб лік
110
12-таœырып
Таœырыбы
Негізгі идеясы
Тірек с здер

111.

ЖАЗЫЛЫМ
8-тапсырма. Мәтіндегі ою аріппен берілген с здерді синонимін тауып,
имыл-сын ба ыны ылы саба тас рмалас с йлем ра.
зо
нт
лгі: мінсіз — млтіксіз, а аусыз, кінәратсыз. Б йры ын млтіксіз
орында ан роботына да арамай, әкесіне арай жгіре ж нелді.
МŠТІНСО˜Ы Ж›МЫС
АЙТЫЛЫМ
9-тапсырма. Мәтіндегі с йлемдерге с ра ой. Осы с ра тарды пайдаланып, к рші мен с хбат р. Ол са ан лгідегідей жауап берсін.
-Г
АЙТЫЛЫМ
ор
и
лгі:
С ра : «Робот» с‡зі не ма‰ына білдіреді?
Толы жауап: «Робот» с‡зі чех тілінен аудар‰анда «еріксіз ебек» дегенді білдіретін «робота» с‡зінен шы ан.
ыс а жауап: «Робот» с‡зі «еріксіз ебек» деген ма‰ынаны білдіреді.
10-тапсырма. Жа даят: жа ында ана ны ту ан кні. А а ана а робот-
ж
ие
к
ша сор ыш сыйлау туралы сыныс жасады. ке б л сынысты олдамады. ке е дерекк здердегі а паратты пайдаланып, робот-ша сор ыш туралы айтып бер.
АЙТЫЛЫМ ЖАЗЫЛЫМ
11-тапсырма. А парат к здерінен 10-18 жас аралы ында ы балалар ара-
Кө
к
сында тетін «Дниежзілік роботтар олимпиадасы» туралы мәлімет
жина. Осы олимпиада же імпаздары ж нінде т саукесер дайында.
ЕСТЕ СА ТА!
Мені« а¬амда робот-дрон бар. Біз анамны« ту¬ан
кªніне робот-ша«сор¬ыш сыйладыœ.
111

112.

Гуманоид роботтар
туралы не білесі ?
3-4-
саба
МŠТІНАЛДЫ Ж›МЫС
зо
нт
ЖАА С ЗДЕР
иелен, ым-ишара, жабды
АЙТЫЛЫМ
ж
ие
к
-Г
ор
и
1-тапсырма. Суреттер бойынша 4-5 с ра дайындап, к рші нен с хбат ал.
Гуманоид робот — София
Вакамару роботы
ЖАЗЫЛЫМ
Кө
к
2-тапсырма. К п нктені орнына ажетті осымшаларды ойып жаз. Ол
осымшаларды неге ой аны ды тсіндір.
1. «Вакамару» есімді робот оамды шаралар... гид ызметін ат ару,
келушілер... арым- атынас жасау, ересектер ж¨мыс... кеткенде ¥йде
алан жас сәби... «бау» ¥шін жасалан. 2. Б¨л робот адам... интернеттен ажет а парат... тауып бере алады, иесі болмаан кезде ¥й... к¥зетеді.
3. Вакамару адам ша ыранда бет... бері б¨рып, с¨ра ойанда жауап
айтарады. 4. Жапония... өткен «ЭКСПО-2005» кезінде гуманоид робот келушілер... арсы алып, павильондаы заттарды таныстыран.
112
12-таœырып

113.

МŠТІНМЕН Ж›МЫС
ТЫҢДАЛЫМ АЙТЫЛЫМ
3-тапсырма. Мәтінді ты да. Мәтінде жауабы бар с ра ты
зо
нт
белгіле. С ра тар а жауап бер.
А) Вакамару — андай робот?
™) Ол ытайда жасалан ба?
Б) Вакамару роботы анша т¨рады?
В) О т¥стік кореялы алымдар андай робот ойлап
шыарды?
Г) Асимо роботыны бет-әлпеті Эйнштейнге ¨ сай ма?
ТЫҢДАЛЫМ ЖАЗЫЛЫМ
Аудиомәтін
ор
и
4-тапсырма. Мәтінді ты да. Мәтіндегі роботтар туралы ыс аша мәлімет
жаз.
ОҚЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
5-тапсырма. Мәтінді о ы. Тсінгені ді айт.
Кө
к
ж
ие
к
-Г
Гуманоид роботтар — дене бітімі адам денесіне негізделген роботтар. Олар
«андроид роботтар» деп те аталады. Олар адамны физиологиялы , а ылой ерекшеліктері жаынан әлде айда жетілдірілген. Гуманоид роботтарды
басы, екі олы, екі аяы мен кеудесі бар. Кейбір гуманоид роботтарды беті,
көзі мен аузы да бар.
«Шеки» роботы 1966-1972 жылдар аралыында «Жасанды а ыл-ой» зертханасында жасалан. Шеки — өз әрекеттерін т¨жырымдай алатын алаш ы
робот. Оны теледидар камерасы, ашы ты өлшеушісі, дыбыс беретін тетігі
бар.
«Крио» — «Sony» компаниясы шыаран, сатылыма т¥скен екі ая ты ойынсауы роботы. Ол дауысты ажыратып, бет-әлпетті тани алады. Олар ¨намды немесе ¨намсыз адамдарды есте са тайды, сөйлей алады. Олар а ылды, абілетті
роботтар ретінде танылан.
«О ушыны ал аш ы энциклопедиясы» кітабынан
ОҚЫЛЫМ ЖАЗЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
6-тапсырма. Мәтінні стилін аны та. Кестені толтыр. С зі ді дәлелде.
Маœсаты
олданылатын
орны
Сипаты
Тілдік œ©ралдары
113

114.

ЖАЗЫЛЫМ
7-тапсырма. Мәтіндегі а паратты пайдаланып, гуманоид роботтарды
ерекшелігін диаграмма а тсір. Осы с здерді олданып, с йлем ра.
МŠТІНСО˜Ы Ж›МЫС
ЖАЗЫЛЫМ
ор
и
Гуманоид
робот
зо
нт
сөйлейді
-Г
8-тапсырма. Ÿзі е на ан бір гуманоид робот туралы осымша а парат
ж
ие
к
жина. „ашан жасал аны, кім ойлап шы ар аны, дене бітімі, андай
әрекетті орындай алатыны туралы мәліметтерді пайдаланып, мінездеме жаз.
АЙТЫЛЫМ
9-тапсырма. «Компьютербасты жарты адамдар» ле інен алын ан зінді-
Кө
к
де а ын М хтар Шаханов андай адамдар туралы айтты? Осы зіндіні
негізге алып, ой б лісі дер.
ол усырып, көнеміз бе,
Æнсіз жата береміз бе,
Робот — т¥йсік ар аланан,
Мейірімі т¨л, жарты адамдар
Жерді бетін т¥гел жаулап же генше?..
ЕСТЕ СА ТА!
Мен гуманоид роботтар туралы аœпаратпен таныстым. М©хтар
Шаханов œазіргі кезде адамдарды« мейірімсіз, œатыгез болып
бара жатœанын айтып, оларды роботœа те«еген.
114
12-таœырып

115.

«ЭКСПО-2017»
көрмесіндегі роботтар
Х5—
-6Х-І
Сс
А
аб
БаА
енгізіл, бастап ы, н с а, ба дарламалы ,
пішін, здігінен, дәл
АЙТЫЛЫМ
1-тапсырма. С ра тар а жауап бер.
зо
нт
МŠТІНАЛДЫ Ж›МЫС
ЖАА С ЗДЕР
ЖАЗЫЛЫМ
ор
и
1. «ЭКСПО» тарихы туралы не білесі ?
2. «ЭКСПО» алаш рет ай мемлекетте өткізілді?
3. «ЭКСПО»-ны ел экономикасына осатын андай ¥лесі бар?
4. Өзі астанада өткен «ЭКСПО-2017» көрмесіне барды ба?
-Г
2-тапсырма. «Ассоциограмма». «ЭКСПО» деген с зді естігенде ойы а не
ж
ие
к
келеді? Ÿз елі де ткен «ЭКСПО» к рмесінде андай тамаша туындылар к рмеге ойылды? Диаграмманы толтыр.
Кө
к
«ЭКСПО-2017»
ЖАЗЫЛЫМ
3-тапсырма. Мемлекеттер «ЭКСПО» к рмесін не шін йымдастырады?
Ойы ды дәлелдеп, жазбаша жаз.
115

116.

МŠТІНМЕН Ж›МЫС
ТЫҢДАЛЫМ ЖАЗЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
4-тапсырма. Мәтінді ты да. Мәтін
бойынша бірнеше с ра дайындап,
к рші е ой.
зо
нт
Аудиомәтін
ОҚЫЛЫМ
5-тапсырма. Мәтінді о ы. Та ырып ой. Мәтінні стилін аны та.
ж
ие
к
-Г
ор
и
«ЭКСПО-2017» көрмесіні аясында өткен ¨лтты роботтехника сайысына елімізді алалары мен облыстарынан 150 команда атысты. Б¨л жарыс
балаларды ылым, математика, жа а технология және инженерия туралы
білімдеріні тере дігін көрсетті.
ызылорда аласындаы Назарбаев зияткерлік мектебіні 9-сынып о ушысы — Арайлым Руслан ызы ¨сынан жоба автоматтандырылан роботтар
ар ылы топыра ты ¨нарландыруа баытталан.
Астанадаы Назарбаев зияткерлік мектебіні о ушылары жыра а сапарлап кеткенде ¥йдегі балы тарды телефон ар ылы тама тандыруа м¥мкіндік
беретін жа а ж¥йені ойлап тап ан. Ал көлік апатын азайтуа м¥мкіндік беретін
а ылды көше жобасы жолдан өткен жаяу ж¥ргіншіге көлікті жа ындап келе
жат анын білдіріп, дабыл аады.
«Егемен ‘аза стан» газетінен
ОҚЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
6-тапсырма. Мәтінді о ы. Мәтіндегі а паратты д рысты ын тексер.
Дәлелде.
Аœпарат
Кө
к
«ЭКСПО-2017» көрмесіні аясында өткен ¨лтты роботтехника сайысына елімізді алалары мен облыстарынан
250 команда атысты.
Б¨л жарыс балаларды орыс тілі, математика, география
туралы білімдеріні тере дігін көрсетті.
Арайлым Руслан ызы ¨сынан жоба автоматтандырылан
роботтар ар ылы топыра ты ¨нарландыруа
баытталмаан.
Назарбаев зияткерлік мектебіні о ушылары ¥йдегі
балы тарды телефон ар ылы тама тандыруа м¥мкіндік
беретін жа а ж¥йені ойлап тап ан.
116
12-таœырып
Д©рыс
Д©рыс
емес

117.

ЖАЗЫЛЫМ
7-тапсырма. р с з бойынша с з тіркестерін, оларды атыстырып имыл-
ЖАЗЫЛЫМ
-Г
МŠТІНСО˜Ы Ж›МЫС
ор
и
зо
нт
сын ба ыны ылы саба тас рмалас с йлем рап жаз.
С з
С з тіркесі
С йлем
енгіз
зауыт а енгізу
Б¥кіл б¨ аралы а парат
¨ралдарыны назарын өзіне
аударып, жа а роботтарды
зауыт а енгізді.
өздігінен
бастап ы
бадарламалы
дәл
н¨с а
пішін
8-тапсырма. Жа ында «ЭКСПО» к рмесі теді. Со ан орай бас а ала-
ж
ие
к
да ы достары а жеделхат жазы дар. Жеделхатта имыл-сын ба ыны ылы саба тас рмалас с йлемдерді пайдалану а тырысы дар.
Саба ты со ында здік жеделхатты иесін аны та дар.
Ж мыс а ойылатын талаптар:
— «ЭКСПО» туралы дәйексөз болсын;
— «ЭКСПО»-а атысатын мемлекеттер туралы ыс аша мәлімет бер;
— ойы ды сауатты, ж¥йелі жеткізуге тырыс.
Кө
к
ЖАЗЫЛЫМ
9-тапсырма. „ажетті с здерді ойып, с йлемді жаз.
ажетті с здер: революция, жа а технология, туристерді , даму,
болаша энергиясы.
1. «...» атты өзекті та ырыпты ¨сынуды ар асында же іске жеттік. 2. Іс
ж¥зінде ІІІ индустриялы ... жасыл экономикадан басталма . 3. ай елде жасыл
экономика болса, ... соны олында болады. 4. Ал жа а технологиясыз ... жо .
5. аза стана ... ызыушылыы зор.
117

118.

АЙТЫЛЫМ
10-тапсырма. Ж пты ж мыс. « лем тамашала ан «ЭКСПО-2017» деген
та ырыпта фотоколлаж дайында дар. Оны сыныпта ор а дар.
ЕСТЕ СА ТА!
алып, шыра
МŠТІНАЛДЫ Ж›МЫС
ж
ие
к
АЙТЫЛЫМ
ор
и
ЖАА С ЗДЕР
азастанды
өнертапыштар
-Г
7-8-
саба
зо
нт
Мен «ЭКСПО-2017» к рмесіне бардым. Ма¬ан з елімізді« павильоны
œатты ©нады. К рмеден к птеген œызыœ мәлімет алдым.
1-тапсырма. Сурет бойынша 4-5 с ра дайындап,
к рші нен с хбат ал. Дерекк здерден осы
робот туралы мәлімет жина.
ЖАЗЫЛЫМ
2-тапсырма. К п нктені орнына ажетті с здерді
Кө
к
ойып, ма ал-мәтелді жаз.
ажетті с здер: е бекті , ылымны , білім, наданмен.
• ... аспайт¨ын ыры, ашпайт¨ын сыры жо .
• ¸ылым — ... жемісі.
• ... дос боланша,
Кітаппен дос бол.
• Алтын алма, ... ал.
118
12-таœырып
Шолпан — гид-робот

119.

МŠТІНМЕН Ж›МЫС
ТЫҢДАЛЫМ АЙТЫЛЫМ
3-тапсырма. Мәтінді ты да. Тсінгені ді айт.
ЖАЗЫЛЫМ
зо
нт
Аудиомәтін
4-тапсырма. Жа ша ішіндегі ажетті осымшаны ойып, с йлемді жаз.
ОҚЫЛЫМ
ор
и
1. Өнертап ыш Тимур Рысбеков (-ны, -ды , -ті ) роботы к¥зет ж¥йесіні міндетін ат ара алады. 2. Робот (-да, -та, -на) орнатылан камераны м¥мкіндігі
жоары. 3. Тимурды роботы отан (-ды , -тік, -дік) алымдарды ана емес, шетелдік сарапшыларды ызыушылыын тудырып отыр. 4. Тимурды таы бір
ж¨мыс (-сы, -і, -ы) оршаан ортаны талдауа арналан. 5. Б¨л робот т¨тастай
бір метеорологиялы стансыны ызмет (-н, -ін, -ын) ат арады.
5-тапсырма. Мәтінді о ы. Та ырып ой.
Кө
к
ж
ие
к
-Г
Өнертап ыш Серікбол Шаймардан электронды бесік жасады. алыптан
бөлек «Smart Бесік» батерея немесе электр тогымен ж¨мыс істейді. Бесікті
пультті көмегімен бас аруа болады. Бесік 5 режим бойынша а ырын я жылдам тербеледі. Тербетілу уа ытын 90 минут а дейін созуа болады.
Енді ата-аналар сәби жыласа, жан ¨шыра ж¥гірмейтін болды. Бесік бала
жылаан кезде оны бірден сезіп, тербеле бастайды. Ата-анасы пульт ар ылы
белгілі бір режимді та дап оя алады.
Бесікте баланы к¥йінен хабар беретін бірнеше ¨рылы бар. Оны бірі
бөбекті дене ызуын ба ыласа, екіншісі жөргекті ылалдыын аны тайды.
Егер баланы ызуы бөлме температурасынан т¥сіп не асып кетсе: «Бала ыз
то ып алды» немесе «Бала ыз ауырып алды» деген дыбысты ескерту айтылады.
А ылды бесік сәбиге аза ты к¥йлерін ты датып, өле де айтып береді.
Газет материалдарынан
ОҚЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
6-тапсырма. Т мендегі та ырыпшаларды мәтін мазм ныны жйесімен
сәйкестендір.
Таœырыпша
Бесіктен келген хабар
Бесік режимі
™нші бесік
Шаймарданны жа алыы
Мәтін жªйесі
119

120.

АЙТЫЛЫМ
7-тапсырма. Ж птасып, бірі нертап ыш, енді бірі тілші болы дар. Тілші
нертап ыштан бесігі туралы с рап, ол с ра тар а жауап беруі тиіс.
МŠТІНСО˜Ы Ж›МЫС
АЙТЫЛЫМ
зо
нт
8-тапсырма. Берілген с з орамдарын пайдаланып, к рші мен ша ын с хбат р.
• Алдына жан салмады
• Ана с¥тін а тады
• Мерейі ¥стем болды
• Атаы жер жарды
• Елден ерекше жаратылан
ЖАЗЫЛЫМ
ор
и
9-тапсырма. «Жас нертап ыш» деген та ырыпта дәйекті эссе жаз.
ж
ие
к
-Г
Эссе жазуда т мендегі мәселелерді ескер:
• Та ырыпты іштей бірнеше тарма а жіктеп ал.
• Концептуалды кесте дайындап, не туралы жазатыны ды белгіле.
• андай сөздер мен сөз тіркестерін олданатыны ды ірікте. Көркемдеуіш
¨ралдарды пайдалануа тырыс.
• Та ырыпты ашатын бірнеше идеяны жазып ал.
• ™р тарма а жазатын аргументтері ді дайында.
• Аргументтері ді статистикалы мәліметтермен, на ты мысалдармен толы тыр. Б¨л — эссені мазм¨нды болуына ы пал етеді.
• ™рбір тарма ты логикалы т¨рыдан ж¥йеле. Бірінші тарма та та ырыпты алай олдайтыны ды, екінші тарма та практикалы идея ды, ¥шінші
тарма та та ырып бойынша не істейтіні ді жаз. орытындыда аргументтері ді келтіре отырып, идея ды дәлелде.
АЙТЫЛЫМ
Кө
к
10-тапсырма. С ра тар а жауап бер.
ОЙТАРАЗЫ
• Маан ... иын болды.
• Мен ... сия ты тапсырмаларды орындадым.
• Мен ... екенін т¥сіндім.
• Мен ... ¥йрендім.
ЕСТЕ СА ТА!
азаœстанда нертапœыш к п. Олар тªрлі халыœаралыœ бәйгелерде
же«іске жетіп жªр. Мені« де нертапœыш бол¬ым келеді.
120
12-таœырып

121.

Айзек Азимовті «Мен
роботпын» жинаƒынан
‹зінді
9-10
зо
нт
саба -
ЖАА С ЗДЕР
МŠТІНАЛДЫ Ж›МЫС
жалдамалы, әрекеттен, демелі
ЖАЗЫЛЫМ
ор
и
1-тапсырма. К п нктені орнына ажетті с здерді ойып жаз.
ж
ие
к
-Г
ажетті с здер: ойламас, к рген, б ла , олы .
• ¸ылыммен жа ын болса , ...жетер,
Залыммен жа ын болса , басы кетер.
• Өнер — аып жат ан ...,
¸ылым — жанып т¨ран шыра .
• Ке ойлаан
Кем ... .
• Көп жасаан білмейді, көп ... біледі.
АЙТЫЛЫМ
2-тапсырма. С ра тар а жауап бер.
Кө
к
1. Саан фантастикалы шыармалар ¨най ма?
2. андай фантастикалы шыармаларды о ыды ?
3. Фантастика та ырыбында жазатын андай жазушыларды білесі ?
4. Со ы уа ытта андай фантастикалы кино көрді ?
5. Фантастикадаы жайттар өмірде шынайы болуы м¥мкін бе?
МŠТІНМЕН Ж›МЫС
ТЫҢДАЛЫМ АЙТЫЛЫМ
3-тапсырма. Мәтінді ты да. С ра тар а жауап бер.
1. Айзек Азимов андай та ырыпта эссе жазды?
2. Жазушы өз эссесінде не туралы айтты?
3. Фантаст-жазушыны андай жорамалдары іске асты?
Аудиомәтін
121

122.

ТЫҢДАЛЫМ АЙТЫЛЫМ
4-тапсырма. Мәтінді ты да. Мазм ны бойынша 4 с ра дайындап, к рші мен с хбат р.
ОҚЫЛЫМ
зо
нт
5-тапсырма. Диалогті о ы.
ж
ие
к
-Г
ор
и
— Ерн¨р, саан фантастикалы шыармалар ¨най ма?
— Иә, мен оларды ызыып о имын.
— Кімні шыармасын о ыды ?
— Айзек Азимовті «Мен роботпын» жинаын о ыдым. Өте ызы шыарма.
— Солай ма? Онда не туралы баяндалан?
— Айда т¨ратын Джимми бала туралы айтылады. Оны «Работт» деген досы
бар. Екеуі ¥немі бірге ж¥реді. Ол радиобелгі ар ылы Джиммиді барлы жерден
тауып алады. Оан ыли көмектеседі, өзіні шын дос екенін ыли дәлелдейді.
Джиммиге әкесі жерден к¥шік әкеп береді.
— андай ызы ? Ол жанды к¥шік пе?
— Иә, біра Джиммиге әкесі: «Біз екеуін бірдей ¨стай алмаймыз. Сонды тан біреуін та да. Робот металл мен сымдардан жасалан. Ал к¥шік — жанды
жануар», — дейді.
— Джимми айсысын та дайды?
— Шыарманы өзі о ы. Өте ызы .
ЖАЗЫЛЫМ
6-тапсырма. Берілген с йлемді имыл-сын ба ыны ылы саба тас р-
Кө
к
малас с йлемдерге айналдырып жаз.
1. аза станда жалдамалы е бек тәжірибесі за ж¥зінде бекітілмегендіктен, ж¨мысшыларды ¨ ын орау м¥мкін болмай отыр. 2. Алматыдаы ойын-сауы орталы тарындаы роботтар жалдамалы т¨рын¥й туралы
жан-жа ты мәлімет беріп, т¨рындарды та алдырды. 3. Адам адалды ты өз
әрекетінен бай ай алады, сонды тан өнерде адал болу керек. 4. Жа адан
шы ан ¨ралдар ¥демелі озалыс кезіндегі жылдамды ты реттеп отыратынды тан, көптеп шыарыла бастады.
ЖАЗЫЛЫМ
МŠТІНСО˜Ы Ж›МЫС
7-тапсырма. «Ма ан найтын фантастикалы фильм» деген та ырыпта
эссе жаз.
Эссе жазуда т мендегі мәселелерді ескер:
122
12-таœырып

123.

ор
и
ЖАЗЫЛЫМ
зо
нт
• Та ырыпты іштей бірнеше тарма а жіктеп ал.
• Концептуалды кесте дайындап не туралы жазатыны ды белгіле.
• андай сөздер мен сөз тіркестерін олданатыны ды ірікте. Көркемдеуіш
¨ралдарды пайдалануа тырыс.
• Та ырыпты ашатын бірнеше идеяны жазып ал.
• ™р тарма а жазатын аргументтері ді дайында.
• Аргументтері ді статистикалы мәліметтермен, на ты мысалдармен толы тыр. Б¨л — эссені мазм¨нды болуына ы пал етеді.
• ™рбір тарма ты логикалы т¨рыдан ж¥йеле. Бірінші тарма та та ырыпты алай олдайтыны ды, екінші тарма та практикалы идея ды,
¥шінші тарма та та ырып бойынша не істейтіні ді жаз. орытындыда аргументтері ді келтіре отырып, идея ды дәлелде.
8-тапсырма. Жа даят: жаз ы демалыс а шы ты . « дебиет» пәніні м -
ЖАЗЫЛЫМ
-Г
алімі жаз ы демалыста фантастикалы кітаптар о у а ке ес берді.
„андай кітаптарды о уды жоспарлайсы ? Тізімін жаса.
ОЙТАРАЗЫ
9-тапсырма. «Шы у пара ын» пайдаланып, т мендегі с ра тар а жазба-
ж
ие
к
ша жауап бер.
1. Саба бойынша андай с¨ра тары бар?
2. Келесі саба та андай мәселелерге баса назар аудару керек?
3. Саба таы материалдардан өзі е андай ой т¥йді ?
ЕСТЕ СА ТА!
Кө
к
Айзек Азимовті« 1964 жылы айтœан жорамалдары œазіргі кезде œолданысœа енді. Ал кезінде ол адамдар¬а фантастика болып к рінетін.
123

124.

Нәтиже саба.
Мен не ‹йрендім?
11-12
саба -
ЖАЗЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
зо
нт
1-тапсырма. „осымша а парат ралдарынан роботтар туралы а парат
жина. Осы а паратты пайдаланып, «А ылды роботтар» та ырыбында
монолог рап айт.
ОҚЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
2-тапсырма. Мәтінді о ы. Тсінгені ді айт.
ж
ие
к
-Г
ор
и
азіргі заманы роботтар адамдара көмектесу, орау, кө іл көтеру ¥шін
жасалан. Алдаы 30-40 жылда роботтар адам сия ты сөйлеп, т¥сінетін, «ойлай» алатын болады. Роботтар физиологиялы жаынан адамдара араанда
к¥штірек болып келеді. ¸алымдар ж¥гіруге, секіруге келгенде оларды адамнан басым т¥сетініне сенімді. Олар о ыс ораптарын шыару, итті ыдырту
сия ты көптеген ж¨мысты орындайтын болады. Бадарланан баыттарды
жоспарлайтын лифтіге ызмет көрсететін, медициналы керек-жара ты жеткізетін роботтар мен еден жуып, дәретханаларды тазалайтын роботтар жа ын
болаша та алыпты жадайа айналады.
¸алымдарды болжауынша, болаша та ¥й тіршілігін ат аратын, кәрі
адамдарды арайтын, ауылшаруашылы пен айналысатын, өздігінше шешім
абылдай алатын интеллектуалды роботтар пайда болып, адамдар оларды
еркін пайдаланатын болады.
«О ушыны ал аш ы энциклопедиясы» кітабынан
АЙТЫЛЫМ ЖАЗЫЛЫМ
3-тапсырма. Мәтінні стилін аны та. Мәтіндегі тсініксіз с здерді теріп
Кө
к
жазып, ма ынасын аны та. Тсіндірме с здікті, кіtap.kz сайтын пайдалан.
ЖАЗЫЛЫМ
4-тапсырма. Мәтін бойынша «„ос жазба» кнделігін толтыр. Тсіндір.
Термин с з
алыпты
124
12-таœырып
Сипаттама
«Т¨ра ты, өзгермелі емес» дегенді білдіреді.

125.

ЖАЗЫЛЫМ
5-тапсырма. Мәтіндегі с йлемдерге басы ы не ба ыны ы сы ар осып,
ЖАЗЫЛЫМ
зо
нт
имыл-сын ба ыны ылы саба тас рмалас с йлем рап жаз.
Санжар Асы баев өзіні командасымен бірге о ыс тазалайтын робот ойлап шыарды. «Трэвиш» деп аталатын б¨л робот ала көшелерін о ыстан
тазартуа көмектеседі. Робот К¥н батареясы ар ылы өзіні энергия орын толтырып отырады.
6-тапсырма. «Автормен сырласу» ойыны. Фантаст-жазушы Айзек АзимовАЙТЫЛЫМ
ор
и
ке жаса ан жорамалдары туралы хат жаз.
7-тапсырма. «Роботтар мен киборгтар әлемі» та ырыбы бойынша ойла-
-Г
ры ды жина тап айты дар. Сынып ше бер рып отырсын. Кезекпен
барлы ы та ырып бойынша тйінді ойлары ды айты дар. Идея айталанбауы тиіс.
БІЛГЕНГЕ МАРЖАН...
Н. ­. Назарбаев
Кө
к
ж
ие
к
Адам мә гі жасамайды, мә гі жасайтын — оны ісі.
125

126.

Туризм — мәдениет
көрсеткіші
1-2-
саба
зо
нт
ТАҚЫРЫП
13
Қазақстандағы туризм
мен экотуризм. Ілияс Жансүгіров
«Жетісу суреттері»
О УШЫ, Б Л МОДУЛЬДЕ СЕН:
МŠТІНАЛДЫ Ж›МЫС
ЖАА С ЗДЕР
-Г
сауы тыр, ы ты , таби игеографиялы , насихатта
АЙТЫЛЫМ
ор
и
• ойы«ды мысалдар арœылы дәлелдеу;
• ¬ылыми-к пшілік және публицистикалыœ стильдердегі мәтіндерден кªрделі с здерді
тауып, жасалу жолын аныœтау;
• сенімді тªрде пікір таластыру;
• мәтіндегі негізгі және œосымша аœпаратты аныœтау;
• к терілген мәселе бойынша з ойы«ды дәлелдеп, эссе жазу;
• маœсат ба¬ыны«œылы сабаœтас œ©рмалас с йлем œ©рау;
• оларды мәтін œ©рауда орынды œолдану да дылары ды жетілдіресі .
ж
ие
к
1-тапсырма. С ра тар а жауап бер.
• «Туризм» дегеніміз — не?
• ™детте туризм неге әсер етеді?
• Туризм бизнесті андай т¥ріне жатады?
• ай салада туризмні ма ызы артып келеді?
• Туризмні андай салалара жанама ы палы бар?
• Б¨л әлемдік өндірісте нені білдіреді?
Кө
к
ЖАЗЫЛЫМ
2-тапсырма. Сурет бойынша ә гіме жаз.
126
13-таœырып

127.

ТЫҢДАЛЫМ
МŠТІНМЕН Ж›МЫС
3-тапсырма. Мәтінді ты да.
ТЫҢДАЛЫМ ЖАЗЫЛЫМ
4-тапсырма. Мәтінді ты да. Мазм ны бойынша с ра тар
ТЫҢДАЛЫМ ЖАЗЫЛЫМ
5-тапсырма. Мәтінді ты да. Мәтіндегі а паратты
ыс аша жаз. Жаз ан а паратты пайдаланып,
мәтінні мазм нын баянда.
ОҚЫЛЫМ
Аудиомәтін
ор
и
6-тапсырма. Мәтінді о ы. Та ырып ой.
зо
нт
растыр.
ж
ие
к
-Г
Туризм — адамны бос уа ытында өз еркінше кө іл көтеріп, демалуы, бас а
жерді көріп, ызы тауы, ерікті т¥рде саяхаттап, серуендеуі. азiргi кезде туризм —
табысты әрі тез дамып келе жат ан халы аралы сауда сегменттеріні бiрi.
Халы аралы туризмні ¥лесi экспорт а шыарылатын д¥ниеж¥зiлiк табысты 8
пайызын, ызмет көрсету секторы экспортыны 37 пайызын ¨райды.
Туризмнен т¥скен табыс м¨най, м¨най өнiмдерi және автомобиль
экспортыны табысынан кейiн т ра ты т¥рде ¥шiншi орын алады.
Туризм туристер баратын жа а аума тар есебiнен дамып отырады.
аза станны табии-географиялы жадайы әлемдiк туристiк нары та
лайы ты орын алуа м¥мкiндiк береді. азiргi туризм жыл сайыны а ылы
е бек демалысымен байланысты. Б¨л — адамны демалуа, бос уа ытын еркімен өткiзуге ¨ ы ты екенін көрсетеді. Ол жеке адам, адамдар мен халы тар
арасындаы өзара т¥сiнiстiктi бай атады.
‘аза ®лтты университетіні хабаршысы
ОҚЫЛЫМ ЖАЗЫЛЫМ
Кө
к
7-тапсырма. Мәтінді о ы. Мәтін бойынша негізгі идеяларды ыс аша
тезис трінде жаз.
ЖАЗЫЛЫМ
8-тапсырма. «Т рт с йлем» тәсілін пайдаланып, мәтін мазм ны туралы
пікірі ді жаз.
Пікір: о ыан мәтін бойынша пікірі ді бір сөйлеммен жеткіз.
Дәлел: пікірі ді бір сөйлеммен дәлелде.
Мысал: пікірі ді өмірмен байланыстырып, мысал келтір.
„орытынды: та ырып бойынша орытынды жаз.
127

128.

ЖАЗЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
9-тапсырма. К п нктені орнына ажетті с здерді ойып, с йлемді жаз.
зо
нт
Не себепті ол с здерді ой аны ды тсіндір.
ажетті с здер: туризм, алыптасуына, ы пал, ма ызы, халы аралы .
1. ... — аза стан экономикасындаы ар ынды дамып келе жат ан
салаларды бірі. 2. Туризм көп елде жалпы ішкі өнімні ... , осымша ж¨мыс
орнын ¨руа, сырт ы сауда балансыны белсенділігіне ... етеді. 3. Со ы жылдары туризм әлемдегі е табысты бизнесті біріне айналды. 4.Туризмні ... жыл
санап өсуде, оны ... байланыста валюталы т¥сім көзі ретінде ма ызы артуда.
ЖАЗЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
10-тапсырма. Cаяхат а, жол жруге байланысты ма ал-мәтел жазы дар.
АЙТЫЛЫМ
ор
и
Оларды бірін та ырып ретінде алып, ойлары ды орта а салы дар.
11-тапсырма. Мәтіндегі ою аріппен берілген с здерге с ра ой. ОларЖАЗЫЛЫМ
-Г
ды ай с йлем мшесіні ызметін ат арып т р анын айт.
ж
ие
к
12-тапсырма. Берілген с здерден с йлем ра. С здерге ажетті осымшаларды жал ап, с йлемні ма ынасына алай әсер етіп т р анын
дәлелде.
азіргі, жоары, басым, жыл сайын, өзара, бас кезі, табии-географиялы .
ЖАЗЫЛЫМ
13-тапсырма. Сурет бойынша ша ын ә гіме жаз. гіме де есімдіктерді
Кө
к
пайдалан.
128
13-таœырып

129.

МŠТІНСО˜Ы Ж›МЫС
ЖАЗЫЛЫМ
14-тапсырма. Мәтін бойынша «„ос жазба» кнделігін толтыр. Тсіндір.
Туризм
Сипаттама
Туризм — аза стан экономикасындаы
ар ынды дамып келе жат ан салаларды бірі.
зо
нт
¯зінді
ЖАЗЫЛЫМ
ор
и
15-тапсырма. «Туризм» та ырыбы бойынша кластер растыр.
АЙТЫЛЫМ
-Г
ТУРИЗМ
16-тапсырма. Диалогті толы тыры дар.
ж
ие
к
Ас ар: Арай, сәлем! Жазы демалыста не істейсі ?
Арай:
Ас ар: Саяхаттауа алай арайсы ?
Арай:
Ас ар: айда баранды ¨натасы ?
Арай:
Ас ар:
Арай:
Ас ар:
Арай:
Ас ар:
Арай:
Кө
к
ОҚЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
17-тапсырма. „осымша а парат ралдарын пайдаланып, мәтіндегі
«Дамы ан елдерде туризм, әсіресе мәдени туризм те жа сы дамы ан» деген с йлемдегі ойды на ты дәйектер келтіріп, дәлелде.
ЕСТЕ СА ТА!
Туризмні« экономикалыœ ма«ызы зор. «Дªниежªзілік туризм» ©йымыны«
белгілеуі бойынша, 88,5 шаœырым œашыœтыœта 24 са¬аттан артыœ уаœыт
аялда¬ан адам турист саналады. Турист œызыœтау, к «іл к теру, жа«а
нәрсені к ріп, тамашалау, зін сынап, œауіп-œатерге тәуекел етуді к здейді.
129

130.

азастандаƒы
туризм
3-4-
саба
зо
нт
ЖАА С ЗДЕР
баурай, олжетімді, демалушы
МŠТІНАЛДЫ Ж›МЫС
ЖАЗЫЛЫМ
Кө
к
ж
ие
к
-Г
ор
и
1-тапсырма. Суреттерде туризмні андай трлері бейнеленгенін жаз.
этнотуризм
130
13-таœырып
Туризмні
трлері
тау туризмі
емдіксауы тыру
туризмі
мәденитанымды
туризм
а шылы
пен балы
аулау

131.

АЙТЫЛЫМ
2-тапсырма. Сурет бойынша диаграммада ы с здерді пайдаланып, диалог ры дар. Та ырып а байланысты с йлеу әдебі лгілерін д рыс
та да дар.
ТЫҢДАЛЫМ АЙТЫЛЫМ
3-тапсырма. Мәтінді ты да. Тсінгені ді айт.
зо
нт
МŠТІНМЕН Ж›МЫС
Аудиомәтін
АЙТЫЛЫМ
ор
и
4-тапсырма. Тірек с здерді пайдаланып, мәтінді жал астырып айт.
Тірек с здер: демалушы, олжетімді, тартымды, йлесімділік, демалыс
айма ы, к рнекті.
ЖАЗЫЛЫМ
шы арма жаз.
АЙТЫЛЫМ ЖАЗЫЛЫМ
-Г
5-тапсырма. «Отбасымызбен саяхат а шы амыз» та ырыбында ша ын
ж
ие
к
6-тапсырма. «Т рт с йлем» тәсілін пайдаланып, мәтіндегі а паратты айт.
Пікір: о ыан мәтін бойынша пікірі ді бір сөйлеммен жеткіз.
Дәлел: пікірі ді бір сөйлеммен дәлелде.
Мысал: пікірі ді өмірмен байланыстырып, мысал келтір.
„орытынды: та ырып бойынша орытынды жаз.
ЖАЗЫЛЫМ
Кө
к
7-тапсырма. Мәтіннен жал ы есімдерді теріп жаз. Оларды атыстырып
ма сат ба ыны ылы саба тас рмалас с йлемдер ра.
АЙТЫЛЫМ
МŠТІНСО˜Ы Ж›МЫС
8-тапсырма. Жа даят: туристік ке се е шетелдік она тар келді. Елі-
міздегі ай туристік айма та демалу а ке ес берер еді ? Диалогті
жал астыр. „осымша а паратты пайдалану а болады.
— Сәлеметсіз бе?
— Сәлеметсіз бе!
131

132.

зо
нт
— аза стана бірінші рет келіп т¨рмын. Елі іздегі демалыс орындары мен
туризм т¥рлері жайында айтып бере аласыз ба?
— ™рине. Бізде туризм жа сы дамыан. Туризмні ай т¥ріне ызыасыз?
— .........................................................................................................
— .........................................................................................................
— .........................................................................................................
— .........................................................................................................
ЖАЗЫЛЫМ
9-тапсырма. «Ер адамдар а а шы ып, балы аула анды натады» деген
АЙТЫЛЫМ
ор
и
та ырыпта мәтін растыр.
10-тапсырма. С здікті пайдаланып, аза , орыс тілдеріндегі баламалар-
Кө
к
ж
ие
к
-Г
ды сәйкестендір. С здерді атыстырып, с йлемдер растыр.
комплекс
баурай
отдыхающий
олжетімді
водохранилище
демалушы
региональный
тарма
подножие
су ойма
доступный
кешен
пункт
ө ірлік
132
13-таœырып

133.

азастандаƒы киелі
орындар
Х5—
-6Х-І
Сс
А
аб
БаА
ерекшелен, жау¯ар, жерасты, рәсімде,
телегей, йлесімді
АЙТЫЛЫМ
зо
нт
МŠТІНАЛДЫ Ж›МЫС
ЖАА С ЗДЕР
бат ры дар.
ОҚЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
ор
и
1-тапсырма. «„аза станда ы демалыс орындары» деген та ырыпта с х-
2-тапсырма. Ма ал-мәтелді о ы. Тсінгені ді айт.
ж
ие
к
-Г
Туан жерді ауасы да шипа, жуасы да тәтті.
***
Туан жердей жер болмас,
Туан елдей ел болмас.
***
Жа сы жігіт жер шолып, а ыр т¥бі айналар.
***
Бөтен жерді г¥лінен туан жерді тікені арты .
МŠТІНМЕН Ж›МЫС
Кө
к
ТЫҢДАЛЫМ АЙТЫЛЫМ
3-тапсырма. Мәтінді ты дап, шы арманы идеясы мен
мазм нын айт.
Аудиомәтін
ЖАЗЫЛЫМ
4-тапсырма. Жа даят: жаз ы демалыс басталды. Сынып болып, еліміздегі
киелі орындар а экскурсия а шы па сы дар. „ай жерлерге бар ы
келеді? Тізімін жаса.
133

134.

ОҚЫЛЫМ ЖАЗЫЛЫМ
5-тапсырма. Мәтінді о ы. Мәтінде айтыл ан шынайы а паратты жаз.
-Г
ЖАЗЫЛЫМ
ор
и
зо
нт
«Кие» — аза а анмен дарыан ¨ым. Киелі д¥ниені бәріне ¨рметпен
арап, адірлейміз. аза баласы ¥шін аза станны әр ө ірі, тау мен тасы,
өзен мен көлі киелі. Киелі орындара аза хал ы ерекше ¨рметтейтін табиат
ландшафтын, мәдени м¨ра ескерткіштерін, кесенелер, жерасты алаларын,
сондай-а тарихи және саяси ма ызды орындарды жат ызамыз.
2003 жылы ЮНЕСКО-ны «Д¥ниеж¥зілік м¨ра» тізіміне Т¥ркістан аласындаы ожа Ахмет Ясауи кесенесі енгізілді. Б¥гінгі та да аза стан
Республикасыны тарапынан аталан тізімге енгізуге ¨сынылан 23 ескерткішті сегізі Т¥ркістан облысында орналас ан. Олар: Жуантөбе, араспантөбе,
К¥лтөбе, Сида , Сауран ежелгі елді мекендері, Бөріжар орымы, Отырар ескерткіштері, Т¥ркістан аласы. О т¥стік аза станда киелі жер көп. Арыстан
бап, ожа Ахмет Ясауи, Ибрагим ата, арашаш ана кесенесі осы айма та.
Арыстан бап кесенесіні жанында шипалы, т¨зды сулы ¨ды бар.
аза тар Т¥ркістан аласын «екінші Мекке» деп атайды.
ж
ие
к
6-тапсырма. Мәтіннен жал ы есімдерді теріп жазып, с йлем ра.
АЙТЫЛЫМ
МŠТІНСО˜Ы Ж›МЫС
7-тапсырма. „ажетті с здерді пайдаланып, «„аза станда ы киелі орындар» деген та ырыпта с хбаттасы дар.
ажетті с здер: киелі, тау, тас, жерасты, су, кесене, орым, ескерткіш, тарих, мәдениет.
ЖАЗЫЛЫМ
Кө
к
8-тапсырма. С здікті пайдаланып, с здерді баламасын жаз.
Рәсімде
Телегей
Æйлесімді
АЙТЫЛЫМ
9-тапсырма. С здерді пайдаланып, с йлемдер ра. Бір ма сат ба ыны ылы саба тас рмалас с йлем болсын.
134
13-таœырып

135.

ЖАЗЫЛЫМ
10-тапсырма. Мәтінді «INSERT» о ыту стратегиясы бойынша талда дар.
зо
нт
р азатжол а не с йлемге т мендегі белгілерді ойы дар. Ÿз ойлары ды орытып жазы дар.
«V»
«-»
«+»
«?»
Б©рыннан білемін
Мені« ойыма
Мен ªшін жа«а Келісе алмаймын,
œайшы, кере¬ар
аœпарат
білгім келеді
ЕСТЕ СА ТА!
ор
и
Елімізде киелі орын к п. Атап айтсаœ: Бекет ата кешені, ежелгі Тараз,
›лытау, Тªркістан, Сайрам, Алтай, Жетісу «ірлері. асиетті орындарымызды әлем халœына танытумен œатар елімізді« болаша¬ы — жас ©рпаœœа
таныстыру œажет.
ж
ие
к
-Г
«Туƒан жер»
баƒдарламасы
ЖАА С ЗДЕР
7-8-
саба
МŠТІНАЛДЫ Ж›МЫС
жайлы, ал аш, шабадан, за нама,
белсендір
ОҚЫЛЫМ ЖАЗЫЛЫМ
1-тапсырма. Берілген ма ал-мәтелді тсініп о ы. Ÿзі е на ан ма ал-
Кө
к
мәтелді атыстырып, ша ын мәтін рап жаз.
Жалы тырса ¨за сапар, жат мекен,
Туан елді т¥тіні де тәтті екен!
***
Туан жер — т¨ыры ,
Туан ел — ыдыры .
***
Ел адірін көрген біледі,
Жер адірін ж¥рген біледі.
135

136.

АЙТЫЛЫМ
ТЫҢДАЛЫМ АЙТЫЛЫМ
МŠТІНМЕН Ж›МЫС
-Г
3-тапсырма. Мәтінді ты да. Тсінгені ді айт.
АЙТЫЛЫМ
Аудиомәтін
ор
и
2-тапсырма. Сурет бойынша диалог ры дар.
зо
нт
***
Туан жердей жер болмас,
Туан елдей ел болмас.
***
Отан отбасынан басталады.
ж
ие
к
4-тапсырма. «Ту ан жер» ба дарламасы туралы айтып бер. „осымша а паратты пайдалан.
ОҚЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
5-тапсырма. Мәтінді о ы. Мәтіндегі а парат бойынша з ойы ды айт.
Кө
к
Кезінде «Т¨зды көл» деп аталатын көлді жаасында т¨ратын бір байды
«Кәлкен» деген жалыз ызы болады. ыз бой жетіп, көрші руды бір жігітіне
ашы болыпты.
Екі жас ¥йленбекші болан кезде ызды әкесі арсы болады. Жігіт бір
байды жыл ышысы боланды тан, әкесі ызына т¨рмыс а шыуа р¨ сат
бермейді.
С¥йгеніне осыла алмаан Кәлкен с¨лу айыдан айтыс болады.
Æш к¥н өткен со бай суды жаасына барса, мөлдіреп жат ан көл ара
болып кетіпті. Бай жалшыларына суды батпа тан тазартуды б¨йырады. Біра
байды өзі де, адамдары да батпа ты арасынан шыа алмай өледі.
Б¨л жерді халы «Кәлкен» деп атап кеткен екен.
С. ‘ас абасовты «Елзерде» кітабынан
136
13-таœырып

137.

АЙТЫЛЫМ
6-тапсырма. „осымша а параттан жер-су атауларына байланысты а ыздарды тауып, к рші е айтып бер.
ЖАЗЫЛЫМ
рым» та ырыбы бойынша эссе жаз.
зо
нт
7-тапсырма. Мәтінні мазм нына сйене отырып, «Ту ан жерім — т ы-
АЙТЫЛЫМ
-Г
ор
и
Талаптар:
• На ты ай ындалан кіріспе, негізгі бөлім, орытынды бөлімнен ¨ралуы
шарт.
• Та ырыптан ауыт ымаан д¨рыс.
• Тезистерді ¨тымды дәлелдермен растау ажет.
• Өмірмен байланыс болуы тиіс.
• Өзіндік ты пікірлер келтіру керек.
• Баяндау стилі на ты болуы шарт.
• Көркемдеуіш ¨ралдарды ¨тымды олдану ажет.
• Көлемі — 150-170 сөз.
8-тапсырма. Сурет бойынша «Ту ан жер — алтын бесік» деген та ырыпта
Кө
к
ж
ие
к
ә гімеле.
137

138.

МŠТІНСО˜Ы Ж›МЫС
АЙТЫЛЫМ
9-тапсырма. Мәтінді алды ы мәтіндермен салыстыр. Оларды стилі мен
жанрлы ерекшеліктерін талда. Ÿзі т р ан жердегі жер-су атауларына байланысты андай а ыздар бар? „осымша а паратты пайдаланып айтып бер.
ор
и
зо
нт
Бал аш аласыны о т¥стік-шыысынан 60 ша ырым жерде «™улие тау»
деп аталатын тау бар. Жергілікті халы оны «Бектау ата» деп атайды. Халы а ызы бойынша, асиетті Атабек өткен асырларда өмір с¥ріпті. Ол бірде шап ыншылы кезінде жаудан ашып келіп, осындаы е ¥лкен ¥ гірге
тыылады. Сол кезде Алланы әмірімен ¥ гір ішінде су айнары пайда болады. Тауды 80 метр биіктегі ¥ гірінде тыылып жат ан Атабекті шап ыншылар
таба алмапты. Содан халы б¨л жерді «™улие» деп атайды. «™улие тау» атауы
тауа сиыну, табынуа байланысты ойылса керек.
™улиені басына тәу етіп, т¥нейтіндер көп. Оны суы көптеген ауруа ем.
Келгендер а ты байлайды, басына мал шалады. Шипалы суынан ішеді.
ЖАЗЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
-Г
«°лке туралы а ыздар» кітабынан
10-тапсырма. Мәтіннен етістіктерді теріп жаз. Олар а ж рна тар жал ап,
ж
ие
к
ма ынасын згерт. Не бай ады ?
ЖАЗЫЛЫМ
11-тапсырма. Мәтінді «INSERT» о ыту стратегиясы бойынша талда дар.
Кө
к
р азатжол а не с йлемге т мендегі белгілерді ойы дар. Ÿз ойлары ды орытып жазы дар.
«V»
«-»
«+»
«?»
Б©рыннан білемін
Мені« ойыма
Мен ªшін жа«а Келісе алмаймын,
œайшы, кере¬ар
аœпарат
білгім келеді
ЕСТЕ СА ТА!
Жер-су атаулары — халыœ œазынасы, ткен міріні« айнасы. Жер-су
атауларын зерттейтін ¬ылым саласы «топонимика» деп аталады.
138
13-таœырып

139.

9-10
саба -
зо
нт
Ілияс Жанс‹гіров —
лирик аын
ЖАА С ЗДЕР
МŠТІНАЛДЫ Ж›МЫС
тартымды, са тандыр, ынталандыр,
сапасыз, жи¯ангер
АЙТЫЛЫМ
ор
и
1-тапсырма. Суретте кім бейнеленген? Сипаттап бер.
ЖАЗЫЛЫМ
2-тапсырма. Суреттегі а ын туралы білетін
ж
ие
к
-Г
а параты ды жазып, к рші мен бірге
кластерді толтыр.
МŠТІНМЕН Ж›МЫС
Кө
к
Ілияс
Жансгіров
ТЫҢДАЛЫМ АЙТЫЛЫМ
3-тапсырма. Мәтінді ты да.
Тсінгені ді баянда.
АЙТЫЛЫМ
4-тапсырма. Мәтін бойынша
с ра тар растыр.
Аудиомәтін
139

140.

АЙТЫЛЫМ
5-тапсырма. Мәтінге сйеніп, а паратты д рыс не д рыс емесін к рсет.
Аœпарат
Д©рыс
Д©рыс
емес
АЙТЫЛЫМ
-Г
ор
и
зо
нт
Ілияс Жанс¥гіров — а ын, драмашы, прозашы, аза
әдебиетіні негізін алаушыларды бірі. А ынны
поэзиясы ¨лтты әдебиетті классикалы байлыына
жатады.
Ол 1899 жылы Алматы облысыны А су ауданында
д¥ниеге келген. Ташкенттегі екі жылды курсты бітіріп,
ауылында м¨алім болан.
Ташкенттегі екі жылды м¨алімдер курсын бітіріп, көрші
ауылда м¨алім болан.
Кейін «Тілші» газетінде істеп, Верныйдаы аза аарту
институтыны ме герушілігіне таайындалды.
Ілияс Жанс¥гіров 1934 жылы аза стан Жазушылар
Одаы төраасыны орынбасары болып сайланды.
1938 жылы саяси уын-с¥ргін ¨рбаны болды.
ж
ие
к
6-тапсырма. Ÿле дегі ою аріппен берілген с здерді пайдаланып, с хбат
ры дар.
ЖАЗЫЛЫМ
7-тапсырма. 1) Мәтіндегі бейтаныс с здерді теріп жазып, с здікті к -
Кө
к
мегімен баламасын тап. С здерді атыстырып, 3 с йлем ра.
2) Тартымды, са тандыр, ынталандыр с здеріні орыс тіліндегі
баламасын тап. Ма ынасын тсіндір. С здерді атыстырып, с з тіркесін, с йлем ра.
ОҚЫЛЫМ
8-тапсырма. Ÿле ді о ы.
Жетісу суреттері
Жер таппан жерде жетер Жетісуым:
Кркілдек, К ксу, Лепсі, Іле, Шуым,
Ас арды аспан с¥йген сілекейін
Жан бар ма татпайт¨ын, айтпайт¨ын?!
Бөленген б¨лт а мә гі ме іреу ¨з,
140
13-таœырып

141.

АЙТЫЛЫМ
ор
и
Ілияс Жансгіров
зо
нт
Ну то ай, о алы к л, о ыр мым.
Ас ардан а тарыла ар ыраан,
Жөке ні кім а самас балдай суын?!
Жетісу, кеуде — ас ар, аяы — көл,
о ы — ¨м, мы ыны да бар сексеуіл.
Тау жайлап, о ыр к¥зеп, ¨мды ыстап,
Ол бір ма — мал өсірген өлкедегі ел.
Көктемде мнан әсем жер болсын ба?
Жай алып жау азыны, ра г¥лдер.
Бойдаы бозбаладай асыр салса,
озысы ¨йры танып, дө геленер...
9-тапсырма. Мәтінні жанрлы ерекшелігін аны тап, талда.
АЙТЫЛЫМ
МŠТІНСО˜Ы Ж›МЫС
10-тапсырма. Ж птасып, бірі — а ын, бірі — тілші болы дар. Тілші
ж
ие
к
ЖАЗЫЛЫМ
-Г
а ыннан ле туралы с рап, а ын с ра тар а на ты жауап беруі тиіс.
11-тапсырма. «Бес сауса » тәсілі ар ылы с ра тар а жауап жаз.
Кө
к
Бас барма — басты мәселе. Б¥гін саба та е ¨нды мәселе андай болды?
Бала йрек — бірлесу. Мен топта/ж¨пта алай ж¨мыс жасадым? Кімге
көмектестім?
Ортан терек — ойлану. Мен б¥гін андай білік-дады алдым?
Шылдыр шмек — шынайылы . Саба маан ¨нады ма? Неліктен?
Кішкене б бек — к іл кй ахуалы. Саба та өзімді алай сезіндім?
ЕСТЕ СА ТА!
Елімізде бірнеше мектепке, к шеге, аудан, елді мекенге, Талдыœор¬ан
œаласында¬ы Жетісу мемлекеттік университетіне І.Жансªгіровті« есімі
берілді. 1994 жылы университетті« алдында¬ы ал૬а аœынны« œоладан
œ©йыл¬ан ескерткіші орнатылды. Талдыœор¬анда аœынны« мірі мен шы¬армашылы¬ына арнал¬ан әдеби-мемориалдыœ м©ражай ж©мыс істейді.
141

142.

Жетісу суреттері
ЖАА С ЗДЕР
11-12
саба -
МŠТІНАЛДЫ Ж›МЫС
зо
нт
йлесімді
АЙТЫЛЫМ
1-тапсырма. Суретте
ор
и
не бейнеленгенін
айтып бер.
ЖАЗЫЛЫМ
-Г
2-тапсырма. Сурет бойынша с ра тар а жауап жаз.
ж
ие
к
1. А арлы тауларды б¨рын көрді бе?
2. Тауды етегінде не өсіп т¨р?
3. ызалда жылды ай мезгілінде шыады?
4. Суретте жылды ай мезгілі суреттелген?
5. Саан жылды ай мезгілі ¨найды?
6. Табиат көріністерін суреттеуді не деп атайды?
ТЫҢДАЛЫМ АЙТЫЛЫМ
МŠТІНМЕН Ж›МЫС
Кө
к
3-тапсырма. Мәтінді ты да. С ра тар а жауап бер.
• «Жетісу суреттері» өле і неше бөлімнен т¨рады?
• Жетісу ай ө ірде орналас ан?
• «Жетісу суреттері» өле індегі «Жер т¥гі» деген бөліміні толы н¨с асында шөп, аашты неше т¥рі айтылады?
• М. ™уезов а ын туралы андай пікір айт ан?
Аудиомәтін
ТЫҢДАЛЫМ ЖАЗЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
4-тапсырма. Мәтінді ты да. Мәтіндегі а паратты ыс аша жаз. Жаз ан
а паратты пайдаланып, мазм нын баянда.
142
13-таœырып

143.

ОҚЫЛЫМ
5-тапсырма. Ÿле ді о ы. Та ырып ой.
зо
нт
Б лінеді жуалар мен таусарымса .
« ымызды », « ызсаумалды »
дейтіндерге
Ат ойан тау елінде с¥йіп шын-а ...
... ¨ста дай самал со са,
сыбырласады
™зілді әйел, ажын-абысындай.
Солармен судырласып ойнайды жел
Д¥рмекті а пар тарт ан
шабысындай.
Неше елді аттандыран ¨тты оныс
™лі т¨р әсемдігі таусылмай.
Суретін сөз баяндап жеткізе алмас,
Жеріні Жетісуды бәрі сондай!
ор
и
Аашта өзі білген ара ай, тал,
Жалыз-а неше алуан т¥рлісі бар.
Долана, ¨ш ат, шетен, ырай, арша,
А сасы , ызыл айы , барша,
шынар.
Шырана , сө ке, терек, сөгет, емен,
Æйе кі, шырай, балын тора ылар,
Сары ааш, ой ара ат, жиде, шетен,
Тобылы, т¥йе ¨йры , бауыр ¨рттар,
араан, боз араан, ше гел, шілік
Сы ылды а аштарды талайы бар.
...А шалын, көкмарал, бетеге, ра ,
Жапыра те ге, б¨йра исы иы ,
Балдыран, орасын, ат ¨ла ты,
Елік жр сонысында соны иып.
Ілияс Жансгіров
ЖАЗЫЛЫМ
-Г
6-тапсырма. Ÿле ді ма ыналы б лікке б ліп, әр б лігіне ат ой. р б лік
бойынша екі с ра тан дайында.
ж
ие
к
Кіріспе
б лім
Негізгі
б лім
Кө
к
„орытынды
б лім
ЖАЗЫЛЫМ
7-тапсырма. Мәтіннен а , с, жәндік пен сімдік атауларын теріп жаз.
А
¨с
Жәндік
Өсімдік
143

144.

ЖАЗЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
8-тапсырма. Таби ат туралы ма ал-мәтел жаз. Оларды бірін та ырып ретінде алып, ой б лісі дер.
АЙТЫЛЫМ
9-тапсырма. Мәтіндегі ою аріппен берілген с здерге с ра ой. Олар-
зо
нт
ды ай с йлем мшесіні ызметін ат арып т р анын айт.
ЖАЗЫЛЫМ
10-тапсырма. Берілген с здерді пайдаланып, ма сат ба ыны ылы
саба тас рмалас с йлемдер ры дар.
ымыз, долана, шетен, мал, биік, самал, жел, оныс, әсемдік, баяндау.
ор
и
ЖАЗЫЛЫМ
11-тапсырма. Мәтін бойынша «„ос жазба» кнделігін толтыр. Тсіндір.
¯зінді
Сипаттама
Жетісу — жер жаннаты.
ЖАЗЫЛЫМ
-Г
Жетісу
12-тапсырма. «Жетісу суреттері»
ж
ие
к
та ырыбы бойынша кластер
растыр.
Жетісу суреттері
ОҚЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
13-тапсырма. „осымша а парат ралдарын
Кө
к
пайдаланып, мәтіндегі «Жетісу жайлы с з
оз аса , оны ерекше таби аты жайлы айтпай ту ммкін емес» деген с йлемдегі ойды
на ты фактілермен дәлелде.
ЕСТЕ СА ТА!
šалымдар «Жетісу» атауын жеті тªрлі зенмен байланыстырады. Алайда жеті су¬а жататын зендерді к рсетуде оларды« пікірлері сан тарапœа
б лінеді. А. К. Гейнс Лепсі, Басœан, Сарœан, Аœсу, Бªйен, аратал, К ксу
зендерін жатœызса, А.Влангали Басœан, Сарœан зендеріні« орнына солтªстік-шы¬ыста¬ы Аяг з, о«тªстік-шы¬ыста¬ы Іле зендерін атайды. Бірœатар географтар œазаœта жеті саны киелі саналатынын ескертіп, «ірді«
атауында¬ы «жеті» с зі зендерді« санын білдірмейтінін айтады.
144
13-таœырып

145.

Нәтиже саба.
Мен не ‹йрендім?
13-14
саба -
АЙТЫЛЫМ
зо
нт
1-тапсырма. С ра тар а жауап бер.
ор
и
1. Ілияс Жанс¥гіров туралы не білесі ?
2. І. Жанс¥гіров ашан, ай жерде д¥ниеге келген?
3. Ол екі жылды курсты ай алада бітірген?
4. Ол курстан кейін ай жерде м¨алім болып ж¨мыс істеген?
5. Мәскеуде андай о у орнын бітірген?
6. А ын ай жылы аза стан Жазушылар Одаыны төраасы болып сайланды?
7. Ілияс Жанс¥гіров ай жылы аза тапты?
АЙТЫЛЫМ
2-тапсырма. Жа даят: І. Жансгіровті мерейтойы арса ында мектепте
ж
ие
к
-Г
әдеби кеш ткізгелі жатырсы дар. Сен йымдастырушысы . „андай
жоспар расы ? „ай шы армасынан к рініс дайындайсы дар? „осымша а паратты олданып, айтып бер.
ТЫҢДАЛЫМ АЙТЫЛЫМ
3-тапсырма. Мәтінді ты да. Мәтінде айтыл ан а парат бойынша з ойы ды айт. А паратты таби атпен андай байланысы барын айтып бер.
ОҚЫЛЫМ
Кө
к
4-тапсырма. Мәтінді тсініп о ы.
Тау суреті
Тарбиан Тарбаатай — жерді ¨ты,
Барлы , ол — « ыдыр т¥неп көшкен ж¨рты».
Оранан а көбенек, аруа ты Алтай
Төгіліп бізге таман жатыр м¨рты.
Ертеде сол ас арды сәулетіне
иыспай ырындас ан талай ж¨рты.
А ш¨на , Жабаылы, Мы ш¨ ыр, Таз —
Б¨ларды бәрін тізген Жо ар т¨рпы.
Аршалы, Амантекше, арасыры ,
ара¥ гір, алма асу, аражыры ,
145

146.

зо
нт
Сауыры Сал ынбел мен Сайымбөлек,
Суыы соып т¨рад алас¨рып.
ымызын сол жайлауды ішкен кісі
«Бәйгеге» осад өзін та асырып.
Шо ысын Б¥ркітіні Æшб¥йенге
ойыпты сәуекендей жарастырып...
…Асы — астау, отыран ел — өрелі ¨рт,
¨рт жайып одырайан Ба ай биік.
Албыр бет Алматыда алма әдемі,
Аландай а тама ты ауыза ¥ріп.
Ілияс Жансгіров
ЖАЗЫЛЫМ
5-тапсырма. «Дербес пікір» тәсілін олданып, жо арыда ы ле туралы
ЖАЗЫЛЫМ
-Г
ор
и
пікірі ді жаз (уа ыт м лшері: 7-8 минут).
1. Ÿзіндік пікір (идея): бір сөйлем.
2. Дәлел: екі сөйлем.
3. Ÿз пікірін ай а тайтын мысал: екі сөйлем.
4. Ÿз пікіріне арсы пікір: бір сөйлем.
5. „арсы дәлелді жо а шы аратын мысал: екі сөйлем.
6. „орытынды: екі сөйлем.
ж
ие
к
6-тапсырма. «Цифрлы „аза стан», «œш тілде білім беру», «Мәдени және
конфессияаралы келісім» ба дарламалары туралы не білесі ? „осымша а паратты пайдаланып, ша ын мәтін жаз.
ЖАЗЫЛЫМ
7-тапсырма. Берілген с здерді атыстырып, ма сат ба ыны ылы саба тас рмалас с йлем ра.
Кө
к
Жа¬андану, отан, Елбасы, бадарлама, өлкетану.
АЙТЫЛЫМ
8-тапсырма. Сынып екі топ а б лінсін. Бірінші топ «„аза станда ы ту-
ризм» деген та ырыпта т саукесер дайындасын. Ал екінші топ
Жетісу таби аты мен І. Жансгіровті ле інде с з бол ан ш п, а аш,
а дар және т.б. туралы фотоколлаж жасасын.
БІЛГЕНГЕ МАРЖАН...
аза стандаы туризм табыс көзіне айналуы тиіс.
Н. ­. Назарбаев
146
13-таœырып

147.

Лексикалы -грамматикалы минимум
бойынша аза ша-орысша сŸздік
-Г
ор
и
зо
нт
7. «ЭКСПО-2017» — аза стан белесі
алды‰ы — предыдущий; передний; т ра тылы — стабильность
передовой
‡кілдік — представительство
атарлы — наравне
ауымдасты — ассоциация
әмбебап — универсальный
рылтай — курултай
бетб рыс — время перемен
та‰айындау — назначить
на‰ыз — настоящий
т жырымдама — концепция
к‡ршілес — соседний
к ллі — весь
ты‰ыз — плотный; густой; частый
жекешелендіру — приватизация
билеуші — правитель
арастыру — рассматривать
кімет — правительство
елшілік — посольство
ерікті — добровольный
мәмілегерлік — договоренность
баламалы — альтернативный
ру — род
шектес — смежный
іргетас — фундамент
демеуші — спонсор
баяндау — излагать
дау — спор
Кө
к
ж
ие
к
8. Биотехнология жа—алы тары
ты‰ыз — плотный
тірі — живой
лпа — пушистый
булану — испаряться
нәрлі — питательный
тектес — родственный
ы пал — влияние
будандастыру — скрещивать
ізденіс — поиск
жасуша — клетка
дәрі-дәрмек — медикамент
дерт — болезнь
асылт ымды — племенной
ретіндегі — как
к‡бею — умножаться
нарлылы — плодотворность
жиынты — сводный
кешенді — комплексный
та‰амды — пищевой
ыш ыл — кислый
ашыту — заквасить
нарландыру — повысить плодотк рделі — сложный
ворность
жылыжай — теплица
оспа — смесь
араластыру — смешивать
т ым — семена
9. Болаша энергия кŸздері
асыл — драгоценный
б кіл — весь
әбден — вполне
басшылы — руководство
байланыстыру — связывать
бірталай — значительно
147

148.

жалпы — общий
байланысты — связанный
бас арма — правление
несібе — доля
осылыс — соединение
ыдырау — распускаться
енді — теперь
бос а — зря
сай — соответственный
сыйымдылы — емкость
зо
нт
алау — складывать
бірігу — объединяться
шарт — условие
кезе — этап
негіздеу — обосновать
біріктіру — объединять
б‡тен — посторонний
сонымен — следовательно
т тасты — целостность
ж
ие
к
-Г
ор
и
10. Алаш идеясы мен айраткерлері
сана-сезім — сознание
тартыс — борьба
меншік — собственность
осал — слабый
т т ындау — арестовать
атыгез — жестокий
боданды — подчиненность
лтжанды — патриот
ілім-білім — знание
а талу — оправдываться
зорлы — насилие
отаршыл — колонизатор
жазалау — наказывать
болмыс — натура
алашордалы тар — алашординцы
адамгершілік — нравственность
аба ты — тюрьма
маза — насмешка
аяу — жалеть
намысшыл — гордый
ауым — общество; община
м рагер — наследник
рбан — жертва
у‰ын-с ргін — репрессия
м рат — заветная цель
насихат — пропаганда
мінбе — трибуна
бейресми — неформальный
Кө
к
11. Жа¯анды мәселе: демография
сан — число; количество
‡сім — прирост
ашты — голод
сана — перепись
туыл‰андар — рожденные
то ырау — застой
т‡сбелгі — нагрудный знак
а‰айынды — братья
дайы — постоянно
бойда — холостой
шем — тройня
егіз — близнецы
жа‰дай — ситуация
жа андану — глобализация
жәрдема ы — пособие
д мпу — взрыв
жетім — сирота
әдетте — обычно
ажырасу — разойтись
задылы — законность
ай ындау — выяснить
артаю — стареть
л‰аю — увеличиваться
әлеуметтік-саяси — социально-понеке — брак
литический
148

149.

зо
нт
12. Роботтар мен киборгтар әлемі
бастап ы — первоначальный
демелі — ускоренный
ба‰дарламалы — программный
пішін — форма
б йры — приказ
жанды — живой
б рылу — повернуться
к‡птеген — многие
жабды — оборудование
енгізілу — включиться
жартылай — наполовину
шырау — встречаться
мінсіз — безупречный
растырушы — составитель
иелену — завладеть
жалдамалы — наемный
дәл — точно
н с ау — указывать
ажырату — разлучать
адамша — разумно; по-человечески
алып — шаблон
ым-ишара — жест
әрекеттену — попытаться
‡здігінен — самостоятельно
Кө
к
ж
ие
к
-Г
ор
и
13. аза станда˜ы туризм және экотуризм
жайлы — удобный
са тандыру — предостерегать
олжетімді — доступный
ынталандыру — стимулировать
демалушы — отдыхающий
шабадан — чемодан
баурай — склон
йлесімділік — совместимость
насихаттау — пропагандировать
занама — законодательство
рәсімдеу — оформление
белсендіру — активизировать
тартымды — привлекательный
ы ты — правовой
телегей — высокий
сапасыз — некачественный
йлесімді — гармоничный
жау ар — бриллиант
сауы тыру — оздоровлять
ерекшелену — выделяться
ал‰аш — впервые
жерасты — подземный
ал‰аш кездесу — первая встреча
жи ангер — путешественник
149

150.

Мазм™ны
ор
и
зо
нт
7. «ЭКСПО-2017» — аза стан белесі.
Н.›. Назарбаев «Тәуелсіздік тол˜ауы» ................................................ 4
1-2-саба . Жа¬андану және «ЭКСПО» ...............................................................................4
3-4-саба . Өмір бойы білім алу — бәсекені талабы ....................................................9
5-6-саба . аза стан — президенттік Республика .....................................................13
7-8-саба . Н. ™. Назарбаев «Тәуелсіздік толауы» ...................................................... 16
9-10-саба . « аза стан-2050» стратегиясы .................................................................. 21
11-12-саба . Нәтиже саба . Мен не ¥йрендім? ............................................................ 26
ж
ие
к
-Г
8. Биотехнология жа—алы тары.
Сахиев Ж“ніс «Уа ыт айтарымы» ................................................... 28
1-2-саба . Биотехнология — болаша ты ылымы .................................................. 28
3-4-саба . аза стандаы биотехнология .................................................................... 32
5-6-саба . Таам биотехнологиясы................................................................................... 35
7-8-саба . Отанды медицинадаы биотехнологиялы
жа алы тар туралы білесі бе?.......................................................................................... 38
9-10-саба . «Биотехнолог маман» дегеніміз кім? ....................................................... 41
11-12-саба . Сахиев Ж¥ніс «Уа ыт айтарымы» романы ......................................... 44
13-14-саба . Нәтиже саба . Мен не ¥йрендім? ............................................................ 48
Кө
к
9. Болаша энергия кŸздері. Медеу Сәрсеке «Жетінші тол ын» ...... 50
1-2-саба . Жасыл экономика .............................................................................................. 50
3-4-саба . Болаша энергиясы .......................................................................................... 55
5-6-саба . К¥н энергиясы...................................................................................................... 59
7-8-саба . Медеу Сәрсеке «Жетінші тол ын» (¥зінді) ............................................... 62
9-10-саба . Нәтиже саба . Мен не ¥йрендім? .............................................................. 65
10. Алаш идеясы мен айраткерлері. Д. ›шімхан «Бес арыс» .......... 67
1-2-саба . «Алаш» ¨ымы нені білдіреді? ...................................................................... 67
3-4-саба . Алаш озалысына 100 жыл .......................................................................... 72
5-6-саба . Алаш айраткерлері тіл мәселесі туралы ................................................ 76
7-8-саба . Бес арыс ................................................................................................................. 80
9-10-саба . Ахмет пен Міржа ып ...................................................................................... 84
11-12-саба . Бес арысты бірі — Мажан Ж¨мабаев ................................................ 88
13-саба . Нәтиже саба . Мен не ¥йрендім? .................................................................. 92
150

151.

зо
нт
11. Жа¯анды мәселе: демография.
Абай нанбай лы «Адамны— кейбір кездері» ................................. 95
1-2-саба . Отбасылы ¨ндылы тар ................................................................................ 95
3-4-саба . Отбасы к¥ні ............................................................................................................ 99
5-6-саба . Тарихы тамырлас елдер ................................................................................102
7-8-саба . Абай ¨нанбай¨лы «Адамны кейбір кездері» ....................................104
9-10-саба . Нәтиже саба . Мен не ¥йрендім? ............................................................107
ор
и
12. Роботтар мен киборгтар әлемі.
Айзек Азимов «Мен роботпын» жина˜ынан “зінді .......................... 108
1-2-саба . Роботтехнология алай пайда болды? ...................................................108
3-4-саба . Гуманоид роботтар туралы не білесі ? ...................................................112
5-6-саба . «ЭКСПО-2017» көрмесіндегі роботтар .....................................................115
7-8-саба . аза станды өнертап ыштар...................................................................118
9-10-саба . Айзек Азимовті «Мен роботпын» жинаынан ¥зінді ......................121
11-12-саба . Нәтиже саба . Мен не ¥йрендім? ..........................................................124
Кө
к
ж
ие
к
-Г
13. аза станда˜ы туризм және экотуризм.
Ілияс Жанс“гіров «Жетісу суреттері» ............................................. 126
1-2-саба . Туризм — мәдениет көрсеткіші ..................................................................126
3-4-саба . аза стандаы туризм ...................................................................................130
5-6-саба . аза стандаы киелі орындар ...................................................................133
7-8-саба . «Туан жер» бадарламасы ..........................................................................135
9-10-саба . Ілияс Жанс¥гіров — лирик а ын .............................................................139
11-12-саба . Жетісу суреттері ...........................................................................................142
13-14-саба . Нәтиже саба . Мен не ¥йрендім? ..........................................................145
151

152.

QR-код ар ылы о улы та берілген
аудиожазбаларды ты—дау жадынамасы
ор
и
зо
нт
рметті жас дос! Аралары«да QR-кодты œолдана алатындары« болуы
мªмкін, дегенмен «QR-код» дегеніміз — не, ол не ªшін œажет екенін еске
тªсіріп, білмегендер болса, тªсіндіре кетуді ж н к рдік.
QR-код «Quick Response — ш©¬ыл жауап» — зіндік деректер базасы, онда аœ бетте белгілі бір тәртіппен œара тªсті шаршылар орналасœан.
«QR-код» дегеніміз — мобильді телефонны« камерасы арœылы жылдам
тану ªшін аœпарат беретін, екі лшемді штрих-код. Арнайы œосымшаны«
к мегімен біз оœулыœта¬ы кейбір мәтіндерді QR-кодœа айналдырдыœ, ол —
URL-мекенжайды«, я¬ни интернет бетіндегі œажетті аœпаратты« сілтемесі.
Б©л — оœушы¬а оœу материалымен ж©мыс істеу барынша ы«¬айлы болу ªшін
жасал¬ан.
Кө
к
ж
ие
к
-Г
QR-кодты сканерлеуде не білу ажет?
QR-кодты сканерлеу ªшін мобильді œ©рыл¬ы¬а арнайы ба¬дарламалар
орнатылады. Оларды пайдалану о«ай әрі ы«¬айлы. iOS (iPhone) мобильді платформасында Scan œосымшасы бар, ал Android-та QR-код сканерлейтін ба¬дарлама к п. Соны« бірі — QuickMark тиімді œосымшасы тªрлі
форматта¬ы QR-кодтарды сканерлейді, оны« к мегімен сілтемелер автоматты тªрде ашылады. Бªгінде жа«а смартфондар QR-кодты сканерлейтін
арнайы œосымшаларды œажет етпейді, йткені б©л функция ба¬дарламада
алдын ала орнатыл¬ан. QR-кодты сканерлеу ªшін телефон камерасын кодœа
әкелесіз де œажет аœпаратты аласыз. QR-кодты смартфонында камерасы бар
кез келген оœушы œолдана алады, әр оœушы шифрлан¬ан мәтіндерді сканерлеп, к ркем шы¬армаларды ты«дай алады.
152
Аудиомәтіндер
7-13-та ырып

153.

ор
и
зо
нт
Электронды о улы
О у басылымы
Ф. Ш. Оразбаева, Ж. Т. Дәулетбекова,
А. . Рауандина, Р. С. Рахметова,
. С. Жайлаубаева
Ф. Ш. Оразбаева, Ж. Т. Даулетбекова,
А. К. Рауандина, Р. С. Рахметова,
К. С. Жайлаубаева
аза тілі мен әдебиеті. Бәйтерек.
Учебник
Часть 2
-Г
аза тілі мен әдебиеті. Бәйтерек.
О улы
2-бөлім
Учебное издание
Для 9 класса 11-летней
общеобразовательной школы с неказахским
языком обучения
™діскерлері: П. К. Юсуп, Б. . М¥кеева
Редакторлары: О. С. Ж¨баева, А. Б. Ахметова
Суретшілер: А. Айтжанов, Р. Байбекова,
М. Дильманов, В. Самаркина, И. Киянова,
Е. Рагозина, М. Мирошников, В. Самаркина
Фотосуретші: П. Михеев
М¨ аба әрленімі: Д. Н. Буксикова
Техникалы редактор: Д. К. Тынбаев
Беттеуші: С. ыдырбай
Мәтінді о ыандар: Э. Баянжан, А. К. Габдуллина
Методисты: П. К. Юсуп, Б. К. Мукеева
Редакторы: О. С. Жубаева, А. Б. Ахметова
Художники: А. Айтжанов, Р. Байбекова,
М. Дильманов, В. Самаркина, И. Киянова,
Е. Рагозина, М. Мирошников, В. Самаркина
Фотограф: П. Михеев
Дизайн обложки: Д. Н. Буксикова
Технический редактор: Д. К. Тынбаев
Компьютерная верстка: С. Кыдырбай
Тексты читали: Э. Баянжан, А. К. Габдуллина
06.04.20. басылыма жіберілді. 70×100 ¹⁄16 форматы.
Офсеттік басылым. «DIN» аріп т¥рі. Офсетті ааз.
Шартты баспа табаы: 12,6.
Таралымы 70 000.
«Реформа» ЖШС-інде басылан.
Подписано в печать 06.04.20. Формат 70×100 ¹⁄16.
Печать офсетная. Гарнитура «DIN». Бумага офсетная.
Усл. печ. л.: 12,6.
Тираж 70 000.
Отпечатано ТОО «Реформа».
Кө
к
ж
ие
к
аза тілінен бас а тілде о ытылатын 11 жылды
жалпы білім беретін мектепті 9-сыныбына
арналан
«Көкжиек-Горизонт» ЖШС, 050022,
Алматы ., Сейфуллин да ылы, 597 А
тел. +7 (727) 220 76 60
www.kokziek-gorisont.com
ТОО «Көкжиек-Горизонт», 050022,
г. Алматы, проспект Сейфуллина, 597 А
тел. +7 (727) 220 76 60
www.kokziek-gorisont.com