келц угмуд - лекция 2 (2)

1.

ХАЛЬМГ КЕЛНӘ
КЕЛЦ ҮГМҮД

2.

Хальмг келнд ик чинр зүүҗәх кел
нәәрүллһнә көрңгнь фразеолог (келц
үгмүдин сурһаль) болҗахинь зааҗ
болхмн. Келц үгмүд (келцс, моңһл
келнд: хэлц үг) гидг термин эврәннь
учр-утхарн орс келнә «фраза» гидг
томья үгтә (терминтә) дигтә ирлцҗ
таарчана, юңгад гихлә кел болһн
даңгин хойр эс гиҗ хойрас үлү
үгмүдәс тогтна.

3.

Келцин ханьд багтҗ орсн үгмүдин
өвәрц шинҗинь зааҗ келий гихлә:
хоорндан бат холвата, кев-янзарн
тогтацта, икнкнь шуд биш, теҗгәр
олзлгддг болна. Келц үг болһн әмтнә
келнд дасгдсн учрас келх, күүндх саамд
шинәс үүдәгддго, кезә чигн белн бәәдг.
Келц үгмүдин тогтацинь болн дигдараһинь эвдәд, мөч-мөчәрнь салһхла,
теднә туслц чинрнь геедрҗ одна. Тегәд
чигн күн үг келсн цагтан келц үг
олзлхла түүнә келнь күндтә болн хурц
болдгнь тер.

4.

Келц үгмүдин ниицлһнә чинр олҗ
авхд «швейцарск школ» ик көдлмш
кеҗ. 1921 җил Шарль Балли эврәннь
шишлң дегтрт келц үгмүд яһҗ
хувадгинь цәәлһҗ өгв. Ш. Балли келц
үгмүдиг зурһан әңгд хуваҗ, тедн дунд
һурвнь һол: хувадго, сольдго болн
йирин бәәдлтә (неразложимые,
стереотипные и переменные). Номт
франц келнәс үлгүрмүд авч цәәлһҗ.

5.

Мана орн-нутгт келц үгмүдин сурһаль
тогтлһн болн номар шинжллһн академик
В.В.Виноградовин көдлмшәс авн эклнә.
Келц үгмүдиг наадк келнә бүрдәмҗәс
тодрха кевәр йилһәд, һол йилһвр шинжтемдгинь зааж, кел шинжллһнә номд
салу әңг болдгинь цәәлһнә.

6.

Моңһл номтнрин дунд келц үгмүдин
тускар түрүн болҗ Т.А.Бертагаев 1949
жилд шишлң статья барлсмн.
70-гч жилмүдт келц үгмүдин тускар
Г.Ц.Пюрбеевин статьяс, толь болн дегтр
барас һарла.
Далдгч жилмүдин эклцәр «Бурят келнә келц
үгмүд» гидг дегтр бурятын номт
Ц.Б.Будаев барас һарсмн.

7.

Келц үгмүдин эргц онц темдгтә, оңдан кел
тогталһна бүрдәмҗин дунд эврәннь орман
эзлнә. Келц үгмүдин эргц, нег таласнь, йирин
үгәс йилһх кергтә. Хойрдвар, салу чинртә
үгмүдәс салһх кергтә. Юңгад гихлә, келц
үгмүдин эргц салу үглә әдл олзлгдна, зуг
эврәннь тогтацарн олн үгмүдәс бүрднә, эн
эргцин үг болһн эврә чинртә. Эн хойрин
хоорндк йилһвриг сәәнәр медснә хөөн келц
шинҗлгч ном гидг әңгин тускар келҗ болх.
Келц үгмүдин эргц гисн хойр эс гиҗ хойрас
үлү ударлтта әңгәс тогтсн үгмүд, эврәннь идчинрәрн, кецәрн (структура) болн орлцҗах
үгмүдәрн нег кевтән бәәдг, белн кевәр
келгддг келнә бүрдәмҗ.

8.

Эврәннь белн кевәр келгддгәрн келц
үгмүдин эргц сүл үгин ниицлһәс йилһрәд
үгд өөрхн болна, зуг келц үгмүдин эргц
үглә әдл морфемәс тогтдмн биш, белн
кевәр келгднә. Келц үгмүдин эргц
оньдинд эврәннь орлцҗах үгмүдәрн,
үгмүдин дараһарн, хоорндан ирлцҗәх
чинрәрн нег кевтән бәәнә. Орлцҗах
үгмүдәрн болн ормарн келц үгмүдин эргц
үгмүдин морфемс әдл. Орлцҗах үгмүд эс
гиҗ теднә дарань сольгдхла, соңсачах күн
шин эргц тогтҗана гиҗ келнә.

9.

Деер келсиг диглхлә, ашлвр иим: үгмүд
морфемәс тогтна, келц үгмүдин эргц нег үгин
бәәдлтә әңгәс тогтна. Келц үгмүдиг үглә
дүңцүлҗ йилһсн цагт – келц үгмүдин ниилмҗ
салһхд түрү болна. Келц үгмүдин ниилмҗин
әңгс салу күцц чинр уга болхла, үг болҗ чадхш,
эврәннь һол чинрән геенә. Үг болн келц
үгмүдин ниилмҗ (сращение) хоорндан айлтин
бәәдләр йилһрнә: үг нег ударлтта, ниилмҗ –
хойрас үлү.
Келц үгмүдин ниилмҗ ид-чинрәрн хувагддго,
хойрас үлү үгәс бүрдхләрн, үг болһнь салу идчинртә болхш.

10.

Келц үгмүд эврәннь ид-чинрәрн хойр багд
хувагдна:
келц үгмүд эврәннь ид-чинрәрн болн бәәдләрн
зәңглә әдл.
Эврәннь кецәрн тиим үгмүд зәңг болна.
Үлгүрнь: алтн җола эргүлҗ ирх; һал деер тос
асхх; һал долаһад һарч ирх; һуйан һанзһлад
һарч ир.
эврәннь ид-чинрәрн үглә болн үгин ниицлһнлә
әдл келц үгмүд.
Үлгүрнь: хорха көндрх; нег кииһәр; һә болх.
Эн багин зәрм келц үгмүд олн ид-чинртә болна.
Үлгүрнь, амнь халх: 1) әркәс амн хална; 2)
келсн үгәс амн халад ирнә. Әмнднь күрх: 1)
зовах; 2) алх, уга кех. Һазр авх: 1) хуучта болх;
2) наста болх.

11.

Хальмг келнә келц үгмүд кецәрн хойр
багд хувагдна:
1.Үгин ниицлһнә кев-янзта, зәңгд нег
мөч болҗ олзлгддг келц үгмүд,
үлгүрнь: махлата мал – эк-толһа уга
күн; көл сольҗ одх – хулха авад
геедрҗ одх; бийән бив гисн – деегүр
сана зүүсн, караг күн. Иим келц
үгмүдин кец тогтлһнд хойр эс гиҗ олн
үгмүд орлцна. Икәрнь авхла, келц
үгмүдин багтамҗнь зурһан-долан үгәс
давхш.

12.

2.Келлһнд зәңгин кев-янз авсн келц үгмүд. Иим
зәңг нурһлҗ коммуникативн – цәәлһгч
бәәдлтә, үлгүрнь: Адһад йовад оркхла зүркм
амарм һарн алдад, әәвлхәһән гүвдәд
әмсхүләд оркна. (Э.К. –83);
Эврәннь ид-чинрәрн нег үгәр келгддг учрас келц
үгмүд морфологин хәләцәс ямр нег келлһнә
хүвлә ирлцҗ чадна. Хальмг келнә келц үгмүд
бәәлһнә нернлә, чинрлгч нернлә, наречлә
болн үүлдәгчлә әдл чинрәрн болҗ ирлцнә
(равнозначны). Иим келц үгмүд һол үгәрн
болн ирлцҗәх келлһнә хүвин грамматическ
әәшләр йилһгднә.

13.

1. Келц үгмүд эврәннь ид-чинрәрн, орҗах
мөчүдәрн (компоненты) эклц нерәдгч идчинрәсн салад, хойр зүсн кевәр келц үглә
ирлцнә:
а) келц үгмүдт орҗ цуг мөчмүдин чинр
сольгдна;
б) зәрм мөчмүдин ид-чинрнь сольгдсн келц
үгмүд.
1-гч баг үлгүрмүд: хорхад (уланҗад) утх һарһх
– чидл уга күүнд күч үзүлх; чирәдән ишкә
(хурмш наах – ичр, һутр уга болх, ичрән геех;
кишгин шилвр – хамг цуглурсн зөөриг тарагч;
гесндән гер шүдтә – мектә, нуувч сана зүсн
күн).

14.

2-гч баг үлгүрмүд: нег ааһта шаңһта
бәәх – хамдан ни-негн, бәәсән хуваҗ
эдләд җирһх; мана һара күн, мана һара
цаасн – маднла әдл күн.
Янз бәәдләрн оңдан болв чигн, идчинрәрн әдл эс гиҗ өөрхн келц үгмүдиг
бас салу багд йилһнә (синонимия),
үлгүрнь: үкх, гисн ид-чинртә үг олн зүсн
кевәр келгднә: зөвәрн болх, сәәһән хәәх,
сәәни орнд төрх, хар һазрт орх, мөңкин
нөөүтән орх, бурхн болх, өңгрх, давх.

15.

3. Зөрүд чинртә келц үгмүд хальмг
келнә зәңгд йир ховр харһна, нурһлҗ
чинр, зүс темдглнә, үлгүрнь: хар
санан – цаһан санан; му хәәх – сә
хәәх; өр җөөлрх – өр хатурх.
Эн багд бас зөрүд чинртә үгмүд
хоорндан ирлцәд, келц үгин бәәдлтә
болна. Зәрм номтнр иим үгмүдиг
давхр үгмүд гиҗ нерәднә, үлгүрнь:
мөр-шор; ов-тов; урдинь – хөөткинь.

16.

Келц үгмүд мөчмүдән негдүләд, тогтсн цагтан
ид-чинрәрн һурвн зүсәр ирлцнә, һувн зүсәр
хувагдна.
1. Мөчмүдин чинрәс ниит учр-утхинь һарһҗ
болшго келц үгмүд. Дараһарн орҗ бәәх
үгмүдин янз сольсн цагт келц үгмүд хүврнә.
Иим келц үгмүд ниилмҗ(сращение) гиҗ
нерәдгднә (сращение), үлгүрнь: һуйан
һанзһлад ирх – хоосн ирх; олз, ору уга ирх.
Эн келц үгмүдт һуй болн һанзһлх гисн үгмүдин
шуд чинрлә ирлцҗ бәәхш, юңгад гихлә, күн
яһҗ бийиннь һуйан һанзһлх билә, үлгүрнь:
маңнань тиних – зовлң уга, байрта җирһх.

17.

2. Келц үгмүдин негдлт(фразеологическое
единство). Келц үгмүдин бүкл чинр
тогтхла, салу үгин лексическ чинр бас
деернь немгднә, иим негдлтин мөчмүд
чинрән иктүлҗ чадна, зәрмдән янзарн
хойрас үлү чигн болҗ чаддмн. Ниилмҗ
болхла тиим хүврлт уга, үлгүрнь: нүднамн болх – сүв-селвгән өгх, дөң-тусан
күргх; нүдндән нүүһүл хурах – эс үзсн, эс
медсн болад бәәх, хуурмг йовдл һарһх;
сүмсән алдх – икәр әәх, дегд сүрдх.

18.

3. Келц үгмүдин ниицлһн (сочетание).
Иим келц үгмүдт орҗ бәәх мөч болһн
эврәннь үгин һол чинрән дааһад,
нииләд, келц үгмүд тогтана. Үлгүрнь,
седкл зовах, уха гүүлгх, әмн һарх; келнд
орх, хүвән сөрх; бәәр бәрлдх, аль
сансарн бәәх; ялд унх; дүр үзүлх болв
нань чигн.

19.

Ямр чигн келнлә әдләр хальмг келнә келц
үгмүд олн зүсәр тогтна. Өдгә цагин келц үгмүд
эврәннь нер өглһнә чинрәрн томья (термин)
үгмүдт өөрхн. Тегәд чигн келц үгмүд болн
томья үгмүд йилһхд түрү болна. Келц үгмүд
тогтлһна түрүн эв-арһнь – хальмг келнә үгмүд
оңдан үгмүдлә ирлцәд, эврәннь хуучн чинрән
соляд, келц үгмүд болна. Зәрмснь күцц тогтад
уга. Келц үгмүдин зуг нег әңгнь болҗ бәәнә
гиҗ келх кергтә. Үлгүрнь, маңһд хәәч – хө
кирһдг хәәч; хар буудя – хар һуйрин буудя;
цаһан буудя – цаһан һуйрин буудя (пшеница);
улан шавр – глина; цаһан шавр – известь;
тавг хәәсн, бакрсн – казанок.

20.

2.Шуд чинрән гееһәд, оңдан чинртә болҗ
орлцна. Үлгүрнь, цаһан алтн – белое
золото, хлопок, платина; хар алтн –
нефть; мөңг усн – ртуть; күрл мөңгн –
бронза; улан мөңгн – медь.
Оңдан келнәс орҗ ирсн үгмүд хоордан
хойр багар хувагдна: кальки, полукальки.
Эврәннь чинрән болн янзан орчулад,
күүнә келнәс авгдна. Үлгүрнь: көлд дөгә
өгх – вставить палку в колеса; хойр туула
көөлдх – дегц хойр керг күцәх; толһаһинь
илх – ус – хәләсн мет.

21.

Полукалька – күцц кальк биш, күүнә
келнәс ид-чинрнь авгдна, янз-бәәдләрн
болн үгмүдин дараһар – хальмг. Үлгүрнь:
батхнар зан кех; ус кев чигн ивтршго;
һоснаннь давхр дор бәрх – держать под
каблуком.

22.

Олзлгддг төрәрн хальмг келнә келц үгмүд
хальмг улсин бәәдл-җирһллә, авъясла,
заңшалла, билг-эрдмлә залһлдата.
Хамгин өргнәр олзлгддг төр:
1.Мал, аң-аһрусна туск келц үгмүд:
бурнтгта темәнлә әдл – номһрҗ одсн
бәәдлнь; буурин заң медх – эзнәннь авц
медх; хордсн темән довтлдг – арһан
бархларн; хуцин өвр мет мошкх – ямаран
чигн күүг һартан орулҗ авх.

23.

2. Күүнә туск, күүнлә, улсла ид-чинрәрн
залһлдата келц үгмүд: ам авх; бөдүн
күзүһән үзүлх; кел, аман бүлдх – хов
зөөх; чирә хәләх – зуһудх; элкнь урсн –
икәр зовх; оошкнь амарн һарх – ки
давхцх, әмсхх, икәр үүмх.
3. Хальмг улсин авъяс, заңшалла
залһлдата келц үгмүд: дер негдүлх –
үсән хувах; хотнаннь хорма дахх – хотна
бәәсәр бәәх.

24.

4.Шаҗна туск келц үгмүд: теңгр хәләх –
хәәрлх, эвәх; маңһдуркинь теңгр медх –
бән бәәтл медгдх;
5.Йөрәл болн харалд орҗах келц үгмүд
бас онц баг болна: хар һазрт орҗ, тохм
таср, нооста толһаһан нохад кемлүл, эзән
зальг; алтн җола эргүлҗ ир. Эн багд
хәәкргч чинртә үгмүд, андһарин чинртә
үгмүд бас орлцна: теңгр цокх, ам ардм
һарч; насм ахр болтха, нар үзлго одсв.

25.

6.Хальмг амн үгин зөөрт харһдг, олзлгддг
үгмү бас келц үгмүдин онц баг гиҗ
тоолгдна. Иим келц үгмүд ик зунь эврә
кел нәәрүллһәрн риторическ болна,
өгмҗтә, бахмҗ авцта: асхрхла – ааһ
цусн, әгрхлә – нәәмн чимгн – альд эс
чилсн цогцв; бәәр бәрлдх; хәәчлә
харһулх; һаринь һанзһд, көлиннь дөрәд
күргх – босад, кү кех.

26.

ХАМА ЙОВДГ БОЛВЧН
«ХАЛЬМГВ» -ГИЖ БАХТНАВ
КЕЛӘН МАРТҖВ ГИХЛӘ,
КЕНӘХНӘВ ГИЖ САНХВИ?!
(Саңhҗин Бося)
МЕНД БАЙРТА ХАРҺҖАЙ!