9_Тірі_ағзалардағы_электрлік_үдерістер

1.

ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ АТМОСФЕРА
ОРНАТУ
«Менен бір мотивациялық сөз» әдісі
бойынша жағымды психологиялық
ахуал орнатады
«Лупа түстері» бойынша топтарға
бірігеді.

2. Үй тапсырмасы «Quizizz» платформасы

Жүйке импульсінің пайда болуы
https://wayground.com/join?gc=42628474

3.

• Медицинада адамның қандай мүшелерінің
электрлік белсенділігін өлшейді?
• Біздің ғаламшарымызда қандай тіршілік
ортасында электр жақсы өткізіледі ?
• Электрлік скат, жыланбалық, жайын туралы не
білесіңдер?

4.

Сабақ тақырыбы:
Тірі ағзалардағы
электрлік үдерістер
ОҚУ МАҚСАТЫ:
9.4.4.1- тірі ағзалардағы электрлік
үдерістерді зерттеу
САБАҚТЫҢ МАҚСАТЫ:
• Электрлік құбылыстардың тірі
ағзалардағы рөлін түсіндіреді;
• Жүйке импульсі мен мембрана
потенциалы ұғымын сипаттайды;
• Нерв жасушасындағы электрлік
сигналдың қалай пайда болатынын
түсіндіреді.

5. Топтық жұмыс.

1-топ балықтардың электрлі органдары
2- топ биоэлектрлік құбылыс
3 -топ күшті электрлік балықтар,
электрорецепторлар

6.

Электрлік құбылыстардың тірі ағзалардағы
рөлі
Жасуша мембраналарының маңызы
Жасуша мембраналарының электрлік өткізгіштігі
тіршіліктің негізгі қасиеттерінің бірі болып
табылады. Мембраналар организмдегі барлық
биоэлектрлік процестердің басты орындаушысы.
Биологиялық мембраналардың үш негізгі қызметі :
Бөгеттік – жасуша ішін сыртқы ортадан бөліп тұрады
Матрицалық – ферменттер мен рецепторларды орналастырады
• Механикалық – жасушаның пішінін сақтайды
Мембраналар арқылы иондардың
тасымалдануы жүйке және бұлшықет
жүйелерінің қалыпты қызметін қамтамасыз
етеді.

7.

Жүйке импульсі мен мембрана
потенциалы
Мембрана потенциалы
Жасуша ішіндегі және
сыртындағы иондардың
концентрациясының
айырмашылығынан пайда
болатын электрлік кернеу.
Бұл потенциал барлық тірі
жасушаларға тән қасиет.
Негізгі иондар
Натрий (Na⁺), калий (K⁺),
кальций (Ca²⁺) және хлор
(Cl⁻) иондары мембрана
потенциалын
қалыптастырады және
электрлік сигналдардың
таралуын қамтамасыз
етеді.
Жүйке импульсі
Мембрана потенциалының жылдам және уақытша
өзгерісі, ол ақпаратты бір жасушадан екінші жасушаға
жеткізудің негізгі тәсілі болып табылады.

8.

Нерв жасушасындағы
электрлік сигналдың пайда
болуы
Жүйке жасушасы ндағы эл ектрл ік сигнал үш негізгі кезеңнен тұрады :
Рестингтік потенциал
Жасуша тыныштық күйінде -70 милливольт
тұрақты электрлік кернеуді сақтайды. Бұл
Na⁺/K⁺ насосының үздіксіз жұмысының
нәтижесі.
Деполяризация
Тітіркену кезінде натрий каналдары
ашылып, Na⁺ иондары жасушаға кіреді. Бұл
мембрана потенциалын +30 мВ дейін
көтереді.
Реполяризация
Калий каналдарының ашылуымен K⁺
иондары жасушадан шығып, потенциал
қалыпты күйіне оралады. Сигнал бойымен
таралады.

9.

Электрлік сигналдың
таралуы
Нерв
жасушасының
құрылымы
Сигналдың
қозғалысы
Нерв жасушасының
мембранасында
арнайы ион
каналдары
орналасқан. Бұл
каналдар натрий
мен калий
иондарының өтуін
реттейді.
Электрлік импульс
аксон бойымен
толқын тәрізді
таралады. Миелин
қабығы сигналдың
жылдамдығын
арттырады –
секундына 120
метрге дейін жетеді.

10.

Медицинада электрлік белсенділікті зерттеу әдістері қандай?
Электроэнцефалограф
Электрокардиограф

11.

Ой қозғау

12.

Балықтардың электрлі органдары:
• Көпшілік балықтардың электрлі органдары ет
талшықтары
• Жыланбалықтарда - жүйке клеткалары,
• электрлі жайындарда- безді клеткалар.
• Осы пішіні өзгерген клеткалар электрлі
пластинкалар деп аталады.
Электрлі органдардың қызметінің орталығы бір
балықтарда (скаттар) сопақша мидың ірі электрлі
үлесі, басқаларында - жұлын.

13.

Балықтардың электрлі органдары :
Скаттардың электрлі органдары өте
үлкен (дене салмағының 25 пайызына
жуығы), ара ұясы сияқты. Бір орган
шамамен 600 алтыбұрышты тік
орналасқан призмалардан тұрады.
Әрбір призмада 40-қа дейін электрлік
пластинкалар болады; дөңгелек пішінді
пластинкалар қоймалжың затқа толы.
Әрбір призма ерекше электр батареясы.
Электрлі жыланбалықтардың электрлі
органдары екі бүйірінде дененің ұзына
бойына созылған және олар
призмалардан тұрады, бірақ тік емес
кеңістікте орналасқан. Әрбір органда 70
призма, ал әрбір призмада 6000-дай
электрлі пластинкалар болады.

14.

Биоэлектрлік құбылыс
• Тірі жасушалардың барлығының биоэлектрлік белсенділігі
болады, яғни тірі жасушалардың сыртқы жарғақшасында
электр заряды бар. Бұл цитоплазмадағы және қоршаған
ортадағы оң және теріс иондардың біркелкі таралмауынан
іске асады.
• Соның нәтижесінде кез келген тірі жасуша тыныштық
жағдайда сырттай - оң, ішкі жағында (цитоплазмада) теріс
зарядталады. Бұл заряд тыныштық әлеуметік немесе
жарғақшалық әлеует деп аталады және 60-70 милливольт (мВ)
шамада болады.
Жүйке, бұлшықет және безді эпителий қозғыш ұлпаларға
жатады.
Бұл жасушаларда қоздырғыш әсер еткен кезде жарғақша
заряды өзгереді. Оның үстіңгі бетінде 90-120 мВ электр тогы
пайда болады.

15.

Гүлге ара қонар алдында оны қонуға тұрарлық ба жоқ ба
тексереді, гүлдер электр зарядының өзгерістерін сезеді.
Үйректұмсық
өзінің қорегінің
шығарған
импульсын
тұмсығы арқылы
сезеді

16.

Күшті электрлік балықтар
• Ертедегі римдіктер, электрлік скаттар, өзінің қорегін қалай
аулайтынын білген.
• «Олар жемдерін қуаламайды, тығылған жерінен атылып
шықпайды. Бірақ, скаттардың қасынан өтіп бара жатқан
крабтар мен сегізаяқтар болса, олар электр разрядының
әсерінен өледі» - деген.
• Скаттар «тірі электростанциялар» болып
табылатындығы шындық.

17.

Балықтардың биоэлектрлі кеңістігін сезінуі
• Электрлі жайын мен жыланбалық электрді нашар өткізетін тұщы суда
тіршілік етеді. Өзінің құрбанын оңай жансыздандыру немесе жауынан
қорғану үшін олар жоғары кернеулі ток жинайды: жыланбалықтарда ток
күші 1,2-да 600 В-қа дейін,
• Жайын ток күші бір ампердің оннан біріндей шамада 350 В.
• Электрді жақсы өткізетін теңіз суында тіршілік ететін теңіз скаты мұндай
мақсатқа аз кернеулі, бірақ жоғары ток күшімен жетеді (50-60А ток күшінде
40-60 В).
• Азэлектрлілер- мормирлар, гимнархтар, гимноттар және т.б;
• Электрсіздер- басқа балықтардың көпшілігі. Алдыңғы екі топтың өкілдерінің
арнайы электрлі органдары болады. Электрсіз балықтардың арнайы электрлі
органы болмайды, олар бөлетін электр импульстері (100-200 мкВ) жүйке-ет
қызметінен пайда болады. Электрлі балықтарда, электрлі жайын мен
жұлдызсанаушыдан басқаларында, бүйір сызығының сезгіш органдарына
жататын арнаулы рецепторлары болады.
• Электрсіз балықтарда (шеміршекті, кейбір бекірелер, жайындардан
басқаларында) электр рецепторлары болмайды.Дегенмен бұларда тікелей
бұлшық етке немесе жүйке жүйесіне немесе басқа рецепторларға әсер ететін
электр тогын қабылдайтын қабілеттілік бар.

18.

Электрорецепторлар-қоршаған ортадан электр
сигналдарын сезуге қабілетті жануарлардағы сезімтал
түзілімдер.
.
Электрорецептор
лар
Орталық жүйке
жүйесі
Электрлі мүшер

19. 1-тапсырма

Берілген тұжырымдардың «шындық»,
немесе «жалған» екенін анықтаңдар
Тұжырымдар
Ш
Электрлік белсенділікті зерттеу әдістеріне
электроэнцефалографтар және
электрокардиографтар жатады
Электрлік мүшелер үнемі құрлықта
тіршілік еткен омыртқалы жануарларда ең
жақсы дамыған
Балықтарда арнайы сезім мүшесі «бүйір
сызығы» қалыптасқан
Электрорецепторлар қоршаған ортадан
электр сигналдарын сезуге қабілетті
жануарлардағы сезімтал түзілімдер
Дескриптор:
тұжырымдардың «шындық», немесе «жалған»
екенін анықтайды;
Ж

20.

2-тапсырма
Суретте берілген жануардың атын және биоэлектрлік
мүшесін куатын аныктап, кестеге жаз
Дескриптор:
жануарлардың атын атайды
биоэлектрлік мүшесінің куатын жазады:
Жалпы балл-

21.

22.

23.

• Үй тапсырмасы § 19