dilfuza tahlil7.pptx_20251211_102718_0000

1.

tadqiqot instituti
Mustaqil ish-7
Fan
nom
i:Do
Mav
ri vo
zu:S
sit
pekt
rofot alarinin
g ins
ome
trum
m
t
rik u
odda
Baja
enta
suld
rdi:2
l
a
r
l usu
a
i
1
ni sif
Teks
a
c
h
hirdi F-5 guru
llari.
at va
chiq
: Ram
h tal
gliko
miqd
ab
atov
zid s
a Sh asi Nafa
orini
sov J
aqlo
aniq
ahon
vchi
lash
gir
dori

2.

Reja:
1). Spektrofotometrik
usul mohiyati
2). Achchiq glikozid
saqlovchi dori
moddalar
3). Achchiq glikozid
saqlovchi dori
moddalarning sifat va
mqdorini aniqlash,

3.

Spektrofotometrik usul mohiyati
Spektrofotometriya — moddalarning elektro­mag­nit
nurlanishni, ayniqsa ultrabinafsha (UV) va ko‘rinadigan
(Vis) diapazondagi yorug‘likni yutishi yoki o‘tkazishi
asosida ularning sifatini va miqdorini aniqlashga
mo‘ljallangan analitik usuldir. Moddaning o‘ziga xos
spektri bo‘lib, u moddaning molekulyar tuzilishi va
elektron holatlari bilan bog‘liq.

4.

Usulning mohiyatini belgilovchi asosiy
tushunchalar
1. Absorbsiya hodisasi va Lambert–Beer qonuni
Moddaga tushgan nurlanishning ma’lum qismi uning molekulalari tomonidan
yutiladi. Yutilgan yorug‘lik miqdori konsentratsiya bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri
bog‘liq.
Lambert–Beer qonuni:
Bu yerda:
A — absorbans (yutilgan yorug‘lik miqdori),
ε — molyar absorbsion koeffitsient (molekulaning yorug‘likni yutish qobiliyati),
b — yoritilgan qatlam qalinligi (kütte yo‘l uzunligi),
c — eritma konsentratsiyasi.

5.

2. Spektral xususiyatlar va maksimum
yutilish (λmax)
Har qanday modda ma’lum to‘lqin uzunligida maksimal yorug‘lik yutadi. Bu
to‘lqin uzunligi moddaning molekulyar tuzilishiga xos bo‘lgan λmax
hisoblanadi.
λmax nima uchun muhim?
Analizning maksimal sezgirligini beradi
Aniqlashning xatoligini kamaytiradi
Moddani boshqa aralashmalardan farqlashga yordam beradi

6.

3. UV-Vis diapazon va elektron o‘tishlar
Spektrofotometriya UV (200–400 nm) va ko‘rinadigan (400–800 nm)
oralig‘ida ishlaydi.
Bu diapazonda yutilish:
π
π* o‘tishlar (aromatik halqalar, qo‘sh bog‘lar)
n
π* o‘tishlar (karbonil, nitro, aldegidlar)
n
σ* o‘tishlar
bilan bog‘liq.
Elektronning past energiyali orbitadan yuqori energiyali orbitaga o‘tishi
yorug‘lik yutilishiga sabab bo‘ladi.
→
→
→

7.

4. Sifat va miqdoriy tahlildagi
ahamiyati
Sifat tahlili (identifikatsiya)
Moddaning yutilish spektri,
λmax ning joylashuvi,
spektr shakli moddaning kimyoviy tabiatini ko‘rsatadi.
Yoki ma’lum dori moddalari (masalan, glikozidlar) uchun o‘ziga xos
absorbsiya piklari mavjud bo‘ladi.
Miqdoriy tahlil (konsentratsiya aniqlash)
Standart eritmalar asosida kalibrovka grafigi tuziladi
Absorbans bo‘yicha noma’lum namunadagi modda konsentratsiyasi
hisoblanadi
Metodning asosiy afzalligi — aniq, tez va sezgir bo‘lishi.

8.

5. Spektrofotometrik usulning afzalliklari va
kamchiliklari
Yuqori sezgirlik (10⁻⁵–10⁻⁶ mol/L gacha)
Arzon, tejamkor va tezkor
Reagent sarfi kam
Namuna tayyorlash oson
Organik va noorganik moddalar uchun ham qo‘llanadi
Tizimli va avtomatlashtirilgan o‘lchovlar qilish imkoniyati bor
Kamchiliklari
Eritma tiniq bo‘lishi shart
Aralashmalar spektrlari bir-biriga mos tushsa aniqlik kamayadi
Instrumental xatoliklar (nurlanish barqarorligi, kyuvet sifati) ta’sir qiladi
Faqat yutilish xossasiga ega bo‘lgan moddalar tahlil qilinadi

9.

Spektrofotometrik tahlil bosqichlari
Moddani eritmaga tayyorlash
To‘lqin uzunligini (λmax) tanlash
Standart eritmalar tayyorlash
Kalibrovka grafigini qurish
Namuna absorbansini o‘lchash
Konsentratsiyani hisoblash

10.

Achchiq glikozid saqlovchi dori moddalarining
miqdoriy tahlili
Achchiq glikozidlarning miqdoriy tahlili, odatda, UV–Vis
spektrofotometrik usul yordamida amalga oshiriladi. Bu usul
glikozidlarning molekulyar tuzilishida mavjud bo‘lgan lakton halqasi,
aromatik fragmentlar, yoki konjugatsiyalangan bog‘lar tufayli ularning
200–300 nm oralig‘idagi UV nurlanishni yutish qobiliyatiga asoslanadi.
Tahlilning mohiyati shundaki, modda eritmasi qanchalik ko‘p yorug‘lik
yutsa, uning konsentratsiyasi shunchalik yuqori bo‘ladi. Bu bog‘liqlik
Lambert–Beer qonuni orqali ifodalanadi va aynan shu qonun miqdoriy
hisob-kitobning asosiy matematik tayanchi hisoblanadi.
Miqdoriy aniqlash jarayoni dori moddasidan aniq tortilgan miqdorni
eritmaga o‘tkazish, mos erituvchi (odatda etanol-suv aralashmasi yoki
metanol) yordamida ekstraksiya qilish, filtratsiya qilish va yakuniy
hajmga keltirishdan boshlanadi.

11.

Olingan eritma spektrofotometrga qo‘yishdan oldin zarur bo‘lsa, ma’lum
marta suyultiriladi. Spektrofotometrda achchiq glikozidga xos maksimal
yutilish to‘lqin uzunligi tanlanadi. Bu qiymat har bir glikozidga xos bo‘lib,
masalan gentsiopikrin 258–262 nm atrofida, amarogentin 245–250 nm da
maksimal absorbsiya beradi.
Keyingi bosqichda etalon (standart) glikozid eritmalaridan turli
konsentratsiyalarda bir necha eritma tayyorlanib, ularning absorbanslari
o‘lchanadi va kalibrovka grafigi tuziladi. Bu grafikda absorbans
konsentratsiya bilan chiziqli bog‘liqlikda bo‘lib, chiziqning tenglamasi
noma’lum namunadagi glikozid miqdorini hisoblashga imkon beradi.
Namuna eritmasining absorbansi o‘lchanib, kalibrovka grafigi formulasi
orqali uning eritmadagi konsentratsiyasi aniqlanadi. So‘ng, topilgan
konsentratsiya dastlabki tortilgan moddaga nisbatan qayta hisoblab, %
miqdor yoki mg/g hisobida yakuniy natija olinadi.

12.

Achchiq glikozid saqlovchi dori moddalarining
sifat tahlili
Achchiq glikozidlarning sifat tahlili — ularning spektral xususiyatlari, kimyoviy
rang reaksiyalari, va xromatografik xatti-harakati orqali moddaning kimyoviy
tabiatini aniqlashga qaratilgan. Eng ishonchli belgi — UV spektrning etalon
bilan bir xil bo‘lishi, chunki bu glikozidning molekulyar tuzilishiga bog‘liq bo‘lib,
o‘zgarmas xususiyatdir.
1). FeCl₃ bilan rang reaksiyasi (fenolik komponentlar mavjud bo‘lsa)
Ba’zi achchiq glikozidlar fenolik frag­mentga ega bo‘lishi mumkin.
Reaksiya tenglamasi:
Natija: binafsha, ko‘k yoki yashil rang — fenolik qism borligini ko‘rsatadi.

13.

2). Glikozidning kislotali gidrolizi (sifatni tasdiqlovchi reaktsiya)
Glikozidning Glykon + Aglikon ga parchalanishi. Bu umumiy identifikatsiya usuli.
Reaksiya:
Strukturaviy shaklda:
Natija: hosil bo‘lgan aglikonning o‘ziga xos reaksiyalari orqali sifat tasdiqlanadi.
3). Iridoid glikozidlarning ishqor bilan reaksiyasi (lakton halqasining ochilishi)
Iridoid glikozidlar (masalan, sverosid, loganin) tarkibidagi γ-lakton halqasi ishqor ta’sirida
ochiladi.
Reaksiya:
Yoki umumiy strukturaviy ko‘rinishda:
Natija: sariq–jigarrang rang paydo bo‘ladi (indikativ sifat reaksiyasi).

14.

4). Baljet reaksiyasi (seskviterpen laktonlar uchun)
Baljet reaktori — NaOH + pikrin kislota (natriy pikrati).
Laktonga ega seskviterpenlar (absintin, anabsintin) α-metylen–γ-lakton
guruhiga ega bo‘lib, natriy pikrati bilan rangli kompleks hosil qiladi.
Umumiy tenglama:
Strukturaviy shaklda:
Natija: to‘q sariq–qizg‘ish rang
tasdiqlaydi.
→ seskviterpen lakton mavjudligini

15.

Xulosa
Achchiq glikozid saqlovchi dori moddalarni spektrofotometrik usulda tahlil qilish
ularning molekulyar tuzilishiga xos bo‘lgan UV yutilish xususiyatlariga asoslanib, sifat va
miqdoriy aniqlashni yuqori aniqlik, sezgirlik va takrorlanuvchanlik bilan amalga oshirish
imkonini beradi. Sifat tahlilida glikozidlarning o‘ziga xos λmax qiymatlari, rang
reaksiyalari va xromatografik belgilar bo‘yicha identifikatsiya qilinadi, miqdoriy
aniqlash esa Lambert–Beer qonuni asosida absorbans–konsentratsiya bog‘liqligidan
foydalanib, standartlar bilan solishtirish orqali aniqlanadi. Ushbu usul dorivor
o‘simliklardagi achchiq glikozidlarning real miqdorini tez, ishonchli va ilmiy jihatdan
asosli tarzda baholashga imkon beradi, shuning uchun farmakognoziya va
farmatsevtik tahlil amaliyotida eng samarali metodlardan biri hisoblanadi.

16.

Test
1. Achchiq glikozidlarning spektrofotometrik aniqlanishida λmax tanlashning eng muhim sababi
qaysi?
A) Eritmaning rangi aniq ko‘rinishi uchun
B) Eng yuqori yutilish nuqtasida sezgirlik maksimal bo‘lishi uchun
C) Erituvchining qulay spektral oynasini topish uchun
D) Kyuvetning optik yo‘l uzunligini optimallashtirish
2. Seskviterpen laktonlar uchun Baljet reaksiyasida rang paydo bo‘lishi qanday guruh mavjudligini
tasdiqlaydi?
A) β-glikozid bog‘i
B) α-methylene-γ-laktone guruhi
C) Aromatik halqa
D) Karboksil guruhi

17.

3. Miqdoriy spektrofotometrik tahlilda Lambert–Beer qonuni amal qilishining asosiy
sharti qaysi?
A) Eritma rangli bo‘lishi
B) Konsentratsiya juda yuqori bo‘lishi
C) Eritmaning chiziqlilik diapazonida bo‘lishi
D) Eritma harorati 20°C bo‘lishi
4. Iridoid glikozidlarning ishqor bilan reaksiyasi natijasida kuzatiladigan asosiy
o‘zgarish qaysi?
A) Glikozidning oksidlanishi
B) Lakton halqasining ochilishi
C) Shakar qismning polimerlanishi
D) Esterifikatsiya reaksiyasi
5. Spektrofotometrik sifat tahlilida namunaga xos λmax qiymati qaysi ko‘rsatkichga
eng kuchli bog‘liq?
A) Molekulaning gidrofil-lipofil balansiga
B) Aglikonning elektron tuzilishiga
C) Molekula massasiga
D) Moddaning eruvchanligiga

18.

6. Achchiq glikozidlarni miqdoriy aniqlashda qaysi erituvchi ko‘pincha eng optimal
hisoblanadi?
A) Distillangan suv
B) Aseton
C) Etanol–suv aralashmasi
D) Toluen
7. Kalibrovka grafigini tuzishda absorbans–konsentratsiya bog‘liqligi qachon noto‘g‘ri bo‘ladi?
A) Konsentratsiya juda kichik bo‘lganda
B) Eritmada qo‘shimcha yutuvchi aralashmalar bo‘lsa
C) Kyuvet 1 sm bo‘lsa
D) Eritma 25°C bo‘lsa
8. Sifat tahlilida TLC qo‘llanganda glikozidlar qanday reaktiv bilan rangli dog‘ hosil qiladi?
A) Dragendorff reaktori
B) Anisaldehid–sulfat reaktori
C) Nessler reaktori
D) Benedict reaktori

19.

9. Miqdoriy tahlilda kyuvetning optik yo‘l uzunligi b parametri qanday birlikda
ifodalanadi?
A) g/ml
B) Nanometr
C) Santimetr
D) Metr/sekund
10. Achchiq glikozidlarning UV yutilish xususiyati qaysi asosiy strukturaga bog‘liq?
A) Alkil zanjirlar
B) Lakton yoki konjugatsiyalangan sistemalar
C) Halogen atomlari
D) Azotli geterohalqalar
11. Glikozidni kislotali gidrolizda aglikon ajralishi sifat aniqlashda nima uchun
muhim?
A) Aglikon har doim rangli bo‘ladi
B) Aglikonning maxsus reaksiyalari modda turini aniq tasdiqlaydi
C) Glikozid kislotada noble metallar hosil qiladi
D) Aglikonning massasini o‘lchash oson

20.

12. Spektrofotometrik o‘lchovda absorbansning 1,5 dan yuqoriligi nimalarga olib
keladi?
A) Yutilish haddan ziyod bo‘lib, ishonchsiz natija beradi
B) O‘lchov tezlashadi
C) λmax o‘zgaradi
D) Kalibrovka grafigi kengayadi
13. Gentsiopikrin va amarogentin kabi glikozidlar uchun umumiy spektral xususiyat
qaysi?
A) 300–400 nm oralig‘ida faqat minimal yutilish
B) UV diapazonida kuchli yutilish piki
C) Infraqizil diapazonda maksimal yutilish
D) 700 nm da keng yutilish chizig‘i
14. Miqdoriy hisoblashda quyidagi formuladan qaysi biri to‘g‘ri?
A) A = c / εb
B) c = A / (ε · b)
C) ε = A · b / c²
D) b = ε / Ac

21.

15. Spektrofotometrik tahlilda solventning eng muhim talabi qaysi?
A) Qaynoq bo‘lishi
B) O‘zi UV sohada yutmasligi
C) Juda rangli bo‘lishi
D) Yuqori viskoziteli bo‘lishi
Javoblar
1–B
2–B
3–C
4–B
5–B
6–C
7–B
8–B
9–C
10–B
11–B
12–A
13–B
14–B
15–B

22.

Vaziyatli masala-1
Laboratoriyada Gentiana radix (zarpechak ildizi) tarkibidagi gentsiopikrinni aniqlash
topshirig‘i berildi.
Tahlilchi ildizdan 0,150 g kukun tortib oldi va uni 50 ml 70% etanolda ekstraksiya qildi.
Filtratning 2 ml qismi olinib, 25 ml ga suyultirildi va spektrofotometrda λmax = 260 nm da
o‘lchov qilindi. Natija: A = 0,420.
Etalon gentsiopikringa tayyorlangan kalibrovka chizig‘i quyidagi ko‘rinishga ega:
(bu yerda c mg/ml birlikda)
Savol:
1).Suyultirilgan eritmadagi gentsiopikrin konsentratsiyasini hisoblang.
2).Dastlabki ildiz namunasidagi (%) miqdorini aniqlang.
3).Spektral sifat identifikatsiyasini tasdiqlovchi belgi qaysi?

23.

Vaziyatli masala-2
Tahlilchi achchiq shuvoq tarkibidagi absintinni aniqlamoqda.
0,100 g o‘simlik kukuni 40 ml etanol bilan ekstraksiya qilindi. Olingan eritmadan 1 ml olinib,
10 ml ga suyultirildi. Spektrofotometrda λmax = 228 nm da absorbans: A = 0,360.
Kalibrovka grafigi:
(c mg/ml)
Sifat tekshiruvida shu eritmaga natriy pikrati (Baljet reaktori) qo‘shilganda to‘q sariq rang
paydo bo‘ldi.
Savol:
1).Suyultirilgan eritmadagi absintin konsentratsiyasi qancha?
2).Dastlabki namunadagi (%) miqdorni hisoblang.
3).Nega Baljet reaksiyasi aynan seskviterpen laktonlar uchun xos?

24.

E’tiboringiz uchun Rahmat!