Teoria i praktyka tłumaczenia. Wprowadzenie

1. Teoria i praktyka tłumaczenia - wprowadzenie

Opracowanie:
Joanna Warmuzińska-Rogóż

2.

Jak można zdefiniować tłumaczenie?

3. Tłumaczenie - definicje

1)
2)
3)
4)
Co najmniej cztery znaczenia:
Jako rezultat działania tłumacza
Jako czynność
Jako praktyka translatorska
Jako porównanie dwóch języków

4. Etymologia

Tłumacz (pol.) talami – „mówiący”
Przekładać, tłumaczyć objaśniać
Prekladat (czes.) = tłumaczyć – ten sam
rodowód co niemieckie uberlegen
(zastanawiać się)

5. Interpres

Pierwsi tłumacze w czasach
starożytnych to tłumacze mowy:
ang. interpreter
franc. interprete
Do XVI wieku we Francji tłumacza
mowy określano mianem truchement,
natomiast w Anglii w XIV wieku tłumacz
tekstów nazywał się translateur

6. Traductor

W łacinie klasycznej termin oznaczał
„tego, który ułatwia przeniesienie się do
innej grupy społecznej”.
z czasem znaczenie ułatwiania
kontaktów językowych z inną grupą
społeczną
franc. traducteur – w czasach
nowożytnych tłumacz tekstowy

7. Traductio

W łacinie klasycznej przejście,
przeprawa
Termin zarezerwowany w łacinie
klasycznej dla przekładu to translatio i
translator
ang. translation i translator

8. Tłumaczenie ustne i pisemne

Traduction/ intepretation (franc.)
Translation/ interpretation (ang.)
Ubersetzung/ Dolmetschen (niem.)
W języku polskim brak rozróżnienia,
ewentualnie: tłumacz kabinowy i
tłumacz tekstowy

9. Slajd 9

Tłumaczenie maszynowe
a
Human translation

10. Definicja tłumaczenia zdaniem fachowców

O. Wojtasiewicz:
przekład jako „operacja, która polega
na sformułowaniu w pewnym języku
odpowiednika wypowiedzenia
sformułowanego uprzednio w innym
języku”

11. Roman Jakobson

Tłumaczenie interlingwalne
Tłumaczenie intralingwalne
Tłumaczenie intersemiotyczne

12. Slajd 12

Definicje
E. Nidy
„Tłumaczenie polega ma odtworzeniu w języku
przekładu komunikatu zawartego w języku
źródłowym za pomocą najbliższego i najbardziej
naturalnego odpowiednika, nade wszystko w
odniesieniu do sensu, następnie odnośnie do stylu”
J. R. Ladmirala
„Tłumaczenie (…) w znaczeniu szerszym oznacza
każdą postać mediacji międzyjęzykowej, pozwalającej
na wymianę informacji między użytkownikami
różnych języków”

13. ESIT

„Przekazanie zawartości tekstu lub aktu
mownego (wyrażonego w języku X) w
drugim tekście lub akcie mownym
(sformułowanym w języku Y)”

14. Slajd 14

Catford
W jego definicji w centrum uwagi znajduje się pojęcie
tekstu: tekst źródłowy będzie zastąpiony przez tekst
docelowy, przy czym kryterium substytucji polega na
osiągnięciu ekwiwalencji
Wilss
Proces przekładu przebiega w dwóch fazach:
1) faza zrozumienia polegająca na analizie treści i
stylu
2) faza rekonstrukcji, w czasie której należy
zachować optymalną ekwiwalencję komunikacji
językowej

15. Definicja – próba podsumowania

Pośredniczenie w kontakcie dwóch
różnych języków
Zarówno proces jak i współtworzenie
Oraz gotowy produkt (dzieło)
! Brak definicji i nieścisłość pewnych pojęć
(treść, forma)

16. Translatoryka jako odrębna dyscyplina naukowa

Bogactwo nazewnictwa
Przekładoznawstwo, translatologia,
translatoryka, traduktologia
Science de la traduction, traductologie,
translatologie (franc.)
Science o translation (ang.)

17. Przekład w językoznawstwie

Przed 1952 w zasadzie nieobecny
Wielkie zasługi językoznawców Vinaya i
Darbelneta („przekład powinien być
dyscypliną językoznawczą, gdyż jest
nauką ścisłą, posiadającą swe techniki i
specyficzne problemy”)

18. Slajd 18

Cary (teoretyk przekładu,
niejęzykoznawca) przeciwko uznaniu
przekładu za dyscyplinę językoznawczą:
przekład nie jest operacją językową
=/= krytykuje go G. Mounin

19. Slajd 19

Pieńkos: „Podobnie jak ludzie zaczęli
mówić językiem na długo przed
pojawieniem się nauki o języku, tak
tłumaczeń dokonywano na długo przed
uformowaniem się przekładu jako
przedmiotu badań naukowych” (33)

20. Slajd 20

Przekład: nauka czy sztuka?
Czy przekładoznawstwo może stać się
przedmiotem odrębnej i autonomicznej
nauki?

21. Slajd 21

Żeby odpowiedzieć na to pytanie,
należy przyjrzeć się pojęciom, z którymi
wiąże się termin tłumaczenie:
1) rezultat
2) czynność
3) porównanie dwóch języków

22. Slajd 22

W zależności od podejścia do kwestii
tłumaczenia, będziemy mieli do czynienia z
różnymi problemami, wchodzącymi w zakres
badań różnych dyscyplin naukowych:
psycholingwistyki, psychologii,
językoznawstwa kontrastywnego, filologii,
leksykografii, stylistyki, analizy literackiej…

23. Slajd 23

Dodatkowo dyscyplina zwana tłumaczeniem
na płynne granice:
Przykłady:
Przy jakim stopniu transpozycji można mówić
o tłumaczeniu?
Czy tłumaczeniem jest adaptacja francuskiego
tekstu pisarza średniowiecznego na
nowoczesną odmianę francuskiego?

24. Czy przekładoznawstwo jest odrębną dyscypliną naukową?

Decyduje o tym posiadanie własnego przedmiotu
badań.
W nauce o przekładzie sprecyzowano obiekty, którymi
zajmuje się translatoryka:
Ludzie i teksty (tzn. ich wypowiedzi językowe) –
właściwy układ translatoryczny
Pozostałe obiekty tego układu, czyli nadawca
pierwotny i terminalny,
Czyli przedmiotem badań translatoryki są specyficzne
właściwości translacyjne tłumaczy, tekstów i mówców
oraz odbiorców ich tekstów, występujących w
układach translatorycznych.

25. Translatoryka jako odrębna dyscyplin naukowa

Korzysta z wyników badań innych nauk,
szczególnie lingwistyki, teorii
komunikacji, tekstologii, socjologii,
psychologii
Nauka interdyscyplinarna

26. Podział na subdyscypliny w translatoryce

T. tekstów pisanych
T. tekstów literackich
T. tekstów specjalistycznych
T. tekstów mówionych
T. ogólna
T. szczegółowa
T. teoretyczna (czysta)
T. stosowana (aplikatywna)

27. Teorie przekładu i ich przydatność dla praktyki

Pieńkos: „Podobnie jak znajomość praw
rządzących językiem nie jest niezbędna
do mówienia, tak znajomość teorii
przekładu nie jest istotna dla praktyki
przekładu” (49)
Dobrzy tłumacze stosują zasady
przekładu intuicyjnie

28. Refleksje o przekładzie w okresie „przednaukowym”

Pierwsze teorie przekładu wyrastały z
praktyki, stąd wiele sprzecznych
poglądów, np.. wobec wierności
względem oryginału.

29. Święty Hieronim

Non verbum e
verbo, sed sensum
exprimere sensu
(nie słowo ze słowa,
ale znaczenie ze
znaczenia)
Przekład dosłowny
prowadzi do
nonsensów

30. Marcus Fabius Quintilianus

„Praca nad przekładem zmusza nas
także w pewnym stopniu do
wynajdywania różnych i licznych
zwrotów i wyrazów opisowych czy
obrazowych, będących przecież
najpiękniejszą ozdobą języka i stylu; a
zmusza nas dlatego, że bardzo często
grecki sposób wyrażania się jest całkiem
inny, niż łaciński”

31. Renesans

W tym okresie zaczęto o tłumaczeniu
mówić szerzej, jako że przekład stał się
czymś bardziej powszechnym
(odchodzenie od uniwersalnej łaciny)

32. Późny Renesans i reformacja

Liczne nowe przekłady w
Europie oraz bogata refleksja
teoretyczna
Dwa przeciwne poglądy
Należy tłumaczyć wiernie
(pogląd ważny w okresie
reformacji w odniesieniu do
przekładów Biblii i tekstów
teologicznych)
Swoboda tłumaczenia
(utwory poetyckie,
historyczne, dzieła
moralistów) – należy czerpać
z klasyków i przenosić
najcenniejsze elementy do
własnej kultury

33. Zwolennicy swobodnego podejścia do wierności

Joachim Du Bellay
Malherbe
Marini
John Dryden (zasada luźnej parafrazy)
Takie przekonania panowały przez cały wiek
XVII, a romańska swoboda stała się wzorem
do naśladowania w całej Europie

34. Jacques Amyot (1513-1593)

Francuski teoretyk przekładu
Tłumacz Żywotów sławnych mężów Plutarcha
Cel jego przekładu: dostarczenie wykształconym
warstwom społeczeństwa pięknej i pouczającej
lektury, napisanej językiem popularnym, a przez to
czytelnym
Les belles infideles
Przekład swój poprzedził Amyot wstępem
teoretycznym, w którym domagał się, by tłumacz nie
dążył tylko do uzyskania wierności poszczególnych
zdań oryginału, ale starał się upodobnić do autora
oryginału.

35. XVIII wiek – duże zainteresowanie teorią przekładu

Wolter: tłumaczenia są jak kobiety, jeśli
wierne, to niepiękne, jeśli piękne to niewierne
Monteskiusz (Listy perskie): tłumacz odtwarza
tylko zwłoki, nie przywracając im życia
D’Alembert: nie wystarczy wytknąć palcem
błędów w przekładzie, trzeba jeszcze
wykazać, że były one do uniknięcia

36. Alexander F. Tytler

Essay on the Principles of Translation (1790) –
rekapitulacja myśli osiemnastowiecznej na temat
przekładu
Trzy zasady:
1) tłumaczenie powinno oddać całą zawartość
oryginału
2) forma i artyzm powinny mieć ten sam charakter co
w oryginale
3) tłumaczenie powinno odznaczać się swobodą, jaka
cechuje utwór oryginalny
Teksty poetyckie należy tłumaczyć nie z języka na
język lecz z „poezji na poezję”

37. Wiek XIX

Liczne przekłady poezji prozą we
Francji:
„C’est beau comme de la prose”

38. Niemiecka szkoła tłumaczenia

W opozycji do romańskiej tradycji
obchodzenia się z oryginałem
(poddawania go dowolnym przeróbkom)

39. Myśl przekładowa w Polsce

Franciszek Bohomolec, Rozmowa o języku
polskim: „nie na słowo, a na rzecz w
tłumaczeniu oglądać się należy”
Franciszek Ksawery Dmochowski: postulat
wierności to najważniejszy wymóg stawiany
wobec tłumacza
Julian Ursyn Niemcewicz: uzyskanie wierności
tłumaczenia, bez przeróbek, skrótów i
upiększeń to najwyższy kunszt przekładu

40. Slajd 40

Większość polskich teoretyków
przekładu minionych stuleci opowiadała
się jednak nie za wiernością i ścisłością
przekładu, a wręcz przeciwnie – za
swobodą, przeróbkami, parafrazami, za
nierespektowaniem realiów tekstu,
których zrozumienie mogłoby się okazać
za trudne dla czytelnika

41. Jan Kochanowski jako tłumacz

Wszystkie rodzaje rzemiosła
przekładowego
Często poprawiał oryginał, ożywiał
antyczny świat polskimi realiami
Ideał przekładu wg Kochanowskiego:
łączenie wierności względem oryginału
z poetycką swobodą.

42. Zasługi Adama Mickiewicza

Era traktowania dzieła oryginalnego z
pełną odpowiedzialnością, chociaż i
twórczą swobodą
Adam Mickiewicz przyjął zasadę
tłumaczenia wyłącznie z oryginału

43. Tadeusz Boy-Żeleński

„Przekład jest to rzecz trudna; pod względem
formalnym trudniejsza niż pisanie, łatwiej
bowiem znaleźć formę dla myśli własnej, (…)
nie dla mysli cudzej powstałej z zupełnie
innego ducha. Wymaga nie tylko znajomości
mowy obcej (to rzecz najdrobniejsza), ale
ogólnej znajomości literatury i kultury danego
kraju; wreszcie przede wszystkim, panowania
nad własnym, ojczystym językiem”

44. Współcześni teoretycy przekładu

Od czasów II wojny światowej teorie
przekładu to już nie luźne wypowiedzi
teoretyków czy praktyków, lecz
przeważnie komparatystyka tekstów
W dalszym ciągu wiele sprzecznych
poglądów

45. T. H. Savory

1) przekład powinien oddawać słowa oryginału
2) Przekład powinien oddawać myśli oryginału
3) Przekład powinien posiadać brzmienie identyczne jak utwór
oryginalny
4) Przekład powinien brzmieć jak oryginał
5) Przekład powinien odzwierciedlać styl oryginału
6) Przekład powinien posiadać styl tłumacza
7) Przekład powinien brzmieć jak utwór współczesny oryginałowi
8) Przekład powinien brzmieć jak utwór współczesny tłumaczowi
9) Przekład może coś dodawać lub ujmować w stosunku do oryginału.
10) Przekład nie może nigdy niczego dodawać ani ujmować w stosunku
do oryginału
11) Przekładu poezji należy dokonywać prozą
12) Przekładu poezji należy dokonywać wierszem

46. Ważne prace teoretyczne

1) Vinay i Darbelnet: Stylistique comparee du
francais et de l’anglais (1958)
2) E. Nida: The Theory and Practice of
Translation (1969)
3) C. Catford: A Linguistic Theory of
Translation
4) A. Ljudskanov: Traduction humaine et
traduction mecanique (1969)
5) G. Mounin: Problemes theoriques de la
traduction (1963)

47. ESIT

Interpretacyjna teoria przekładu:
Wykazanie, że prawdziwa teoria przekładu
powinna być koekstensywna z teorią ogólną
aktu mowy i w konsekwencji nie powinna być
prostym przedłużeniem teorii czysto
językoznawczej, związanej z opisem języka
jako systemu
Przedstawiciele: Seleskowitch, Lederer, Jean
Delisle

48. Zasługi Nidy

Tłumaczenie literalne i wolne
Ekwiwalencja formalna i dynamiczna
Aby tłumaczyć, nie wystarczy znać język,
niezbędna jest także znajomość zwyczajów,
kultury tych, którzy tym językiem mówią
Nida rezygnuje z terminów: target i target
langugage (język docelowy) na rzecz
terminów odbiorca (receptor) i język odbiorcy
(target language)

49. Dokonania Catforda

Ściśle językoznawczy punkt widzenia
Opis tego, czym jest przekład i próba
wyjaśnienia jego mechanizmów na
podstawie ogólnej teorii języka
Tłumaczenie wolne, literalne i dosłowne

50. Próba podsumowania

Przekład w ciągu wieków: powolne ale stałe zmiany
Od tłumaczenia tekstów religijnych (słowo w słowo)
w kierunku tekstów świeckich (tłumaczenie sensu)
Epoka przekładu wolnego – literatura piękna i poezja
w XVII i XVIII wieku – les belles infideles
XIX w. – przekład adekwatny, który do dziś uprawia
większość tłumaczy: jedność formy i treści, wierność
Dziś dodatkowo znaczący wpływ na rozumienie
przekładu mają automatyzacja i nauczanie przekładu

51. Rodzaje tłumaczenia

Dawniej wiązano rodzaj tłumaczenia z
klasyfikacją tekstów,
mieszając rezultat tłumaczenia z
procesem mówiono np. o tłumaczeniu
tekstów religijnych, o tłumaczeniu
utylitarnym
Oraz odróżniając tłumaczenie dosłowne
(forma) od wolnego (treść)

52. Rodzaje tłumaczenia - kryteria

1)
2)
3)
4)
5)
6)
zmiana kodu
funkcja tłumaczenia
sposób tłumaczenia
kierunek tłumaczenia
typ tekstu
metoda tłumaczenia

53. Opracowano na podstawie:

1) Jerzy Pieńkos: Podstawy
przekładoznawstwa. Od teorii do
praktyki. Zakamycze 2003
2) Urszula Dąmbska-Prokop (red.): Mała
encyklopedia przekładoznawstwa.
Częstochowa 2000