8 дарис Тіршілік орталары

1. № 8 Жер бетіндегі негізгі тіршілік орталары Организмдердің тіршілік ортасының химиялық құрамы

Дәріс сабағы
№8
Жербетіндегінегізгітіршілікорталары
Организмдердіңтіршілікортасының
химиялыққұрамы

2. Жоспар:

3. 1кейс Негізгі түсініктерге анықтама беріңіз.

Тіршілік орталары
Орта көрсеткіштері
Жер–ауа ортасы,
Су ортасы
Топырақ ортасы,
Ағзаішілік (паразиттік) ортасы

4. Тіршілік орталары туралы түсінік

№
Көрсеткіш
Жер–ауа ортасы
Су ортасы
Топырақ ортасы
Ағзаішілік (паразиттік) ортасы
Тұрақсыз (күн, түн айырмашылығы
үлкен)
Тұрақтырақ, баяу
өзгереді
Төменгі қабаттары тұрақты
Тұрақты (иесінің дене
температурасына тәуелді)
Шектеулі, булануға бейім
Толық қамтамасыз
етілген
Ылғал аздаған терең қабатта
Жоғары – сұйық орта
Жоғары (атмосфера)
Шектеулі (еріген күйде)
Аз, тереңіректе анаэробты
Төмен (анаэробты жағдай)
Көп (ашық орта)
Тереңдеген сайын
азаяды
Жоғарғы қабатта ғана бар
Жоқ
Қозғалыс еркіндігі
Жоғары
Орташа
Төмен
Өте шектеулі
Орта тұрақтылығы
Өзгермелі
Тұрақтырақ
Орташа тұрақты
Өте тұрақты
Бейімделу түрлері
Құрғақшылыққа, температураға
Жүзуге, осмосқа
Қараңғыда сезуге
Паразиттікке, иеге бейімделу
Орта күрделілігі
Экожүйелер өте көп
Биомассасы мол, бірақ
жарық аз
Химиялық құрамы күрделі
Қарапайым, бірақ тұрақты орта
Мысалдар
Аю, шырша, торғай
Балық, балдыр, медуза
Құрт, бактерия,
саңырауқұлақ
Құрттар, бактериялар, вирустар
1
Температура тұрақтылығы
2
Су жетімділігі
3
Оттегіге қолжетімділік
4
Жарық
5
6
7
8
9

5.

№
Көрсеткіш
Мәні
1
Тұздылығы
Теңіз суында жоғары (орташа 35‰), тұщы суларда төмен
2
pH деңгейі
Әдетте 6–8 аралығында, бірақ ластану немесе биологиялық процестерге
байланысты өзгеруі мүмкін
3
Температура
Судың тығыздығы мен газ еруіне әсер етеді
Мөлдірлік
Жарықтың өту қабілетін анықтайды, фотосинтезге әсер етеді
4

6.

7. .

№
Фактор
Әсері
1
Күн радиациясы
Суды қыздырады. Жазда беткі қабаттар тез жылытады
2
Жел мен ауа райы
Жылуды бір қабаттан екінші қабатқа таратады
3
Ауа температурасы
Судың температурасымен тығыз байланысты
Судың тереңдігі
Терең суда жылу баяу таралады
Ағыс пен араласу
Судың жылуын біркелкі таратады
Мұз қабаты (қыста)
Жылу алмасуын тежейді, су суып кетпейді
4
5
6

8.

№
Қасиеттері
Сипаттамасы
1
Газды
орта
(атмосфера)
Ауа — оттегі мен көмірқышқыл газының
көзі
Қатты субстрат
(топырақ, тас)
Жануарлар мен өсімдіктерге тірек болады
Температура
алмасуы
жоғары
Күн
мен
көлеңке
айырмашылық көп
Жарық мол
Фотосинтезге тиімді жағдай
Судың мөлшері
шектеулі
Сусыздану
қаупі
аймақтарда)
Жел,
жауын,
климат
Ағзаларға тікелей әсер етеді
2
3
4
арасындағы
5
жоғары
6
(аридті

9.

№
Топ
Мысалдар
1
Өсімдіктер
Ағаштар, бұталар, шөптер
2
Жануарлар
Жер бетінде түлкі, қасқыр, құстар
3
Бунақденелілер
Құмырсқа, көбелек, ара
Саңырауқұлақтар
Топырақта немесе ағаштың үстінде өседі
Микроағзалар
Топырақ бактериялары, саңырауқұлақ споралары
4
5

10.

Егер Жерге дейін жететін күн энергиясын 100% деп
есептесек, онда шамамен оның 19% атмосфера
арқылы сіңіріліреді, 34% кері космостық кеңістікке
шағылысады және 47% жер бетіне жетеді. Тікелей күн
сәулесі - әртүрлі толқынды электромагниттік
сәулелерден тұрады: ультракүлгін сәулелер 1-ден 5%
дейін, көзге көрінетін сәулелер 16-дан 45% дейін,
инфрақызыл сәулелер 49-дан 84% дейін.

11.

№
Компонент
Қысқаша сипаттамасы
1
Минералдық
(бейорганикалық)
заттар
Құм, саз, балшық, қышқылдар мен тұздар тау жыныстарының үгітілуінен
пайда болады
Органикалық
заттар
Өсімдік пен жануар қалдықтарының ыдырауынан гумус (қарашірік)
Су
Топырақ бөлшектерінің арасында кездесетін ерітінді күйіндегі су зат
алмасуға қатысады
Ауа
Оттегі мен көмірқышқыл газы ағзалардың тыныс алуы үшін қажет
Микроэлементтер
Fe, Zn, Cu, Mn, B, Mo және т.б. аз мөлшерде, бірақ өсімдіктерге өте маңызды
2
3
4
5

12.

№
1
Элемент
Азот (N)
2
Фосфор (P)
3
4
5
6
Маңызы
Өсімдіктің өсуі мен ақуыз түзілуіне қажет
Энергия алмасуға, тамыр жүйесінің дамуына
Калий (K)
Су алмасу, фотосинтез, төзімділік
Кальций (Ca)
Жасуша қабырғаларын қалыптастыру
Магний (Mg)
Хлорофилл құрамында болады
Күкірт (S)
Ақуыздар мен ферменттер құрамына кіреді
Микроэлементтер (өте аз, бірақ маңызды)
№
1
2
Элемент
Темір (Fe)
Марганец (Mn)
Маңызы
Тыныс алу ферменттеріне қатысады
Фотосинтез, ферменттер жұмысы
3
4
5
6
Молибден (Mo)
Азотфиксациялаушы бактерияларға қажет
Мыс (Cu)
Ақуыз және көмірсулар алмасуы
Мырыш (Zn)
Өсу гормондарының түзілуіне қатысады
Бор (B)
Тозаңдану мен жасуша қабырғасының беріктігі

13. Топырақтың қышқылдығына байланысты: рН 6,7-ден төмен қышқыл топырақта өсетін ацидофилді түрлер (сфагналы батпақ өсімдіктері);

Топырақтың қышқылдығына

14. Тірі организмдер денесі тіршілік ортасы

№
Қасиет
Тұрақты температура
Ылғалдылығы жоғары
Сипаттамасы
Паразитке ыңғайлы, өзгеріссіз орта
Құрғақшылық жоқ, жасушаішілік орта сұйық
Оттегінің жетіспеуі
Көп жағдайда анаэробты орта
Қоректік зат мол
Иесінің жасушасы, тіндері мен сұйықтықтары қорек ретінде
Иммундық қысым бар
Иесінің қорғаныш жүйесі паразитке қарсы әрекет етеді
Жарық жоқ
Паразиттер жарықты қажет етпейді
Тар шектелген кеңістік
Қозғалыс еркіндігі жоқ, бейімделген тіршілік формасы керек

15.

№
Паразит
Иесі
Орналасу орны
Аскарида (Ascaris
lumbricoides)
Адам
Аш ішек
Эхинококк
Ит, адам
Бауыр, өкпе, ми (циста түзіледі)
Безгек плазмодиясы
(Plasmodium)
Адам
Қан (эритроциттер ішінде)
Трихинелла
Шошқа, адам
Бұлшық ет тіндері
1
2
3
4

16.

№
Паразит пайдасы
Ие үшін салдары
1
Қорек алады
Қоректік зат жетіспеушілігі
2
Көбейеді
Уыттар бөледі, ауру туғызады
3
Жасырын тіршілік етеді
Иммунитетті әлсіретеді

17. Паразиттік өмір салты бар организмдер

Эктопаразиттер - иесінің денесінің сыртқы бетінде
тіршілік ететін паразиттер (кене, сүлік, биттер және
т.б.).
Эндопаразиттер - иесінің денесінің ішінде тіршілік
ететін паразиттер (көпшілік құрттар, бактериялар,
вирустар және т.б.). Иесі мен паразиттер арасында
күрделі байланыс эволюция процесінде пайда
болады

18.

Паразитизмнің үш түрі
Пәтершілік - ұсақ организм иесінің денесіне өтіп, қоректену үшін иесінің
қорегімен және шырынымен қоректенеді.
Жыртқыштық - жыртқыш жемтігін бірден жоя алмайтын жағдайда оның
денесінің сөлдерімен немесе ұлпаларымен үнемі қоректенеді. Бұндай жыртқыш
белгілі бір жағдайларда иесінің денесінің ішіне енеді де паразитке айналады.
Кездейсоқ ену - ірі жануарлар қорегімен бірге ұсақ организмдерді жұтуы мүмкін.
Олардың кейбіреулері өлмейді, олар жаңа жағдайларға бейімделіп,
паразиттерге айналады.

19.

Бақылау сұрақтары:
• Су ортасының химиялық құрамы
• Су тығыздығы мен тұздар мен газдарды еріту қабілеттілігін
сипаттаңыз
• Жер - ауа ортасының ерекшеліктері
• Топырақ ортасының химиялық құрамы
• Топырақ түзілу процесінің факторларына сипаттамв
• Топырақтың қышқылдығы, организм топтары
• Топырақтың тұздылығы, өсімдіктердің экологиялық топтары
• Топырақ ылғалдылығы, организм тіршілігіндегі маңызы
• Тірі организмдердің денесі. Паразитизмнің түрлері