физикалық шамалар

1.

Физикалық шамалар
5

2.

Сабақ мақсаты:
7.1.1.1 - физикалық құбылыстар, физикалық шамалар және өлшем
бірліктерге мысалдар келтіру.

3.

!
Физикалық шама — бұл табиғаттағы құбылыстарды, денелерді, олардың қасиеттерін
және жағдайларын сан жағынан сипаттайтын шама. Яғни, өлшеуге немесе есептеуге
болатын кез келген қасиет – физикалық шама болып саналады.
Суретте берілген
мыстан жасалған
шарды сипаттайтын
физикалық
шамаларды атаңыз!
7

4.

Физикалық шамаларға мысал
Электр энергиясы
Масса
Энергия
Күш
Көлем
Температура
8

5.

Физикалық шамалар латын немесе грек
әріптерімен белгіленеді.
Грек әрпі
Айтылуы
Грек әрпі
Айтылуы
Αα
альфа
Νλ
ню
Ββ
Γγ
бета
Ξμ
кси
гамма
омикрон
Γδ
дельта
Ον
Ππ
Δε
Εδ
эпсилон
дзета
Ρξ
Σζ
ро
сигма
Ζε
эта
Τη
тау
Θζ
тета
ипсилон
Ηη
йота
Υυ
Φθ
Κθ
каппа
Φχ
хи
Λι
лямбда
Χψ
пси
Μκ
мю
Ψω
омега
пи
фи
Латын
әрпі
Aa
Bb
Cc
Dd
Ee
Ff
Gg
Hh
Ii
Jj
Kk
Ll
Mm
Айтылуы
а
бэ
цэ
дэ
е/э
эф
гэ/жэ
аш
и
йот/жи
ка
эль
эм
Алфавитті жаттаудың қажеті жоқ!
Латын
әрпі
Nn
Oo
Pp
Qq
Rr
Ss
Tt
Uu
Vv
Ww
Xx
Yy
Zz
Айтылуы
эн
о
пэ
ку
эр
эс
тэ
у
вэ
дубль-вэ
икс
игрек
зед

6.

!
Негізгі физикалық шамалар
Масса
Аудан немесе орын ауыстыру
Көлем
Жылдамдық
Уақыт немесе температура
11

7.

?
Қай дене ауырырақ, қызыл немесе көк?
100
0,2
12

8.

?
Қай дене ауырырақ, қызыл немесе көк?
100 г
0,2 г
13

9.

?
Қай дене ауырырақ, қызыл немесе көк?
100 г
0,2 лг
14

10.

Физикалық шаманың мәнін өлшем бірлігімен бірге
айту және бірлікпен жазу керек!
Анықтама
Мысалдар
Физикалық шаманың бірлігі — бұл
шарт бойынша мәні бірге тең деп
қабылданған физикалық шама.
1 метр, 1 килограмм, 1 секунд, 1
метр/секунд
Атау (наименование) — сан мәнінен
кейін жазылатын өлшем бірлігінің
қысқартылған жазылуы.
20 м, 4 кг, 15 с, 20 м/с

11.

Қазақтың ұлттық өлшем жүйелері

12.

Халықаралық жүйе (СИ жүйесі)
!
1790 жылы Өлшемдер мен
таразылар палатасы құрылды
және Лаплас басшылығымен барлы
қ физикалық шамалар үшін
заманауи метрлік жүйе жасалды.
Халықаралық бірліктер жүйесі
(СИ) — метрлік жүйенің заманауи
нұсқасы.
2
Лармат, Пьес-Сйнпо
17

13.

Метрдің анықтамалары (бірінші және соңғы)
Негізі
Париж меридианының төрттен бір бөлігінің 10 000
000-нан бір бөлігі, өлшеу нәтижелері бойынша
анықталған
Вакуумдегі жарықтың (1/299 792 458) секунд ішінде
жүріп өтетін қашықтығы
Авупс: Zinneke at lb.wikipedia, CC BY-SA 3.0,
Күні
1795
1983
18

14.

XX ғасырдың екінші жартысында әлем елдерінің көпшілігі СИ жүйесіне өтті. Ерекшеліктер: Либерия,
Мьянма, АҚШ
(Картада елдердің СИ жүйесіне өткен жылдары көрсетілген. Төменгі түсті шкала: 1795 жылдан 1998 жылға дейін.)
Метрлік өлшемдер жүйесін Ресейде қолдануға (міндетті емес түрде) 1899 жылғы 4 маусымдағы заңмен рұқсат
етілді. Бұл заң жобасын Д. И. Менделеев әзірлеген. Ал оны міндетті түрде қолдану 1917 жылғы 30 сәуірде
Уақытша үкіметтің декретімен енгізілді. КСРО үшін — 1925 жылғы 21 шілдеде КСРО Халық Комиссарлар
Кеңесінің қаулысымен енгізілді.
20

15.

Дұрыс өлшеулер мен есептеулер жасау үшін барлық шамалар бірыңғай жүйеде өрнектелуі тиіс.
Ғылымда тек СИ жүйесі ғана қолданылады!
Негізгі шамалар
Ұзындық
Масса
Уақыт
Ток күші
Температура
Зат мөлшері
Жарық күшi
СИ бірлігі
метр (м)
килограмм (кг)
секунда (с)
ампер (А)
кельвин (К)
моль (моль)
кандела (кд)
Туынды шамалар мысалы
СИ бірлігі
Аудан
шаршы метр (м²)
Көлем
текше метр (м³)
Жылдамдық
метр/секунд (м/с)

16.

Физикалық шама мәнін СИ жүйесіне келтір
!
1 мин= 60 с
1 сағ=60 мин
1 сағ 20 мин=?
23

17.

Тапсырмалар

18.

19.

20.

Аудан және көлем бірліктері
1 км = 1000 м (1000-ға көбейту)
1 дм = 0,1 м (10-ға бөлу)
1 см = 0,01 м (100-ге бөлу)
1 мм = 0,001 м (1000-ға бөлу)
1 км² = 1000 м × 1000 м = 1 000 000 м²
→ (2 рет 1000-ға көбейту керек)
1 см² = 0,01 × 0,01 = 0,0001 м²
→ (2 рет 100-ге бөлу керек)
Мысал: 800 мм² = ... м²

21.

3
1 м
3
1л
29
GetAClass - Фйийла в прыуац й элтресйнеоуац Объжн уема https://www.youtube.com/watch?v=UlAutNU4yNY

22.

Физикалық шама мәнін СИ жүйесіне келтір
!
3
1 н = 1000 м
1 м = 0,001 н3
30 м =
30

23.

?
Қай жағдайда дене жылдамырақ қозғалады — егер жылдамдық 54
км/сағ немесе 15 м/с болса?
31

24.

Км/сағ-ты м/с-ке айналдыру үшін, шаманың мәнін 1000-ға
көбейтіп, 3600-ге бөлу керек.
Мысалы:
54 км/сағ=
32

25.

Жауап:
54 км/сағ=360054×1000​=15 м/с
Сонда:
• 54 км/сағ=15 м/с54 км/сағ=15 м/с
• Ендеше, екі жылдамдық бірдей — дене бірдей
жылдамдықпен қозғалады.

26.

Физикалық шама мәнін СИ жүйесіне келтір
60 м/мин=
0,8 км/с=
34

27.

Тапсырмалар

28.

3 жылдамдық
Жылдамдықтарды өсу ретімен орналастырыңыз
300 см/мин=
720 м/с=
0,4 м/с=
36

29.

Физикалық шамаларды
өлшеу
1
38
https://learningapps.org/watch?v=p8aa409qt22

30.

!
Физикалық шамаларды арнайы құрылғылар
көмегімен өлшейді
39

31.

Сызғыш, өлшегіш лента, рулетка
Ұзындық
Ен
Биіктік
Арақашықтық
Радиус
Координата
40

32.

Таразы
Масса
41

33.

Термометр
Температура
42

34.

!
Әрбір өлшеу құралының шкаласы болады
Цифрланған штрихтар
Бөліктер – бұл кез келген
екі ең жақын штрих
арасындағы аралық
Шкала –
бұл бөліктер мен
сандар жиынтығы.
Ең кіші бөлік – бөлік
құны (БҚ) деп
аталады.
45

35.

!
Бөлік құнының анықтамасы (Цена деления):
Бөлік құны — бұл шкаладағы екі көрші (ең жақын) бөліктің
арасындағы сандық айырмашылық.
01
23
ц1 ц2
46

36.

Бөлік құнының анықтауы
200 мл
10 бөлім
150 мл
47

37.

Бөлік құнының анықтауы
200 мл
10 бөлік
150 мл
C = 5 мл
48

38.

Нақты жағдайдағы өлшеу
←Дұрыс емес!
Дұрыс ! →
←Дұрыс емес!
6
49

39.

Тапсырмалар

40.

Құралдың көрсетуі — 0.
Мензуркаға құйылған глицериннің
мөлшерін анықтаңыз.
51

41.

Мензурка
Барлық мензуркалардағы өлшем бірлігі миллилитр болса,
мензурканы және оның ішіндегі сұйықтық көлемін сәйкестендіріңіз.
53

42.

?
Бөлік құнын (БҚ) және құралдың көрсетуін анықтаңыз.
55

43.

Бөлік құнын (БҚ) және құралдың көрсетуін анықтаңыз.
С = 0,5 см
х = 22 см
СИ: х = 0,22 м
56

44.

Құралдың көрсетуі
59

45.

Бөлік құнын (БҚ) және құралдың көрсетуін анықтаңыз.
60

46.

Бөлік құнын (БҚ) және құралдың көрсетуін анықтаңыз.
Өлшеу шамалары жоқ,
орындау мүмкін емес
61

47.

СИ жүйесінде дененің көлемін
анықтаңыз
7
62
GetAClass - Фйийла в прыуац й элтресйнеоуац Объжн уема https://www.youtube.com/watch?v=UlAutNU4yNY

48.

СИ жүйесінде дененің көлемін анықтаңыз
66
https://www.physics-chemistry-interactive-flash-animation.com/matter_change_state_measurement_mass_volume/volumes_measurement_flash.htm

49.

Цилиндр пішінді ыдысқа 3 л су сияды. Егер оның көлденең қимасының ауданы
S = 150 см² болса, ыдыстың биіктігі h қандай?
Жауапты см-мен, бүтін санға дейін дұрыстап жазыңыз.
Ыдыс қабырғалары өте жұқа деп есептеңіз (су көлемі цилиндр көлеміне тең).
Цилиндр көлемі
формуласы:
68

50.

Өлшем бірліктерін түрлендіргіш
5
өлшем бірліктерін түрлендіргіш: http://www.edinici.ru/
70

51.

БАҒАЛАУ КРИТЕРИЙЛЕРІ
I. Бос орындарды толтыру тапсырмасы
Әр дұрыс жауапқа – 1 балл
Қате термин / сөз банкінен емес сөз — 0 балл
II. Дұрыс жауапты таңдауға арналған сұрақтар
Әр дұрыс жауапқа – 1 балл
Қате жауап — 0 балл
Толық емес / екіұшты жауап, түсіндірмесіз — 0 балл
III. Ашық сұрақтар
Әр сұрақ үшін ең көп дегенде 3 балл
(бағалау критерийлері: толықтығы, ғылыми дәлдігі, терминологияны қолдануы)
Баллы
Критерийлер
3
Толық, нақты жауап. Ғылыми терминология қолданылған.
2
Жауап жалпы алғанда дұрыс, бірақ толық емес (беткі түсіндіру ғана).
1
Жауапта тек жалпы түсінік бар, бірақ көп қателік бар немесе терминдер
жетіспейді.
0
Жауап жоқ немесе мүлдем қате.

52.

Бос орындарды толтырыңыз:
СИ жүйесінде массаның негізгі өлшем бірлігі — …………….
емес, сондықтан тапсырмадағы …………. дұрыс.
1.СИ жүйесінде массаның негізгі өлшем бірлігі — бұл ………
2.1 километр = ………. метр.
3.Уақытты өлшеу үшін СИ жүйесінде …………….
қолданылады.
4."милли" жұрнағы негізгі бірліктің………….. бөлігін
білдіреді.
5.Ұзындық — бұл метрмен өлшенетін физикалық ………….
Сөз банкі:
метр, масса, мың, секунд, мыңнан бір, шама

53.

Жауабы таңдалатын сұрақтар:
1.СИ жүйесінде ұзындықтың негізгі өлшем бірлігі қайсысы?
а) килограмм
ә) метр
б) секунда
в) литр
2.Қай жұрнақ 0,000001 мәніне сәйкес келеді?
а) кило
ә) милли
б) мега
в) микро
3.Қайсысы туынды өлшем бірлік болып табылады?
а) метр
ә) секунда
б) ньютон
в) килограмм
4.3000 метрді жұрнақ арқылы дұрыс қалай жазуға болады?
а) 3 км
ә) 3 мм
б) 3 см
в) 3 мкм
5."Секунда" қандай физикалық шамаға сәйкес келеді?
а) масса
ә) ұзындық
б) уақыт
в) күш

54.

Ашық сұрақтар:
1.Физикалық шамаларды сипаттағанда өлшем
бірліктерін қолдану неге маңызды?
2.Туынды физикалық шаманың мысалын
келтіріңіз және оның өлшем бірлігін көрсетіңіз.
3.0,001 метр санын стандартты түрде жазу үшін
қандай жұрнақты қолдануға болатынын
түсіндіріңіз.

55.

ЖАУАП КІЛТІ
Бос орындарды толтырыңыз:
1.масса
2.мың
3.секунда
4.мыңнан бір
5.шама
Дұрыс жауапты таңдауға арналған сұрақтар:
1.ә) метр
2.г) микро
3.в) ньютон
4.а) 3 км
5.в) уақыт
Ашық сұрақтар (үлгі жауаптар):
1.Өлшем бірліктерін қолдану маңызды, себебі өлшеу нәтижелері түсінікті болып, барлығы үшін
бірдей түсіндірілуі қажет.
2.Туынды шамаға мысал — жылдамдық, оның өлшем бірлігі — метр/секунд (м/с).
3.0,001 метр санын жазу үшін "милли" жұрнағын қолданады:
0,001 м = 1 мм.

56.

!
Суретте берілген
мыстан жасалған
шарды сипаттайтын
физикалық
шамаларды атаңыз!
7

57.

Рефлексия
Физикалық шамалар мен олардың өлшем бірліктеріне мысал келтіре
алуды үйрендік пе?
• СИ жүйесіндегі негізгі физикалық шамалар мен олардың
бірліктерін білеміз бе: масса (кг), ұзындық (м), уақыт (с)?
• СИ жүйесіндегі негізгі және туынды өлшем бірліктерін ажырата
аламыз ба?
• Сандарды стандартты түрде жазғанда еселік және бөлшек
жұрнақтарды қолдана аламыз ба: микро (мк), милли (м), санти (с),
деци (д), кило (к) және мега (М)?
57