Аналитикалық есеп құмар ойын бизнесінің аймақ экономикасы мен әлеуметтік жағдайына әсері

1.

АНАЛИТИКАЛЫҚ ЕСЕП
ҚҰМАР ОЙЫН БИЗНЕСІНІҢ
АЙМАҚ ЭКОНОМИКАСЫ МЕН
ӘЛЕУМЕТТІК ЖАҒДАЙЫНА
ӘСЕРІ
Тапсырыс беруші:
Қазақстан Республикасы Туризм және спорт министрлігі
Қараша 2024 – Қаңтар 2025

2.

МАЗМҰНЫ
ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕМЕСІ
3
Құмар ойын мекемелерінің ойын аймақтары бар қалалардың экономикасына және халықтың әлеуметтік жағдайына
әсері
4
Спорттық бәс тігу және казино индустриясының спортқа әсері
10
Халық арасында ойынға тәуелділіктің алдын алу және оны емдеу
14
Құмар ойын бизнесі мен спорттық бәстер жарнамасының ел экономикасына және әлеуметтік осал топтарға әсері
18
Заңсыз құмар ойын мекемелері мен онлайн платформаларға қарсы күрес: қауіптері мен артықшылықтары
21
НЕГІЗГІ ҚОРЫТЫНДЫЛАР МЕН ҰСЫНЫСТАР
24

3.

МЕТОДОЛОГИЯ ИССЛЕДОВАНИЯ
Әдіс
Сапалы зерттеу эксперттік
сауалнама әдісі мен онлайн
тереңдетілген сұхбаттарды қолдану
арқылы жүргізілді.
• Әр сұхбаттың ұзақтығы: 60
минутқа дейін.
• Сұхбат тілі: орыс тілі.
• Саны: Тапсырыс беруші ұсынған
тізім бойынша 20 сұхбаттың 19ы өткізілді.
Нысаналы топ
• Сарапшылар, құмар ойындарды,
спорттық
бәстер
мен
лотереяларды
реттеу
мәселелерімен,
сондай-ақ
тәуелділіктің алдын алу және оны
емдеу бағыттарымен айналысатын
мамандар
• Бұл әдіс зерттелетін мәселелерді
талдау және шешу барысында
білікті мамандардың қатысуын
қарастырады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері
Зерттеудің мақсаты:
Құмар ойындар, спорттық бәстер және лотереялар саласын реттеу мақсатында осы
тақырыптар бойынша сарапшылар мен мамандардың пікірін анықтау.
Зерттеудің міндеттері:
• Құмар ойын мекемелерінің (казино, спорттық бәстер) ойын аймақтары бар
қалалардың экономикасы мен туризміне оң және теріс әсерін зерттеу.
• Спорттық бәстер мен казино индустриясының спортқа оң және теріс ықпалын
анықтау.
• Халық арасында, сондай-ақ спорттық бәстер мен казино клиенттері арасында ойынға
тәуелділіктің алдын алу және оны емдеу жолдарын зерттеу, сондай-ақ заңды және
заңсыз құмар ойын бизнесінің лудоманияның таралуына ықпалын анықтау.
• Заңсыз құмар ойын мекемелері мен онлайн платформаларға қарсы күрес: халық пен
мемлекет үшін тәуекелдер мен артықшылықтарды бағалау, күрес әдістері мен
олардың тиімділігін талдау.
• Құмар ойын бизнесі мен спорттық бәстер жарнамасының ел экономикасына әсерін,
сондай-ақ әлеуметтік осал топтардың бұл индустрияға тартылу қаупін анықтау.
• Құмар ойын бизнесінің халықтың қарыздық жүктемесіне әсерін зерттеу.
• Тыйым салу керек пе, әлде реттеу керек пе? Егер реттеу қажет болса, қандай
механизмдер қолданылуы керек?

4.

Ойын аймақтарының
ойын аймақтары бар
қалалардың
экономикасы мен
халықтың әлеуметтік
жағдайына әсері

5.

Ойын аймақтарының қалалар экономикасы мен халықтың әлеуметтік жағдайына әсері
Сарапшылар пікірі: ойын бизнесінің аймақтық экономикаға әсері Барлық сарапшылар бірауыздан заңды құмар ойын индустриясы (казино, букмекерлік
кеңселер) орналасқан өңірлерде экономикалық өсуді ынталандырады деген пікірде.
Сарапшылар үш негізгі оң әсерді атап өтті:
1.
Салықтар: Сарапшылар, әсіресе заңды құмар ойын мекемелері орналасқан аймақтардың спорт басқармаларын тікелей басқаратын мамандар, атап
өткендей, бір казино жылына орташа есеппен 2,5 млрд теңге табыс әкеледі (Ақмола облысы, Щучинск қаласы), ал букмекерлік кеңселер жылына
200 млрд теңгеге дейін табыс табады (Алматы облысы, Қонаев қаласы). Бұл қаражат жергілікті және ұлттық бюджетке түсетін салықтық кірістердің
маңызды көзі болып табылады және мемлекеттік
бағдарламаларды қаржыландыруға, сондай-ақ өңірлердегі әлеуметтік инфрақұрылымды
дамытуға тікелей әсер етеді.
2. Жұмыс орындарын құру және жұмыспен қамтуды арттыру: заңды құмар ойын мекемелері түрлі деңгейдегі үлкен көлемдегіқызметкерлерді
қажет етеді – қызмет көрсету персоналынан бастап білікті мамандарға дейін. Тек Щучинск қаласындағы 11 казинода ресми түрде орташа есеппен 100-200 адам
жұмыспен қамтылған, ал Қонаев қаласында 300-500 адам жұмыс істейді. Сарапшылар заңды құмар ойын бизнесі жұмыс істейтін аймақтарда келесі оң үрдістерді
атап өтеді: Жұмыссыздық деңгейінің төмендеуі, өйткені жергілікті халықтың жұмыспен қамтылуы артады.
Тұрғындардың табысының артуы, бұл өз кезегінде тұтынушылық белсенділікті арттырып, жергілікті экономиканың өсуіне ықпал етеді.
3. Шағын және орта бизнестің өсуі: ірі құмар ойын мекемелері мен ойын аймақтары түрлі қызметтерді аутсорсингке беріп, оларды жеке кәсіпкерлер мен шағын
кәсіпорындарға тапсырады.
Бұл шағын және орта бизнес үшін жаңа мүмкіндіктер туғызып, келесі экономикалық секторлардың дамуын ынталандырады:
Техникалық қызмет көрсету (жабдықтар, компьютерлер, бейнебақылау, қауіпсіздік жүйелері және т.б.)
Төлем ұйымдары және терминалдар
Қауіпсіздік және күзет қызметтері (оның ішінде IT қауіпсіздік саласы)
Клининг қызметтері
Құқықтық және қаржылық қызметтер

6.

Дәйексөздер:
«Капшағайда ойын аймақтары пайда болғанға дейін қала құлдырауда болды деп айтуға келмейді, бірақ ешқандай прогресс, даму болған
жоқ. Ал казино (Алматыдан) осында көшіріле бастағанда, олар ашылып, жұмыс істей бастағанда, сол кезде Капшағай нағыз өркендеу кезеңіне
қадам басты. Дәл осы заңды казинолар қаланың дамуына серпін берді. Олар келіп, қаланы көркейтіп қана қоймай, сонымен бірге ірі меценаттарға
айналды – кейбіреулері 2007, 2008, 2009 жылдары балалар ойын алаңдарын орнатты, аулаларды, қалалық саябақтарды абаттандырумен
айналысты, орындықтар қойып, көшелерге шамдар орнатты.»
«Мен тіпті сенімді түрде айта аламын: туристік орындарда ойын аймақтарының болуы туризмді дамыту үшін қажет. Бұл жай ғана
үлкен қалада немесе мегаполисте емес, дәл туристік аймақтарда маңызды, өйткені біз құмар ойын бизнесін туристер мен қонақтар үшін ойынсауық сегменттерінің бірі ретінде қарастырамыз. Егер әлеуметтік әсер туралы емес, экономикалық әсер туралы айтатын болсақ, мен айтар
едім... ойын аймағы орналасқан аудан мен облыс үшін бұл өте тиімді.».
«Егер өңір үшін экономикалық тиімділік туралы айтатын болсақ, менің білуімше, құмар ойын бизнесі, әсіресе салық төлемдері арқылы,
өте үлкен кіріс әкеледі. Мысалы, букмекерлік кеңселер жыл сайын 200 миллиардтан астам салық төлейді. Сонымен қатар, олар жұмыс орындарын
қамтамасыз етеді. Біз бір ғана казинода 300-ден 500 адамға дейін ресми түрде жұмыс істейтінін көреміз. Бұған қоса, оларға тікелей қатысы бар
басқа қызметкерлер де бар – такси жүргізушілері, жеткізу қызметтері. Сонымен қатар, аутсорсингке берілетін қызметтер бар:
тазалықшылар, күзетшілер және казиноның үздіксіз жұмысын қамтамасыз ететін қосымша персонал. Қазіргі уақытта Алматы облысында,
Қонаев қаласында бес казино және жеті букмекерлік кеңсе бар, оларда шамамен 7,5 мың адам жұмыспен қамтылған. Бұған қоса, олар тек салық
төлеумен шектелмей, қосымша төлемдер де жасайды»
«Экономикалық тұрғыдан алғанда, ойын аймақтары өңірдің жергілікті бюджетіне едәуір қаржы құяды деп ойлаймын. Тіпті былай
айтайын, қазіргі Капшағайды (Қонаевты) алып қарасақ – білмеймін, сіз бұрынғы жағажайда болғансыз ба, бірақ мен болғанмын. Ескі жағажай мен
қазіргі жаңартылған жағажайды уақыт айырмашылығымен салыстырып қарағанда, шыны керек, айырмашылық жер мен көктей. Бұл
өзгерістердің бәрі, жағажайдың жаңаруы тікелей құмар ойын бизнесінің арқасында жүзеге асты.
Сонымен қатар, ойын бизнесі Капшағайдағы (қазіргі Қонаев) балалар үйлеріне ерікті түрде көмек көрсетеді. Бұдан бөлек, мемлекеттік
органдардан белгілі бір әлеуметтік нысандарға қатысты сұраныстар түсіп жатса, оларды да қолдап, көмек беріп отырады.»
«Транзакцияларды өңдейтін төлем ұйымдары да негізінен букмекерлік кеңселер есебінен жұмыс істейді. Тіпті бұдан да көп нәрсе айтайын,
белгілі бір букмекерлік кеңсемен тығыз байланыста жұмыс істейтін төлем ұйымдарының айналымының шамамен 60 пайызы осы букмекерлік
транзакциялардан қалыптасады. Дәл осындай жағдай жарнама саласында да байқалады. Көптеген жарнама агенттіктері өз бюджетінің негізгі
бөлігін букмекерлік кеңселерден түсетін тапсырыстар арқылы қалыптастырады.»

7.

Ойын аймақтарының қалалар экономикасы мен халықтың әлеуметтік жағдайына әсері
Ойын аймақтарының өңірдегі туризмді дамытуға ықпалы
Көптеген сарапшылардың пікірінше, қазіргі уақытта Қазақстанда туризм саласының дамуы аймақтағы құмар ойын бизнесінің болуына тәуелді емес. Құмар ойын бизнесінің
туризм үшін әлеуетті артықшылықтары болғанымен (туристерді тарту, жаңа жұмыс орындарын құру, өңірдің инфрақұрылымын дамыту), зерттеуге қатысушылардың пікірінше,
бұл әсер бірқатар себептерге байланысты шектеулі.
1. Ойын аймақтарының негізгі туристік бағыттардан алыс орналасуы
Қазақстандағы ойын аймақтары, мысалы, Щучинск пен Қонаев, ірі туристік маршруттар мен орталықтардан салыстырмалы түрде алыс орналасқан. Бұл шетелдік туристердің,
әсіресе Қытайдан келетіндердің, ағынын шектейді, өйткені олар неғұрлым танымал және қолжетімді бағыттарды таңдауға бейім.
«Мысалы, бізде туристік белсенділік негізінен Алматыда шоғырланған, Қонаевта емес, түсінесіз бе. Щучинскіде жағдай біршама жақсырақ, себебі онда бұған қатысты қозғалыс
көбірек. Бірақ, жалпы, жақсы ойын орталығы болуы үшін оның жанында әуежай орналасуы қажет. Негізінде, ең оңтайлы нұсқа – ойын аймағын Қорғасқа орналастыру. Еркін
экономикалық аймақ аумағында. Бұл Алматы облысы үшін, жалпы, бүкіл аймақ үшін тиімді болар еді. Өйткені Қытай жақын.»
Аймақта казиноның болуы туристердің тұрақты ағынын қамтамасыз ете алатын тартымды туристік инфрақұрылымды қалыптастыру үшін жеткіліксіз.
2. Құмар ойын бизнесінің басқа туристік бағыттармен интеграциясының болмауы
Сарапшылардың пікірінше, құмар ойын бизнесі туризм саласына интеграциялануы керек, «туристік көрікті жерлердің бір бөлігі» болуға тиіс және тек құмар ойындарды ғана
емес, басқа да ойын-сауық түрлерін ұсынуы қажет.
Мысал ретінде сарапшылар Лас-Вегас (АҚШ) пен Макао (Қытай) казино аймақтарын келтіреді. Бұл қалаларда ойын аймақтары әртүрлі ойын-сауық шараларын қамтиды: шоу,
концерттер, мәдени және спорттық іс-шаралар. Осылайша, олар жыл бойы әлемнің түкпір-түкпірінен туристер ағынын қамтамасыз етіп отыр.
Қазақстандағы құмар ойын бизнесінің мұндай деңгейге жетуі үшін заңнамалық негіз және қаржылық инвестициялар жеткіліксіз. Сарапшылардың пікірінше, ойын
аймақтарындағы туризмді дамыту үшін заңды ойын бизнесіне мемлекеттік қолдау қажет.
3. Құмар ойын бизнесінің тұрақсыздығы мен тәуекелдері
Соңғы бірнеше жылда Қазақстандағы құмар ойын бизнесі реттеушілік және құқықтық тәуекелдермен ғана емес, сонымен қатар «моральдық қағидалардан гөрі тапсырыспен
жасалған сипатқа ие» әлеуметтік желілердегі сын-пікірлермен де бетпе-бет келді.
Бұл факторлар инвесторлар мен туристер үшін белгісіздік тудырып, ойын аймақтарының туризм индустриясының бөлігі ретінде дамуын тежейді.
4. Қазақстандағы ойын аймақтарының халықаралық деңгейде танылмауы
Халықаралық деңгейде Қазақстан, туризмнің дамуына қарамастан, әлі де болса Мальта, Лас-Вегас, Макао сияқты құмар ойындар орталығы ретінде танымал емес.
Сарапшылардың пікірінше, ойын аймақтарына баруды мақсат ететін туристер, негізінен, бұрыннан танымал және сенімді құмар ойын орталықтарын таңдайды. Бұл фактор
Қазақстандағы құмар ойын туризмін дамытудағы негізгі кедергілердің бірі болып табылады.

8.

Ойын аймақтарының туризмді дамытуға және шетелдік инвестицияларды тартуға әсері
Ойын аймақтарының шетелдік инвестицияларды тартуға әсері
Зерттеуге қатысушылардың пікірлері ойын аймақтары арқылы өңірге шетелдік инвестиция тарту мәселесінде екіге бөлінді.
Респонденттердің басым бөлігі Қазақстандағы құмар ойын бизнесі ірі шетелдік инвестицияларды тарта алмайды деп есептейді.
Алайда, кейбір сарапшылардың пікірінше, Қазақстанда казино әуесқойларына арналған туризмді және белгілі бір спорт түрлерін дамыту арқылы құмар ойын бизнесі
саласына шетелдік инвестиция тартуға мүмкіндік бар.
Қазақстандағы ойын аймақтарының шетелдік инвестицияларды тарта алмау
Қазақстандағы ойын аймақтары шетелдік инвестицияларды тарта алады
себептері
Кейбір сарапшылардың пікірінше, Қазақстандағы ойын аймақтары белгілі бір
Қазақстандағы ойын аймақтары шетелдік инвестицияларды өзіне тарта алмайды,
жағдайларда шетелдік инвестицияларды тартуға қабілетті.
себебі бірқатар объективті факторлар бұл мүмкіндікті шектейді:
1.Бір реттік инвестициялар түрінде
1.Нарық ауқымының шектеулілігі
2. Кейбір сарапшылар Қазақстанда құмар ойын индустриясының ауқымы шектеулі
2. Қазақстандағы құмар ойын индустриясы ауқымы жағынан әлемдік
болғанына қарамастан, көршілес елдер (Қытай, Ресей, Әзірбайжан) үшін бұл сала
деңгейдегі ірі ойын орталықтарынан, атап айтқанда, Лас-Вегас пен Макаодан
бизнес жүргізуге тартымды болуы мүмкін деп санайды. Себебі Қазақстан аталған
айтарлықтай артта қалып отыр. Бұл фактор шетелдік ірі инвесторлар үшін
мемлекеттер үшін ыңғайлы географиялық орналасуы бар және саяси
саланың тартымдылығын төмендетеді.
тұрақтылықты сақтап отырған ел.
3.Инфрақұрылымның жеткіліксіз дамуы
3.Букмекерлік компаниялар үшін тартымды спорт түрлерінің болуы
4. Қазақстандағы ойын аймақтарында халықаралық туристерді тартуға қажетті
4. Құмар ойын индустриясы, әсіресе букмекерлік кеңселер үшін, Қазақстанда
инфрақұрылым толық қалыптаспаған. Мысалы, жоғары деңгейдегі қонақ
дамыған сирек спорт түрлері, мысалы, ат спорты мен автоспорт, инвестициялық
үйлердің тапшылығы, көліктік қолжетімділіктің шектеулігі және ойын-сауық
тартымдылықты арттыра алады.
қызметтерінің алуан түрлі болмауы инвестициялық қызығушылықтың
5.Аймақтық нарықтағы төмен бәсекелестік
төмендеуіне ықпал етеді.
6. Макао немесе Лас-Вегас сияқты әлемдік ойын орталықтарымен салыстырғанда,
5.Төмен кірістілік деңгейі
Қазақстан құмар ойын индустриясында төмен бәсекелестік ұсына алады. Бұл
6. Қазақстандағы құмар ойын нарығының көлемі салыстырмалы түрде шағын
шетелдік инвесторларға жаңа нарықта өз орнын тауып, жоғары табысты бизнес
болғандықтан, оның инвестициялық тартымдылығы дамыған ойын
дамытуға мүмкіндік береді.
нарықтарымен
салыстырғанда
әлдеқайда
төмен.
Бұл
шетелдік
инвесторлардың Қазақстанға салым жасауға деген қызығушылығын
азайтады.мәселе – елдегі қатаң реттеу мен салықтық режимнің күрделілігі ұзақ мерзімді инвестициялар үшін тәуекелдер тудырып, Қазақстан нарығын ірі
Маңызды
инвесторлар үшін тартымсыз етеді.
Сарапшылар көршілес Өзбекстанның инвестиция тарту саясатын мысалға келтіреді, онда заңнамалық жеңілдіктер мен салықтық жеңілдетулер арқылы
инвесторлар үшін қолайлы жағдай жасалуда.

9.

Ойын аймақтарының халықтың қарыз жүктемесіне әсері
Ойын аймақтарының халықтың қарыз жүктемесіне әсері
Зерттеуге қатысқан сарапшылардың басым көпшілігі Қазақстандағы заңды ойын аймақтарының халықтың қарызға батуы деңгейіне айтарлықтай әсер ететінін
көрсететін негіз жоқ деп санайды.
Өз қорытындыларын дәлелдеу үшін сарапшылар бірнеше аргумент келтіреді:
1. Жүйе ішіндегі бақылау механизмі
Заңды құмар ойын бизнесі тұрақты төлем қабілеті бар (бірақ артық қарыз жүктемесі жоқ) клиенттерді тартуға мүдделі. Осы мақсатта:
• Ойын бизнесі операторлары ставкалар мен депозиттерге лимиттер енгізеді, бұл клиенттердің шамадан тыс қаржылық шығындарының алдын алуға
көмектеседі.
• Клиенттің төлем қабілеттілігін бағалау жүйесі қолданылады.
• Жас шектеулері мен жауапты ойын принциптері енгізілген.
Заңды ойын мекемелерінің негізгі клиенттері – орта деңгейлі бизнесмендер, олар үшін ойын – демалыс пен ойын-сауықтың бір түрі ғана, ал жеңу немесе жеңілу
мәселесі олардың қаржылық жағдайына тікелей әсер етпейді. Бұл топ ойын үшін несие алуға бейім емес.
2. Қарыз жүктемесі экономикалық көрсеткіштер арқылы өлшенеді
Қаржы саласының мамандары халықтың қарыз жүктемесі туралы пікір білдіріп, оны жалпы қарыздың елдің ЖІӨ-ге (жалпы ішкі өнімге) қатынасы арқылы өлшеу
қажет екенін айтады:
«Қарыз жүктемесінің деңгейі деген не? Әр түрлі әдістер бар, бірақ ең қарапайым әрі әлемдегі экономистер мен зерттеушілер ең жиі қолданатын әдіс – елдің ЖІӨге қатысты қарыздың пайыздық үлесі. Біздегі көрсеткіш 13-15% деңгейінде. Дамыған елдерде бұл көрсеткіш үш таңбалы санмен есептеледі. Ал құмар ойындарға
тәуелділіктің бұл көрсеткішке қандай да бір әсері бар деп айтуға ешқандай негіз жоқ.»
3. Қарыз алудың негізгі себептері
Зерттеуге қатысушылардың көпшілігі халықтың негізгі несие портфелі ипотека мен тұтынушылық емес мақсаттарға бағытталғанын атап өтті (мысалы, тауарлар
сатып алу, мерекелік шараларды өткізу).
«Егер қарыз жүктемесіне әсер ететін негізгі факторларды 10 тармаққа бөлсек, құмар ойын бизнесінің әсері, бәлкім, 9-шы немесе 10-шы орында тұрар еді.
Бірінші орынға мүлде басқа нәрселер шығады – iPhone алу үшін несие, той өткізу, көлік сатып алу… Менің ойымша, ешкім ойын ставкасын жасау үшін банкке
барып, 2-3 миллион теңге несие рәсімдемейді. Оған қоса, заңды ойын бизнесінің өзі клиенттерінің арасында құмар ойынға тәуелді немесе қарызға батқан
адамдардың болуын қаламайды. Себебі мұндай санаттағы клиенттер көп мәселе туындатады. Білемін, кейбір казино белгілі бір лимиттен артық ұтылса,
клиентке ойынды жалғастыруға тыйым салады.»

10.

Спорттық бәстер мен
казино индустриясының
спортқа әсері

11.

Спорттық бәстер мен казино индустриясының спортқа әсері
• Сарапшылар спорттық бәстер индустриясының халықаралық лигаларда кәсіби деңгейде өнер көрсететін спорт клубтары мен командаларды
қолдаудағы маңызды рөлін атап өтеді. Бұл тәжірибе әлемдік үрдіске толық сәйкес келеді, өйткені заңды букмекерлік компаниялар қазіргі заманғы
спорт өмірінің ажырамас бөлігіне айналған.
• Алайда Қазақстанның бұл тұрғыда өзіндік ерекшеліктері бар.
• Сарапшылардың пікірінше, елде қазақстандық спортшылар халықаралық кәсіби лигаларда ойнайды және спорттық бәстер индустриясынан
демеушілік қолдау алады, бірақ ел ішінде, әсіресе әуесқой спорт деңгейінде, жүйелі қаржылық қолдау мүлде жоқ.
• Қазіргі уақытта заңды букмекерлік компаниялардың спортты қаржылай қолдауы тұрақты емес, көлемі мен жиілігі бойынша біркелкі емес.
Қаржыландыру көбінесе бір реттік сипатқа ие болып, белгілі бір спорт түрлеріне, чемпионаттарға, командалар мен жекелеген спортшыларға ғана
бағытталады.
• Бұл жағдай, ең алдымен, букмекерлік компаниялар мен спорттық ұйымдар арасындағы өзара әрекеттестікті нақты реттейтін айқын әрі ашық
заңнамалық нормалардың жоқтығымен байланысты.
• «Букмекерлік кеңселер негізінен халықаралық деңгейде өнер көрсететін кәсіби лигаларды қаржылай қолдайды. Бұл халықаралық деңгейде жұмыс
істейтін кәсіби лигалар, олар ақшалай сыйақы үшін жарысқа қатысады. Бірақ бізде, Қазақстанда, жастар спорты әуесқой деңгейде қалып отыр, олар
енді ғана халықаралық жарыстарға шығып жатыр. Сондықтан біз үшін бұл қолдау мүлде өзекті емес. Біздің жігіттер ақша үшін емес, медальдар,
грамоталар мен кубоктар үшін күресіп жүр.»
• Финтех сарапшыларының пікірінше, букмекерлік компаниялардың спортты демеушілікпен қолдауы ауқымды, бірақ заңнамалық кедергілерге
байланысты бұл көмек тікелей емес, спорт федерациялары арқылы жүзеге асады:
• «Менің байқағаным және өз тәжірибемнен көргенім – букмекерлік компаниялар спорт федерацияларына өте қомақты қаржы құяды.
Федерациялар өз кезегінде түрлі іс-шараларды ұйымдастыруға, оның ішінде жасөспірімдер спортына да инвестиция салады. Әрине, букмекерлік
компаниялар мұны жай ғана жанашырлықтан істемейді, олар ерекше жақсы болғандықтан да емес. Бірақ олар спортқа айтарлықтай
инвестиция салып отыр. Бұл арқылы белгілі бір әлеуметтік мәртебеге ие болып, өздеріне оң бедел қалыптастырады. Бірақ ең бастысы – олар
мұны жасайды. Нәтижесінде, олар спорттың танымал болуына ықпал етеді. Бұл сөзсіз үлкен артықшылық.»

12.

Спорттық бәстер мен казино индустриясының спортқа әсері
• Букмекерлік индустрияның оң әсерлерінің бірі – ұлттық спорт түрлерінің бірі саналатын спорттық ат шаруашылығына қолдау көрсетуі.
«Қазіргі таңда негізгі тұрақты қаржылық қолдау букмекерлік компаниялар тарапынан келеді. Қазақстандағы ат спортының 70%-ы тек бір букмекерлік
компанияның қаржысына тәуелді. Ұлттық ат жарысы – "Бәйгені" өткізуге мүмкіндік бар, себебі қаржыландырудың 90%-ы осы сала арқылы келеді
(букмекерлік қызмет).»
• Қазақстандағы ат спортымен тікелей айналысатын сарапшының айтуынша, бүгінгі таңда спорттық ат шаруашылығының тек дамуы ғана емес, елдегі
жалпы өмір сүруі букмекерлік компаниялардың қаржылай қолдауына тәуелді.
Сарапшының пікірінше, заңды спорттық бәстер индустриясының қолдауымен, әсіресе жүлде қорларын қаржыландыру арқылы, Қазақстанда әлемдегі ең
мықты кәсіби шабандоздар мектебінің бірі қалыптасқан:
«Егер ат спорты туралы айтатын болсақ, біз әлемде, егер көшбасшы болмасақ та, білікті кадр даярлайтын орталықтардың біріміз, түсінесіз бе?
Қыркүйек айында бізге Еуропадан бір топ маман келді, олардың қатарында әлемдік деңгейдегі өте тәжірибелі бапкер Деклан Гиллеспи болды.
Ол: "Сіздерде Еуропамен салыстырғанда үлкен артықшылық бар. Сіздерде ат спортына қызығатын жастар көп, ал бізде тіпті өз тәжірибемізді
тапсыратын адам жоқ" деді.»
• Алайда сарапшы 2024 жылы заңды ойын бизнесіне қойылатын талаптардың күрт қатаюы қазақстандық спорттық ат шаруашылығына кері әсер етіп
жатқанын атап өтті. Жүлде қорының қысқаруының салдарынан кәсіби шабандоздар шетелдік клубтарға кетіп жатыр, ал көптеген демеушілер Өзбекстанға
көшу мүмкіндігін қарастыра бастады, өйткені бұл елде мемлекет спорт индустриясының дамуы үшін қолайлы жағдайлар жасап отыр.
«Қаржылық қолдау болмаса, біз жастарымызды, ең үздік шабандоздарымызды жоғалтып жатырмыз – оларды басқа клубтар шақырып жатыр,
Германияға, Эмираттарға, тіпті Өзбекстанға кетіп жатыр! Себебі ол жақта мемлекет букмекерлермен жауласудың орнына, оларға жұмыс істеуге
мүмкіндік беріп отыр. Мен өз демеушілерімізден (букмекерлік компаниялар) жыл басында-ақ (2024 ж.) Өзбекстанның олар үшін әлдеқайда тартымды
жағдайлар ұсынып жатқанын естідім. Олар сол жаққа кетуге дайындалып жатыр. Егер бұл орын алса, Қазақстанда ат спортына қолдау көрсететін
ешкім қалмайды.»

13.

Спорттық бәстер мен казино индустриясының спортқа әсері
• Сарапшылардың пікірінше, спорттық бәстер индустриясының спортқа тікелей теріс әсері жоқ.
• Ең үлкен мәселе – ел ішінде әуесқой спорт пен ұлттық спорт түрлеріне қолдаудың жеткіліксіздігі. Бұл жағдайда сарапшылар спортты тұрақты
дамыту үшін тиімді шешім ретінде айқын және тұрақты заңнамалық негізді қалыптастыруды ұсынады, ол келесілерге бағытталуы тиіс:
1. Букмекерлік қызметті заңнамалық реттеу, оның ішінде спортты дамытуға міндетті аударымдар енгізу. Мысалы, букмекерлік
компанияларға салықтық жеңілдіктер беру немесе олардың табысынан белгілі бір үлесті жастар және балалар спортына бағыттауды
міндеттеу.
2. Спорттық демеушілікті заңнамалық қолдау: спортқа, әсіресе жастар мен әуесқой спорт секторына инвестиция салатын компаниялар
үшін салықтық жеңілдіктер немесе басқа ынталандыру шараларын енгізу.
3. Қаржының тиімді пайдаланылуын бақылау: букмекерлік компаниялардың спортқа демеушілік қаражат бөлуінің ашықтығын
қамтамасыз ету үшін бөлінген қаражат нақты бағдарламаларға бағытталуын қадағалау.
• Сарапшылар заңды спорттық бәстер индустриясының спортпен әріптестік орнатуы ұлттық спортты дамытуда стратегиялық жоспарлау
мүмкіндігін ашады, сондай-ақ жаңа спорттық жобалар құруға және спортты жүйелі түрде дамытуға ықпал етеді:
«Егер заңды букмекерлік компаниялар мен спорт ұйымдарының серіктестігі заңнамалық тұрғыдан реттелсе, бұл жаңа спорттық
жобаларды дамытуға серпін берер еді. Сонымен қатар, қазір аса танымал емес спорт түрлерін де қолдау қажет, себебі олар – біздің
мәдениетіміздің бір бөлігі. Мысалы, ұлттық спорт түрлері – көкпар, асық ату, бәйге.»
«Мұнда тек бәс тігушілердің қызығушылығы туралы емес, жалпы спорттың танымалдығы туралы айту керек. Көптеген ата-аналар
баласын белгілі бір спорт түріне бергісі келеді, ал спорттың танымалдығы артса, оған сұраныс та өседі. Бірақ бұл үшін жүйелі қолдау қажет
– телетрансляциялар, қаржылық демеу. Жақсы мамандар мен жаттықтырушыларды шақыру керек, олардың еңбегі лайықты төленуі тиіс.
Кәсіби төрешілердің жұмысы, стадиондар мен спорт нысандарын күтіп-ұстау – мұның бәрі дұрыс жолға қойылуы қажет.»

14.

Халық арасында ойынға
тәуелділіктің алдын алу
және оны емдеу

15.

Халық арасында ойынға тәуелділіктің алдын алу және оны емдеу
• Әртүрлі тәуелділік түрлерімен жұмыс істейтін мамандардың пікірінше, лудомания – психологиялық тәуелділіктің бір түрі, оның түп-тамыры көбіне
эмоционалдық тұрақсыздыққа байланысты. Ойынға тәуелділік көбінесе адам негативті эмоциялардан құтылу тәсілі ретінде дамиды. Стресс,
мазасыздық, депрессия немесе іш пысу сияқты сезімдерді басқарудың бір жолы ретінде құмар ойындарға әуестік қалыптасады. Осындай
эмоциялармен күресу қиынға соғатын адамдар үшін құмар ойындар ерекше тартымды болуы да сондықтан.
• Қазіргі уақытта лудомания диагнозы қойылған адамдардың нақты статистикасы жоқ, бірақ мамандар мұндай мәселенің бар екенін айтады. Көп
жағдайда бұл жасырын проблема, себебі ойынға тәуелді адамдар қоғамның сынынан қорқады немесе бұл тәуелділікті нашақорлық немесе
алкоголизм сияқты қауіпті деп санамайды. Дәрігерлердің айтуынша, елде ойынға тәуелді адамдар бұрыннан бар, бірақ құмар ойынға тәуелділікті
диагностикалау және емдеу бойынша клиникалық хаттама 2023 жылдың соңында ғана бекітілді. Бұған дейін "лудомания" диагнозы ресми
медицинада қолданылмаған. Дәрігерлердің мәліметінше, бір оңалту орталығының өзінде жыл сайын шамамен 50 адам ойынға тәуелділікке
байланысты ем қабылдайды.
⚬
Дәрігерлер биологиялық бейімділікті ерекше атап өтеді – адам биологиялық тұрғыдан стрессті (мейлі ол жағымды болсын, мейлі жағымсыз
болсын) қабылдай алмайды немесе оны жеңуге қажетті дағдыларға ие емес. Мұндай жағдайда тәуекел тобындағы адамдар стрессті басынан
өткермеу үшін шынайылықтан қашуға тырысады, жеңіске жетуге обсессивті түрде ұмтылады және позитивті көңіл-күйін тұрақты түрде
нығайтуға талпынады.
⚬ Микро және макро әлеуметтік-психологиялық факторлар – бұл, ең алдымен, жақын ортаның, ата-ананың, “беделді ересектердің” мінезқұлық үлгісі, сондай-ақ балаға көрсетілетін қысым:
«Егер қаласаңыз, бұл біздің атақты "ұят" ұғымымыз, ол тек баланың өзін көрсетуіне мүмкіндік бермейді, сонымен қатар оның жігерін сындырады,
шын мәнінде, психологиялық жарақат салады. Барлық тәуелділіктердің түп-тамыры балалық шақтан бастау алады.»
«Тәуелділіктің мәні – бұл шынайылықтан қашу. Адам өзіне ұнамайтын шынайылықтан кеткісі келеді. Бірақ ол неге ұнамайды? Себептері әртүрлі.
Бұл – адамның тереңде жатқан сенімдері, ата-анасынан алған өмірлік көзқарастары немесе өз пікірін қорғай алмауы.»

16.

Халық арасында ойынға тәуелділіктің алдын алу және оны емдеу
ҚҰМАР ОЙЫН БИЗНЕСІНІҢ ХАЛЫҚ АРАСЫНДА ЛУДОМАНИЯНЫҢ ДАМУЫНА ӘСЕРІ
• Сауалнама нәтижелері көрсеткендей, лудоманияға тәуелділік қаупі жоғары адамдар көбінесе жоғары білімді, кейде екі жоғары білімі бар, еңбекке қабілетті, интеллект
деңгейі жоғары адамдар:
«Біз интеллект туралы жалпы ойлау қабілеті тұрғысынан айтып отырмыз, сондай-ақ эмоционалдық интеллект туралы да сөз қозғаймыз. Жоғары ақыл-ой интеллектіне
қарамастан, бұл адамдарда белгілі бір "салқындық", яғни эмоцияларды қабылдау мен басқару қабілеті төмен болуы мүмкін. Қоршаған ортаға реакция беру, басқа адамды
сезіне білу – дәл осы аспектілер әлсіз дамыған.»
«Бізге көбінесе жағдайы тым ауыр адамдар келеді. Бірақ артқа қарап талдайтын болсақ, көпшілігінің алғашқы тәжірибесі, әсіресе ер адамдарда, мектеп
қабырғасынан басталғанын көреміз. Бірден емес, алғашқы белгілер ерте байқалған.»
• Көптеген сарапшылар құмар ойын индустриясы халық арасында лудоманияның таралуына ықпал етеді деп санайды, бірақ бұл әсер жиі асыра бағаланады. Құмар
ойындардың қолжетімділігі – дәстүрлі казинолар болсын, онлайн-казино болсын – тәуелділікке тарту деңгейіне әсер ететіні сөзсіз. Бірақ лудоманияның дамуы
әлдеқайда кең ауқымды факторларға байланысты:
«Егер адам тәуелділікке бейім болса, оның тәуелділік объектісіне оңай қол жеткізуі оған қайта оралу мүмкіндігін арттырады.»
Бұл механизм алкоголизммен бірдей жұмыс істейді: егер адам ішімдікке тәуелділікке бейім болса, алкогольдің еркін қолжетімділігі оның қайтадан ішімдікке салыну
ықтималдығын арттырады.
• Психологтар атап өткендей, құмар ойын бизнесін лудоманияның басты себебі деп санау қате:
«Ойын бизнесін халық арасындағы лудоманияның өсуіне тікелей кінәлі деп атау – тәуелділіктердің табиғатын түсінбеу. Егер мәселе тек казинода болса, онда құмар
ойындарға тәуелділік тек қана казиноларға қолжетімді елдерде болар еді. Лудомания – бұл тәуелділіктің тек бір ғана көрінісі, симптом. Егер құмар ойындарға
тәуелділік болмағанда, адамның психологиялық проблемалары басқа формада көрініс табар еді, өйткені олардың түп-тамыры ойын бизнесінің қолжетімділігінде
емес.»
Сарапшылардың пікірінше, заңды және заңсыз құмар ойын мекемелерінің халыққа жақын орналасуы психологиялық тұрғыдан әлсіз, тәуелділікке бейім адамдар үшін
қосымша қауіп тудырады:
«Психологиялық тұрғыдан әлсіз, тәуелділікке бейім адам өзінің қиын күнінде ойын орнының жақын орналасуына байланысты өзін ұстай алмауы мүмкін. Бұл, ең
алдымен, букмекерлік кеңселерге қатысты. Бір кездері Алматыда олар дерлік әр бұрышта орналасқан еді.»

17.

Халық арасында ойынға тәуелділіктің алдын алу және оны емдеу
Лудоманияның таралуына әсер ететін факторлар
• Кейбір сарапшылар лудоманияның таралуына ең алдымен заңсыз құмар ойын бизнесінің өсуі әсер етеді деп есептейді.
• Шетелден басқарылатын заңсыз құмар ойын бизнесі ел ішінде реттеуге келмейді және халық алдындағы жауапкершілігі жоқ, бұл
лудомания қаупін бірнеше есеге арттырады. Сонымен қатар, әлеуметтік осал топтардың, соның ішінде балалар мен жасөспірімдердің
заңсыз құмар ойындарға тартылу қаупін ұлғайтады.
«Заңсыз болса – біз оны бақылай алмаймыз. Бұл қауіпті ме? Әрине, 100%. Бұл мемлекеттің қауіпсіздігі үшін де, оның азаматтарының
қауіпсіздігі үшін де үлкен қауіп.»
«Легалды және заңсыз ойын бизнесінің арасындағы басты айырмашылық мемлекет тарапынан бақылауға алынуында емес.
Айырмашылық – ойын ішіндегі шектеулерде. Егер заңды бизнесте заңнамалық және ішкі құрылымдық шектеулер болса, заңсыз құмар
ойын бизнесінде ондай шектеулер жоқ, өйткені ол ресми түрде мемлекетте тіркелмеген.»
Лудоманияның алдын алу
• Сарапшылардың басым бөлігі лудоманияның алдын алу кез келген тәуелділік сияқты мектеп жасынан басталуы керек деп санайды. 4-6
сыныптардан бастап оқушылардың эмоционалдық тұрақтылығы мен өзін-өзі бақылау дағдыларын дамыту өте маңызды.
Психологтардың пікірінше, лудоманияның алдын алу үшін ең алдымен ерте диагностика қажет, ол тәуелділікке бейімділік белгілерін
анықтауға бағытталуы тиіс. Сонымен қатар, тәуелділіктің дамуын болдырмауға көмектесетін әдістерді қолдану қажет.
«Алдын алу дегеніміз – баланың психологиялық жетілуін дамыту. Бұл үлкен шаралар кешені, жай ғана есеп беру үшін жасалатын нәрсе
емес. Жасөспірімдер арасында тәуелділікке тартылу қаупін анықтайтын белгілі бір диагностикалық әдістер бар, және олар өте
қарапайым.»
• Психологтар ата-аналармен профилактикалық кездесулер өткізу қажеттігін атап өтеді. Себебі ата-аналар көбінесе «балалары мұндай
сөздерді мүлде білмесе екен» деген оймен, нашақорлық, лудомания, тәуелділік туралы тақырыптарды қозғамауға тырысады.
«Бұл тағы да біздің атақты "ұят" түсінігіміз. Ата-аналар балаларын тәуелділіктерден қорғаудың орнына, оларды бұл тақырыптан
мүлде алыстатып, проблеманы жасыруға тырысады. Ал кейін баласы тәуелділікке ұшырағанда, сол ата-ананың өзі бұл ауруды
басқалардан жасырып, тәуелді адамға жағдай жасап береді.»

18.

Құмар ойын бизнесі мен
спорттық бәстер
жарнамасының ел
экономикасына және
әлеуметтік осал топтарға
әсері

19.

Құмар ойын бизнесі мен спорттық бәстер жарнамасының ел экономикасына және әлеуметтік
осал топтарға әсері
Құмар ойын бизнесінің жарнамасының әлеуметтік осал топтарға әсері
• Сарапшылардың пікірі бұл мәселе бойынша екіге бөлінді. Кейбір сарапшылар құмар ойын бизнесінің жарнамасы тәуелді адамдарға кері әсер етеді деп
санайды. Басқа сарапшылардың пікірінше, заңсыз құмар ойын бизнесінің жарнамасы халыққа әлдеқайда қолжетімді, және тәжірибе көрсеткендей,
мұндай жарнамамен күрес тиімсіз.
«Жарнама белгілі бір ойлау процестерін және стереотиптерді іске қосады. Егер адамның заңды ойын аймағына барып, ойнауға ақшасы жетпесе
немесе ол жас шектеулеріне байланысты тіркеле алмаса (мысалы, 18 жасқа толмаған болса), бірақ оған ойнау керек болса, ол заңсыз ойын
орындарына барады. Ал біздің ақпараттық кеңістікте мұндай заңсыз жарнама өте көп. Адамдар көбіне оның заңды немесе заңсыз екенін ажырата
алмайды. Сондықтан бұл жерде тағы да ағартушылық жұмыстың маңыздылығына келеміз.»
«Егер басқа елдердің ғылыми зерттеулеріне сүйенетін болсақ, мысалы, Қытайда өте қатаң жазалар бар. Бірақ соған қарамастан, тәуелділік
мәселесі өте өзекті болып қала береді. Тіпті толық тыйым салу да бұл мәселені шеше алмайды. Мүмкін, кейбір факторлар уақытша тоқтатылуы
мүмкін, бірақ мәселе түбегейлі шешілмейді.»
Жарнамадан түсетін салықтар.
1. Сарапшылардың бағалауынша, заңды казинолар мен букмекерлік кеңселердің жарнамалық бюджеттерінен түсетін салықтардың жоғалған үлесі 4060% аралығында.
2. Шығармашылық жобаларды, соның ішінде салауатты өмір салтын насихаттауға бағытталған бағдарламаларды қаржыландыру.
«Мысалы, бір апталық бағдарлама сценарийін қарастырайық:
Дүйсенбі – ерлер мен әйелдердің денсаулығын нығайту бойынша спорт дәрігерлерінің кеңестері.
Сейсенбі – күннің басты оқиғалары, спорттық жарыстардан жедел жаңалықтар, алдағы іс-шаралардың анонстары.
Сәрсенбі – әртүрлі физикалық жүктемелерге арналған дұрыс тамақтану бойынша әлемдік диетологтардың кеңестері.
Бағдарлама қазақ және орыс тілдерінде эфирге шығып тұрды. Жоспар бойынша қазақстандық дәрігерлерді де шақыру көзделген еді.
Алайда, 9 қыркүйектен кейін біз бұл жобаны жабуға мәжбүр болдық, өйткені біздің жалғыз демеушіміз букмекерлік компания болған.»

20.

Құмар ойын бизнесі мен спорттық бәстер жарнамасының ел экономикасына және әлеуметтік
осал топтарға әсері
• Сарапшылардың пікірінше, заңды құмар ойын компанияларының жарнамасына тыйым салу тек заңсыз онлайн-платформалардың
пайдасына шешілді.
«Мемлекет заңды казинолар мен букмекерлік кеңселердің жарнамасына спорттық БАҚ-тан басқа барлық жерде тыйым салды. Бұған
себеп ретінде елімізде 350 мың адам құмар ойындарға тәуелді болып шықты деген мәлімдеме келтірілді… Шынымды айтсам, бұл санның
қайдан шыққанын түсінбеймін, бірақ жарайды. Бірақ енді не көріп отырмыз – ресми жарнама жоқ, алайда кез келген сайтты, мысалы,
Rezka.com немесе Sefon.pro ашсаңыз, NomadGames, SultanGames секілді онлайн-казинолардың жарнамасы қаптап тұр. Бұл – Қазақстанда
лицензиясы жоқ заңсыз онлайн-казинолар. Ең қауіптісі – осындай сайттардың аудиториясының үлкен бөлігі балалар мен жасөспірімдер!
Ойынға төлем жасау да өте оңай – банктік карталар арқылы немесе еліміздегі ұялы байланыс операторларының балансынан төлеуге
болады: Altel, Beeline, Tele2, Kcell. Қазір операторлар екінші деңгейлі банктер сияқты жұмыс істейді. Осы арқылы кез келген адам телефон
балансынан ойынға кіріп, бәс тіге алады. Біз журналистік сауалнама дайындап, операторлардан: "Неліктен сіздер заңсыз құмар
ойындарға төлем жасауға мүмкіндік бересіздер?" – деп сұрадық.
Бізге берген жауап: олардың төлем хаттамалары үшінші тарап аутсорсинг компанияларына берілген, ал операторлар бұл
қызметтерді тікелей сатпайды және келісімшарттық шектеулерге байланысты араласуға құқығы жоқ. Сонда сұрақ туындайды –
Қазақстандағы лудоманияны кім таратып отыр?»
Жағдайдан шығудың жалғыз жолы – мемлекет пен заңды құмар ойын бизнесінің жарнамаға қатысты ортақ стратегия мен келісілген ісәрекетін әзірлеу. Сарапшылар заңды құмар ойын бизнесінің жарнамасын белгілі бір шектеулермен қайтаруды ұсынады, мысалы:
• Халық көп жиналатын орындарда жарнаманы шектеу (қаланың танымал жерлері, көлік тораптары, сауда орталықтары, мектептер мен
университеттердің маңайы).
• Жарнаманы тек ойын мекемелерінің маңында немесе әуежайларда орналастыру.
• Құмар ойындардың ықтимал қауіптері туралы хабарлау – жарнамада ойынға тәуелділік қаупі және ойын шарттары туралы ақпарат
міндетті түрде көрсетілуі тиіс.
• Жарнаманы тек белгілі бір уақыт аралығында көрсету – мысалы, кешкі немесе түнгі уақытта, негізгі көрермендер ересектер болған кезде.
Және т.б.

21.

Заңсыз құмар ойын
мекемелері мен онлайн
платформаларға қарсы
күрес: қауіптері мен
артықшылықтары

22.

Заңсыз құмар ойын мекемелері мен онлайн платформаларға қарсы күрес: қауіптері мен
артықшылықтары
• Сарапшылардың пікірінше, соңғы онжылдықта әлем заңсыз онлайн-құмар ойын бизнесінің күрт өсуімен бетпе-бет келді. Қазіргі уақытта Қазақстанда бұл
мәселенің ауқымын – экономикалық шығындарды немесе азаматтардың қауіпсіздігіне төнетін қатерді нақты бағалайтын статистика жоқ. Алайда
сарапшылардың пікірінше, заңсыз құмар ойын индустриясының айналымы ондаған триллион теңгеге жетуі мүмкін.
«Егер заңды құмар ойын бизнесінің 2023 жылғы айналымы шамамен 1,5 трлн теңгені құраса, бұл санды батыл түрде 10-ға көбейтуге болады. Заңсыз онлайнказинолар салық төлемейді, алаяқтық жағдайлары өте көп – ойыншылар ақшаларын жоғалтып қана қоймай, банк карталарының деректерін қалдырған
сәтте-ақ қауіпке тап болады. Бұл мәселе тек бізде ғана емес, бүкіл әлемде өзекті. Бұл – интернеттің құны.»
• Қазіргі таңда бірде-бір ел заңсыз халықаралық құмар ойын бизнесімен тиімді күресудің нақты әдісін тапқан жоқ. Практика көрсеткендей, заңсыз сайттар
мен қосымшаларды бұғаттау сияқты классикалық бақылау және жазалау шаралары көбінесе нәтиже бермейді – жаңа онлайн-казинолар ашылып,
ойыншылар VPN арқылы кірудің балама жолдарын табады.
• Зерттеуге қатысушылардың пікірінше, заңсыз құмар ойын бизнесімен күресте тек заңнамалық шаралар жеткіліксіз. Мемлекеттің қолдауы мен заңды
құмар ойын индустриясын дамыту өте маңызды, себебі:
1. Қауіпсіз балама құру: Заңды құмар ойын индустриясы ойыншылар үшін қауіпсіз және бақыланатын орта ұсынады, бұл реттеусіз заңсыз орындарға
деген қызығушылықты төмендетеді.
2. Мемлекеттік реттеу және бақылау: Мемлекет игорлық бизнестің стандарттарды сақтауын қадағалай отырып, заңсыз мекемелердің бәсекеге
қабілеттілігін төмендете алады.

23.

Заңсыз құмар ойын мекемелері мен онлайн платформаларға қарсы күрес: қауіптері мен
артықшылықтары
3. Салық салу және мемлекеттік кірістер:
Заңды ойын аймақтары бар өңірлер үшін салық түсімдері маңызды қаржы көзі болып табылады. Бұл қаражаттың белгілі бір бөлігін заңсыз
құмар ойын бизнесімен күресуге және тәуелділіктің алдын алу шараларын жүргізуге бағыттауға болады, соның ішінде мемлекеттік
бағдарламаларға қолдау көрсету.
4. Құмар ойындарға жауапты көзқарас
Сарапшылардың пікірінше, тек заңды операторлар ғана жауапты ойын бағдарламаларын енгізе алады. Бұған ойын уақыты мен ставкалар
сомасына шектеулер қою, сондай-ақ ойынға тәуелді адамдарға көмек көрсету кіреді. Бұл тәсіл құмар ойын қызметін бақылауға ғана емес,
сонымен қатар қоғам үшін тәуекелдерді азайтуға да ықпал етеді, нәтижесінде заңсыз мекемелердің тартымдылығы төмендейді.
«Легалды казиноларда лудоманиямен күрес шаралары бұрыннан бар, 2007 жылдан бері жұмыс істеп келеді. Ойынға тәуелді адамның туысы
келіп, өтініш жазып, оны қара тізімге енгізе алатын. Осыдан кейін ол бірде-бір казиноға кіре алмайтын. Мұны әйелі, анасы немесе әкесі
өтініш беру арқылы жүзеге асыра алатын. Ал қазір ешкім ойыншыны бақылай алмайды. Онлайн-казиноға кіру үшін телефон мен
интернетке қолжетімділік жеткілікті. Ойынға тәуелді адам бәрібір өз жолын табады. Бірақ бірінші кезекте оның жақындары, ал жалпы
біз, ел азаматтары, заңсыз құмар ойын бизнесі салдарынан қауіп-қатерге тап боламыз.»
«Спорт министрлігі заңсыз құмар ойын бизнесімен күресуге емес, ресми игорлық бизнесті дамытуға назар аударуы керек. Өйткені
болашақта дәл осы ресми сала заңсыз және жасырын құмар ойын орындарымен, онлайн-секторымен бәсекеге түсе алады.
Министрлік заң жобаларын лоббилеуі тиіс, онда Қазақстанда тыйым салынған заңсыз ойын мекемелеріне келушілер мен қызмет
алушыларға жауапкершілік қарастырылуы қажет. Ал заңсыз операторлармен күресуді АФМ (Қаржы мониторингі агенттігі) және КНБ
(Ұлттық қауіпсіздік комитеті) жүргізуі тиіс.»

24.

НЕГІЗГІ
ҚОРЫТЫНДЫЛАР
МЕН ҰСЫНЫСТАР

25.

НЕГІЗГІ ҚОРЫТЫНДЫЛАР МЕН ҰСЫНЫСТАР
• Заңды құмар ойын индустриясы (казинолар, букмекерлік кеңселер) орналасқан өңірлерде экономикалық өсуді ынталандырады. Бұл әсер
негізінен салық түсімдері, жұмыс орындарын құру және шағын және орта бизнестің дамуы арқылы жүзеге асады. Жаңа жұмыс орындарының
ашылуы жұмыссыздық деңгейін төмендетіп қана қоймай, тұтынушылық белсенділікті де арттырады.
• Көптеген сарапшылар заңды құмар ойын аймақтарының халықтың қарыз жүктемесіне тигізетін әсері тым асыра айтылған деп есептейді.
Зерттеу нәтижелеріне сүйенсек, заңды құмар ойын бизнесі төлем қабілеті жоғары (бірақ қарызға батқан емес) клиенттерді тартуға мүдделі.
Халықтың негізгі несие портфелі негізінен ипотекалық несиелерден тұрады.
«Заңды құмар ойын бизнесі – үлкен экономикалық әлеуеті бар сала. Алайда Қазақстанда бұл мүмкіндіктер әлі толық пайдаланылмай отыр. Егер
оны дұрыс дамытса, салық түсімдері мен жұмыс орындарын құру арқылы мемлекеттік бюджетке айтарлықтай пайда әкелуге болады.»
«Заңды құмар ойын бизнесі мультипликативті әсер де береді. Сонымен қатар, оған байланысты қосалқы бизнестер де дамиды. Яғни, оларға
қызмет көрсететін кәсіптер – такси, клининг, кір жуу қызметтері, күзет саласы өркендейді. Мұнда қанша заңды ойын бизнесі нысандары бар
– олардың барлығы жергілікті компаниялардың қызметін пайдаланады. Мысалы, олар жергілікті жеке күзет агенттіктерімен жұмыс
істейді, ал күзетшілердің барлығы – осы аймақтың тұрғындары. Барлық қызметкерлер де жергілікті халықтан тұрады. Менің ойымша, бұл
шағын бизнестің, әсіресе жергілікті кәсіпкерліктің дамуына үлкен серпін береді.»
• Халықаралық сарапшылардың пікірінше, лицензияланған заңды құмар ойын операторлары үшін жарнамаға рұқсат берілуі қажет, өйткені
бұл заңды және заңсыз сектор арасындағы теңгерімді сақтаудың маңызды құралы. Заңды бизнес жарнаманың арқасында бәсекелестік
артықшылыққа ие бола алады, ал заңсыз операторлар салық төлемегендіктен, ойыншыларға неғұрлым тартымды шарттар ұсына алады.
Алайда, мұндай мекемелер жауапты ойын қағидаларын сақтамайды, бұл лудоманияның таралуына және әлеуметтік осал топтардың
қаржылық шығындарына әкелуі мүмкін.
• БАҚ-тағы жарнама нақты бір шартпен ғана рұқсат етілуі тиіс – ол тек негізгі клиенттік аудиторияға бағытталуы қажет және ойын туралы толық
ақпаратпен бірге берілуі керек (қайда жүгінуге болады, негізгі шарттар, лимиттер). Сонымен қатар, әлеуметтік осал топтар (балалар,
жасөспірімдер) үшін мұндай жарнама қолжетімсіз болуы тиіс.
• Халықаралық және қазақстандық сарапшылар заңды операторларға бәсекелестік артықшылық беру қажеттігін ерекше атап өтеді. Егер
құмар ойын бизнесіне жарнама толықтай тыйым салынса, адамдар заңды және заңсыз платформаларды ажырата алмай, оффшорлық
сайттарға шағымдар көбейеді. Мұндай жағдайда реттеуші органдар мен құқық қорғау құрылымдары шетелдік юрисдикцияларда зардап
шеккен азаматтарға көмек көрсету мүмкіндігінен айырылады.

26.

НЕГІЗГІ ҚОРЫТЫНДЫЛАР МЕН ҰСЫНЫСТАР
• Қазақстанда жаңа ойын аймақтарын құру үшін шетелдік инвесторларды тарту мәселесінде сарапшылардың пікірі екіге бөлінді:
• Бірінші топтың пікірінше, Қазақстан инвесторлар үшін тартымды жағдай жасамайды. Негізгі мәселелер – салықтық режимнің
көршілес елдермен (мысалы, Өзбекстанмен) салыстырғанда бәсекеге қабілетсіздігі және қатал әрі болжанбайтын реттеу ережелері.
• Екінші топ керісінше, инвесторларды тарту мүмкіндігі бар және бұл дұрыс жағдай жасалған жағдайда жүзеге асырылуы мүмкін деп
санайды.
• Халық арасында ойынға тәуелділіктің алдын алу үшін сарапшылар тек қатаң шаралар жеткіліксіз екенін атап өтеді. Тиімді алдын алу
мектеп жасынан басталып, эмоционалдық тұрақтылықты дамытуға бағытталуы тиіс.
• Сонымен қатар, көмек қолжетімділігін арттыру және ақпараттандыру үшін сарапшылар келесі үш негізгі қағиданы бөледі:
1. Стигманы жою – адамдарға көмек сұрау – бұл қалыпты және дұрыс әрекет екенін түсіндіру қажет. Көмек ұят немесе әлсіздік белгісі
ретінде қабылданбауы тиіс.
2. Ақпараттандыру – қайда және кімге жүгінуге болатыны туралы ақпарат күнделікті өмірде қолжетімді болуы керек.
3. Қолжетімділік – көмек тәулік бойы 24/7 қолжетімді, физикалық тұрғыдан жақын немесе бір телефон қоңырауы қашықтықта болуы
қажет.

27.

БІЗБЕН БАЙЛАНЫС
BRIF Research Group
Қазақстан
76 Жібек Жолы көшесі,
6-қабат
+7 (727) 347 00 56
www.brif.kz