Bakteriler morfolojisi

1. №2-3 Ders konusu Prokaryotik ve ökaryotik hücre yapıları. Bakteriler morfolojisi.

Ders: Mikrobiyoloji ve viroloji
PhD, Dr: Shakhnoza SARZHANOVA

2. Öğrenim kazanımları:

Mikroorganizmaların
sınıflandırılması
ve
özelliklerini
açıklayabilecektir.
Prokaryot hücre ile ökaryot hücreleri tanır, yapı ve işlevlerini
kavrayabilir.
Canlı grupları arasındaki temel farklılıkları gözetleyebilir.

3. Hücre Çeşitleri

Hücre çeşitleri yapılarına göre ikiye ayrılmaktadır:
Prokaryot (Prokaryote) Hücre:
Bakteriler, arkebakterilerdeki, mavi-yeşil algler.
Bu tür hücrelerde çekirdek zarıyla çevrili bir çekirdek
bulunmamaktadır.
Sitoplazmalarında organeller de bulunmaz.
DNA bu hücrelerin kalıtım maddesidir ve sitoplazma
içinde dağılmış vaziyettedir.
Zar taşımayan, fakat organel olduğu bilinen
Ribozomları vardır.
Hayati faaliyetleri hücre zarında ve stoplazmada
meydana gelmektedir.
Mitoz bölünme ile çoğalmakta, bazılarında hücre
duvarına ek olarak polisakkarit yapılı kapsül yer
almaktadır.
Ökaryot (Eukaryota) Hücre: Bu tür
hücreler
sitoplazma
içinde
zarla
çevrelenmiş
çekirdek
ve
organellere
sahiptirler.
Bakteri ve arkealar dışındaki bütün canlılar
ökaryot hücreler: mantar, protozoa, bitki,
hayvan vb.
Latincede
Karyon
kelimesi
çekirdek
manasına gelirken ön takısı -eu da gerçek
manasındadır.
Dolayısıyla gerçek çekirdek olarak ökaryot
hücreler görülmektedir.

4.

5.

6. Bakteriler morfolojisi.

• Morfolojik yapı ile bakterilerin görünüm ve şekilleri ifade
edilmektedir.
• Mikroorganizma boyutları mikrometre ile ölçülebilir.
• Bakterilerin çoğu 0,2-2 µm çapındadır.
• Kok çapı 0.5 µm
• Maya ve ptrotozoa büyüklükleri 10 µm nin altındadır.

7.

Bakterilerin şekilleri
1-Yuvarlak şekilde (kok)
2-Çomak şekilde (basil)
3-Sarmal şekilde (Spiral)
Pleomorfik (çok farklı şekilli)

8. Yuvarlak biçimli bakteriler

Yuvarlak biçimli bakteriler
Bu
bakterilere
kok
adı
verilmektedir.
- tekli hali coccus,
- çoğul hali cocci
Ortalama hücre çapları 0.5-1.0
μm kadardır.
Üreme fazında hücrenin bölünme
şekline göre farklı morfolojik
formlar oluşur.

9. Hücre bölünmesi;

Tek yönde,
Birbirine dikey iki, üç yönde
Değişik yönlerde düzensiz olabilir.
Hücrenin tek yönde bölünmesi: Oluşan iki
kardeş hücre, çift oluşturacak şekilde
birbirlerine bağlı halde kalırsa, bunlara
diplokok (Diplococcus) adı verilir.

10. Yuvarlak biçimli bakteriler

Oluşan
hücreler
birbirlerinden
ayrılmayıp zincir yaparlarsa bunlara
streptokok (Streptococcus) adı verilir.
Örnek: Streptococcus pyogenes.
Zincirde yer alan kok sayısı 10-20
arasında olabileceği gibi 100’den fazla da
olabilir.
Zincir
uzunluğu
mikroorganizma
türlerine bağlı olarak değişim gösterir.
Ayrıca besiyerinin bileşimi ve çevre
koşulları da etkilidir.

11. Yuvarlak biçimli bakteriler

Hücre bölünmesi iki yönde olursa:
Dörtlü koklardan oluşan gruplar meydana
gelir.
Bunlara tetrakok (tetrad) adı verilir.
Hücre üç yönde, düzenli biçimde
bölünürse:
Paket veya balya görünümünde sekizli
bakteri grupları oluşur.
Bunlara sarsina (sarcinae) adı verilir.
Örnek: Sarcina maxima.

12. Yuvarlak biçimli bakteriler

Hücreler
çeşitli
yönlerde
düzensiz olarak bölünür ve yeni
oluşan hücreler birbirlerine
bağlı halde kalırlarsa:
Üzüm salkımı şeklinde kümeler
oluşur.
Bunlara
stafilokok
(Staphylococcus) adı verilir.

13. Çubuk biçimindeki bakteriler

Bunlar düz veya hafif eğri çubuk şeklindeki
bakterilerdir.
Çeşitli uzunluk ve genişlikte olurlar.
Kısa çubukların boyları enlerine yakın uzunlukta olup
kokoid bir şekil gösterirler.
Uzun çubukların ise boyları enlerinin 10-20 katı
kadar olabilir, bu nedenle genel olarak biraz eğri bir
görünümleri vardı.
Çubuk bakteriler tek, çift ya da uzun veya kısa
zincirler oluşturmuş halde bulunurlar.
Tek halde bulunanlar basil,
Zincir oluşturmuş halde bulunanlar streptobasil,
Oval ve kok benzeri olanlar da kokobasil adını alır.

14. Çubuk biçimindeki bakteriler

Spor oluşturan çubuk biçimli bakteriler spor yapmayanlara göre
daha büyüktür.
Spor oluşturanları-basil ve klostridi (Clostridium ve Bacillus),
Sporsuzlara bakteriler denir.
Birçoğunun eni 0.5 µm, boyu ise 1.0-4.0 µm kadardır.
Büyük kısmı hareketlidir.

15. Sarmal biçimli bakteriler

Bu bakteriler şekillerine göre başlıca
3 grupta toplanabilir:
Vibrio: Virgül-biçimli kısa çubuk
şeklinde olanlar.
Spiroket: İnce, bükülebilir sarmal
şeklinde olanlar.
Spirillum: Kalın, esnek olmayan sarmal
şeklinde olanlar.

16. Bakterilerin Anatomik Yapısı

İÇ YAPILAR
Sitoplasmik membran
Mezozom
Nukleus(nukleotid)
Ribosom
Stoplazmik granüller
Sporlar
Pigment
Plazmid
Faj
Transpozon
IS elementi
DIŞ YAPILAR
Hücre Duvarı
Kapsül
Flagella
Fimbria (Pilus)

17. DIŞ YAPILAR

Zorunlu öğeler değildir
Ancak önemli öğeler
Bakterinin antijenitesi,virulansı, toksijenitesi, dış etkilerden
korunması, fajlara duyarlılığı vs.

18. DIŞ YAPILAR: HÜCRE DUVARI

*Bakterilere şekil verir
*İç
ozmotik
basınca
karşı
korur
*Permiabilite veya ozmozis’in sağlanması ve
devam ettirilmesi
* Antijenite ve virulans özelliği kazandırır
*Sitoplazmik membranın dışında yer alır
*Mikoplazmalar dışındaki tüm bakterilerde
bulunur
*Bakteriyi çevresel faktörlerin etkisinden korur,
Fiziksel bariyer işlevi vardır
*Bakterinin
bölünmesi
sırasında
septum
formasyonu oluşturmada (çoğalmasında) rol
oynar
*Sporulasyon yerinin belirlenmesinde görev alır
*Gram pozitiflik ve negatifliğin oluşmasında rolü
fazla

19.

20. DIŞ YAPILAR: KAPSÜL

Kapsül:
Bazı
bakterilerde
bulunan bakteri duvarını dıştan
çevreleyen,
jel
kıvamında,
bakteri hücresinin en dış kısmını
oluşturan bölümdür.
Kapsülün bazı görevleri vardır,
bunlar:
Bakteri virulansını (hastalık
yapma yeteneğini) artırır.
Bakteriyi, fagositoza karşı
korur.
Bakteriye, antijenik özellik
kazandırır.

21. DIŞ YAPILAR: Kirpik (Kamçı, Flagella):

• Genellikle çomak ve burgu
şeklindeki
bakterilerde
bulunan, değişik sayıda,
iplik şeklinde uzantılar
olup
hareket
organelleridir.
• Koklarda (yuvarlak şekilli
bakterilerde) bulunmaz.
• O
nedenle
koklar
hareketsizdir.
• Bakteriler
kirpiklerin
dalgalanmasıyla
hareket
eder.
• Kirpikleri
sayesinde
bakteriler
besin
kaynaklarının
olduğu
bölgeye
daha
kolay
ulaşabilir.
Kirpiğin şekline göre bakteriler şu isimleri alır:
Atriş (Atrichia):Kirpiksiz bakteriler.
Monotriş (Monotrichia):Sadece bir kutbunda kirpik bulunan
bakteriler.
Amfitriş (Amphytrichia):Her iki tarafında birer kirpik bulunan
bakteriler.
Lofotriş (Lophotrichia):Bir ya da iki kutbunda, püskül şeklinde çok
sayıda kirpik bulunan bakterilerdir.
Peritriş (Peritrichia): Bakteri vücudunun tüm çevresinde kirpik
bulunan bakterilerdir.

22. DIŞ YAPILAR: Pilus (Fimbria)

Hareketli, hareketsiz tüm bakterilerde
görülen, bakterinin her yönünden çıkan
kirpiklerden daha küçük, daha ince yapıdaki
uzantılardır.
Bakterinin hareketiyle ilgileri yoktur.
Bakterilerin bulundukları yere yapışmasını
sağlarlar.
Bu
özellik
bakterinin
beslenmesinde
önemlidir.
Bazı
bakterilerin
genetik
madde
aktarımında rolü vardır, bunlara çekirdek
pilusu adı verilir.

23. İÇ YAPILAR: Spor

Spor: Basil şeklindeki bazı bakterilerin
sitoplazmaları içinde, bakteriler için uygun
olmayan çevre şartlarında oluşur.
Bakteriler; bulunduğu ortamdaki besin
yetersizliği, oksijenin varlığı ya da yokluğu,
kuruluk, sıcaklık, kimyasal maddeler, ışınlar
gibi olumsuz şartlarda vegetatif (bakterinin
üreyen, beslenen şekli) halden sporlu hale
geçer.
Sporlu bakteri, bir bakıma dinlenme
halindedir.
Metabolik bakımdan aktif değildir, bakteride
bu dönem üreme gerçekleşmez; sadece
canlılığın devamını sağlar.
Bakterinin fiziksel, kimyasal ve diğer çevre
etkilerine karşı dayanıklı olmasını sağlar.
Şartlar normale döndüğünde her bir spor
vegetatif bakteriye dönüşür.
Bakterinin içinde oluştuğu yere göre sporlar üç gruba
ayrılır:
Santral Sporlar (Endosporlar):
ortasında oluşan sporlardır.
Bakterinin
tam
Terminal Sporlar: Bakterinin bir ucunda oluşan
sporlardır.
Subterminal Sporlar: Bakterinin ucuna yakın bir yerde
oluşan sporlardır.

24. Hücre Zarı (Cytoplasmic Membrane, Sitoplazmik Zar):

Sitoplazmanın etrafında, onu kese gibi saran zardır.
Sitoplazma zarından sitoplazmaya doğru uzanan girintili
çıkıntılı uzantılara mezozom adı verilir.
Mezozom, sitoplazma zarı ile aynı görevi görür ve
bakteri bölünmelerinde önemli rol oynar.
Sitoplazmik zarın çeşitli görevleri vardır, bunlar:
Selektif permeabilite (seçici geçirgen) özelliği olup bakteri
hücresi ile dış ortam arasında madde taşıyıcılığı görevini
yürütür; metabolizma artıklarını da dışarı verir.
Hücre içi basıncı sabit tutar.(Hücre içi ozmotik basıncı
ayarlar.)
Solunum işlevi de bu zarda meydana gelir.
Besin parçalayıcı enzimler salgılayıp hücre içine alır.
Besinleri parçalayarak sindirim işlevlerine yardımcı olur.
Duyusal reseptörleri taşır.

25. Nükleoid (Çekirdeksi)

Çembersel, çift iplikli, dev bir DNA
molekülüdür (tek ve sirküler).
Ortalama
2nm
x
µm(1.4mm)
boyutlarında ve yaklaşık 5 milyon
baz çifti içerir
İnsan ile karşılaştırılırsa;
İnsanlarda 990 mm uzunluğunda
2.9x109 baz çiftlik 23 kromozom
vardır
Çekirdek zarı, çekirdekçik yoktur
İntron yoktur