Қармақшы ауданы. Жосалы кенті

1.

Қармақшы ауданы
Жосалы кенті

2.

Жосалы кентінің атауы бұрын 1903-05 жылдары «Қосқорған» деп аталған. «Қосқорған» мекенінің орны
«Қараторғайдан» әрі, бұрынғы Каленин учаскесінің тұсында. Дарияның арғы бетінде және батысында 2-3
шақырым жерде ескі қаланың орны бар. Міне, осы қатар жатқан екі қаланы Қосқорған деп аталған болуы
керек.
Жосалы кентінің оңтүстігіне қарай 20 шақырым жердегі үлкен төбеде «Жоса» тасы болған. Сондықтан 1905
жылы салынған теміржол стансасы осы Жосалы төбесінің атымен «Жосалы стансасы» деп аталған.
Қарсақбай мыс қорыту комбинатына алғашқы апарылған қажетті-техникалар Жосалы стансасына дейін
темір жол арқылы жеткізіліп, одан кейін көлікпен, автомашинамен тасылған. Ұлы Октябрь социалистік
ревалюциясына дейін Қармақшы Сырдария губерниясының Қазалы уезіне қараған. Орынбор-Ташкент темір
жолының салынуына байланысты 1905 жылдың өзінде Жосалы темір жол станциясы жұмысшылары
арасында революциялық комитеттер мен большевиктік топтар құрылған.

3.

4.

Жосалы кенті – Қармақшы ауданының орталығы,
Қызылорда қаласынан солтүстік – батысқа қарай 147 км
жерде, Қараөзек өзенінің Сырдарияға құяр тұсында
қамыс, құрақ аралас әр түрлі шөлдік белдемінде
орналасқан. Жосалы – 1906 жылы темір жол стансасы
ретінде іргесі қаланған. 1939 жылдан қала типтес
қыстақ, Қармақшы ауданының орталығы болды.
Округтік партия комитетінің әкімшілік – территориялық
жағынан Қызылорда, Қазалы уездеріне аудандастыру
туралы 1928 жылғы сәуірдегі қаулысы бойынша сол
жылы Қармақшы өз алдына жеке аудан болды.
1925-26 жылдары Жосалыда механикалық зауыт, 350
орындық автобаза салынған. 1980 жылы «Қорқыт Ата»
мемориалдық кешені салынды. 1932 жылдың 12 сәуір
күні аудан айнасы «Екпінді» газетінің алғашқы саны
жарық көрді.
Қазіргі таңда Жосалы кентінің аумағы 17367 шаршы
метр
Халқының саны 20 180 адамды құрайды.
Кент орталығында 51 мемлекеттік, 2 қазыналық
мекемелер мен кәсіпорындар, 5 акционерлік қоғам, 22
жауапкершілігі шектелген және 4 толық серіктестіктер
бар. Оларға құрылыс, көлік, сауда, тұрмыс қажетін өтеу
кәсіпорындары біріктірілген. Бұдан басқа 2 ұн ақтайтын,
4 күріш өндіретін цехтар мен кәсіпорындар жұмыс
істейді. Ауданның орталығында 8 мектепке дейінгі
мекеме, 7 жалпы білім беретін мектеп, 1 спорт мектебі,
1 кәсіптік мектеп, 1 оқушылар үйі, 1 әуез мектебі, 1
мешіт, мәдениет үйі, жыраулар үйі, 4 кітапхана, 2
аурухана, 2 дәрігерлік амбулатория, 2 медпункт
халыққа қызмет етеді. Тұрғындарды көрші елді
мекендермен, облыс орталығымен автомобиль жән
теміржолдармен қатынасады.

5.

6.

7.

• Географиялық орны[өңдеу]
• Аудан жерін толығымен Тұран ойпаты алып жатыр.
Қиыр солтүстігінен Арал қарақұмының төбелі
келген Жіңішкеқұм және Көлқұдыққұм құмды алабы,
орталық тұсында Алақайдың ақтақыры және Жосалы
даласы, оңтүстігінде Қызылқұмның төбелі құмдары
орналасқан. Ауданның ең биік жері солтүстігінде
(Тарғыл тауы, 160 м). Жер қойнауынан құрылыс
материалдары барланған.
• Аудан жерінің орта тұсынан Сырдария өзені ағып өтеді.
Одан Қармақшы, Шиелі каналдары тартылған.
Оңтүстігінде Сырдарияның ежелгі арналары —
Жаңадария, Іңкәрдария, т.б. өтеді.

8.

• Тарихы[өңдеу]
• Қорқыт ата мазары
• «Қармақшы» атауы 15 ғасырдан бастау алған. Қараөзек арнасының
Сырдария өзенімен қиылысқан жерін ежелгі тұрғындар «Қармақшы
өткелі» деп атаған. Ресеймен байланыс орныға бастаған жылдардан
(шамамен 1850 жылы) бастап осы өткел «Қармақшы форт-2» деп
аталған. 1904 жылы Орынбор-Ташкент темір жолының іске қосылған
кезінен жергілікті жерден жоса бояуы алынатын бояулы тастардың
көптеп шығып жатуына байланысты сол төбелердің атымен стансаны
«Жосалы» деп атаған. Аудан аумағында Қорқыт ата мазары,
«Жетіасар», «Алтындыасар», «Шірік Рабат», «Сырлытам», «Қосқала»,
т.б. көне заманның тарихи-архитектуралық ескерткіштері бар. Аты
аңызға айналған орта ғасыр ойшылы, күй атасы Қорқыт бабаға,
«Рүстем-Дастан» эпосының қазақша нұсқасының авторы ақын Т.
Ізтілеуовке, 2-дүниежүзлік соғыс майданында қаза болғандарға
арналған ескерткіштер қойылған. 1932 жылдан «Қармақшы таңы»
газеті шығады. Аудан жерінде Байқоңыр ғарыш алаңы орналасқан.

9.

• Климаты, топырағы және өсімдіктері мен жануарлар
дүниесі[өңдеу]
• Климаты тым континенттік, қысы біршама суық, жазы ыстық әрі
қуаң, аңызақты келеді. Қаңтар айындағы ауаның жылдық
орташа температурасы — 9–13°С, шілдеде — 27–29°С. Жауыншашынның жылдық орташа мөлшері — 100–150 мм.
• Топырағы солтүстігінде сұр, құмайтты сұр, тақыр және тақыр
тәрізді топырақ, орталық бөлігінде құмайтты сұр, бозғылт сұр,
Сырдария аңғары мен жайылмасында шалғынды топырақ және
шалғынды-батпақты топырақ қалыптасқан. Оларда боз жусан,
еркекшөп, баялыш, бұйырғын, тасбұйырғын, көкпек, ши, қара
сексеуіл, сарсазан, қамыс, құрақ, қаратал, жиде, жыңғыл, шеңге
л, т.б. өседі. Жануарлардан қасқыр, түлкі, борсық, құм
қояны, құстардан қаз, үйрек, қырғауыл, көкқұтан, т.б.
мекендейді. Сырдария өзені балыққа бай.

10.

• Халқы және әкімшілік-территориялық
құрылымы[өңдеу]
• Тұрғыны — 53,9 мың адам, орташа тығыздығы
1 км²-ге шаққанда шамамен 1,7 адамнан
келеді (2015). Аудан халқы көпұлтты.
Халықтың негізін қазақтар (96,7%) құрайды.
Одан
басқа орыстар, корейлер, татарлар, өзбектер ж
әне т.б. ұлт өкілдері тұрады.
• Аудандағы 29 елді мекен 14 ауылдық
әкімшілік округке біріктірілген.

11.

Шаруашылығы мен өнеркәсібі[өңдеу]
Ауданда 1996 жылға дейін негізінен, күріш пен қаракөл қойы, оған қосымша сүтті-етті
мал, жылқы, түйе, мал азықтық дақылдар өсіруге маманданған 3 ұжымшар, 7 кеңшар, 1 мал
бордақылау бірлестігі болған. Олардың негізінде Қармқшы ауданы аумағында 1 ӨК, 2
акционерлік қоғам, 16 серіктестік, 57 шаруа қожалығы жұмыс істейді (2005). Жалпы,
Қармақшы ауданында 244 заңды тұлға тіркелген (2005). Оның ішінде 31-і мемлекеттік
меншігінде, мемлекеттік қазыналық кәсіпорын саны — 106, 134 — ЖШС, 2 — толық
серіктестік, 3 ӨК болды. Салалар бойынша: 2 құрылыс, 4 көлік, 107 сауда, 6 тұрмыстық қызмет
көрсету және 127 басқа шағын кәсіпорындар бар.
Ауыл шаруашылығына жарамды жердің аумағы 2,129 млн га, оның ішінде жыртылған жері —
17,4 мың га, шабындық — 24 мың га, жайылым — 2,08 млн га (2009).
Аудан аумағында 45,9 км су құбыры тартылған.
Ауданда 14,1 мың бас ірі қара, қой мен ешкі 32,8 мың бас, жылқы 2,5 мың бас, түйе 1,13 мың
бас тіркелді (2005).
Нарық экономикасына өтуге байланысты шағын кәсіпкерлік те біршама дамып келеді.
Ауданда 2005 жылы 1114 шағын кәсіпкерлік нысан тіркелді. Оның ішінде ауыл шаруашылығы
бағытында 85, жеке кәсіпкерлік 1029 болды. Жеке кәсіпкерлікпен айналысатын заңды тұлға
саны 117. Аудан аумағында өнеркәсіп өнімдерін өндіретін 10 нысан тіркелген.

12.

• Инфрақұрылымдары[өңдеу]
• Әлеуметтік инфрақұрылым саласында мәдениет және спорт
бойынша 1 мұражай, 18 кітапхана, 2 мәдениет үйі, 14 клуб, 1
стадион, 17 спортзалы, денсаулық сақтау және емдеу
мекемелерінен 6 аурухана, 1 емхана, 6 фельдшер-акушерлік
пункт, 5 отбасылық-дәрігерлік амбулатория бар.
• Ауданда 15 балабақша, жалпы білім беретін 22 мектеп, 12
мешіт, 1 ұлттық мәдени орталық (корей) тіркелген.
• Қармақшы ауданы жерімен Ташкент-Орынбор темір жолының
110 км телімі өтеді. 5 темір жол станциясы (оның ішінде
Байқоңыр ғарыш алаңына апаратын Төретам темір жол
станциясы) орналасқан. Автомобиль жолдарының жалпы
ұзындығы — 323,0 км, оның 139 км — республикалық маңызы
бар жолдар.

13.

14.

15.

16.

Қызылорда облысына қарасты Қармақшы ауданының жеріндегі 102 тарихи-мәдени ескерткіш
қазіргі таңда мемлекеттің қорғауына алынған. Олардың 48-і - археологиялық, 44-і құрылыс
және сәулет ескерткіштері болып табылады. Аталған ескерткіштердің біреуі осыдан жеті жыл
бұрын республикалық бюджеттен бөлінген қаржы есебінен күрделі жөндеуден өткізілсе, 13-і
қала құрылысы және сәулет мекемесі есебінен әктеліп, сырланған. Сол кезде Марал ишан
мазары ескерткіші республикалық бюджеттен бөлінген 5 млн. теңге қаржы есебінен күрделі
жөндеуден өткен. Ал Т.Ізтілеуов атындағы ауылда ақынның өзіне соғылған ескерткішке
ұрпақтары жай жөндеу жұмыстары жүргізілсе, 3-4 жыл беделінде Жосалы кентінде
орналасқан теміржол вокзалы үйі ескерткішіне, Дерментөбе мен Қорқыт стансысында
орналасқан Су қыспақты мұнара ескерткішіне теміржол торабы тарапынан жай жөндеу
жұмыстары жүргізілген. Үстіміздегі жылы Жосалы кентінде орналасқан Ұлы Отан соғысында
қаза тапқандарға арналған ескерткіш, екі жыл бұрын Дәмегүл Мырзағалиеваға арналған
белгі, былтыр Сүлеймен Есқараевтың бюсті, Асыл ана ескерткіші, Қорқыт ата мұражайы, Су
қыспақты мұнара ескерткіші кент әкімі көмегімен жай жөндеуден өткізілген. Дегенмен,
аталған ескерткіштердің 88-і осы уақытқа дейін мүлдем жөндеу көрмеген, қазіргі қалпын
сақтап қалу мақсатында консервация (тұмшалау) жұмыстары жүргізілмеген.
Барлық құқықтар қорғалған. inform.kz белсенді сілтемені
пайдаланыңыз http://www.inform.kz/kz/karmakshy-audanynda-102-tarihi-madeni-eskertkishmemlekettik-korgaluga-engizilgen-kyzylorda-oblysy_a2280350

17.

18.

Марал ишан Баба Құрманұлы - Ислам
ағартушылығы дәстүрінің көрнекті тұлғасы.
«Айқап» журналының аталған санында
жарық көрген М.Малдыбаев деген
автордың мақаласындағы деректер Әулие
Бабаның Ислам ағартушылығы жолына
бағышталған балалық, жастық шағындағы
кезеңін байқатады: «Марал ишан Құрман
баласы (ресми жолмен жиналған
хабарлардың айтуы бойынша) - Троицк
қорғаны маңайында көшіп-қонып жүрген
Керей болысының қазағы. Қазақ арасында
дәрігерлік етуші әкесі Құрман дүниеден
қайтқанда, Марал жас қалып, ағайындары
оны бір бұқаралық сартқа сатып жіберген.
Сарт оны Бұқараға алып, бірнеше жылдан
соң босатып қоя берген.
Бұқарада Марал ұзақ уақыт әртүрлі Азия
ғылымын оқыған».

19.

Марал ишан Бабаның Ислам діні негізіндегі
Шығыстың ғылыми мұраларымен
қарулануы оның исламдық ағартушылық
мұраттарын халыққа қызмет етуге арнаған
жұмыстарынан байқалады. Оның исламдық
ағартушылық қызметі халық арасындағы
мүгедектерді (соқырларды, ақсақтарды, т.б.)
сауықтыру қызметі арқылы жүзеге асырыла
бастайды. Қиындық көріп жүрген
мүгедектерге көмектесу, шипалы ем жасау,
олардың тәніне де, жан дүниелеріне де
имандылық нұрын себелеу - Ислам дінінің
қасиетті қағидасы. Марал бабаның талайталай адамдарды өзінің Алла дарытқан
әулиелік, емшілік-дәрігерлік құдіретімен
сауықтырғаны хақында ұстаз-тарихшы
Сәден Нұртайұлының аталған кітабындағы
деректер айғақтайды.

20.

• Марал ишан көп еңбек етеді. Сырдарияның бір саласы «Қараөзектен тарайтын «Сасық өзектің» бойында
жағалай бірнеше жерден мешіт салдырады. Сол
атырапта Марал салдырМарал ишан Бабаның Сыр
өлкесіндегі Қармақшы өңірінде, Қостанайда,
Қызылжарда жүргізген діни-исламдық ағартушылық
және қоғам қайраткерлігі қызметі - сөз арқауында
айтылған орта ғасырлық түркі дүниесі алыптары мен
Алтын Орда (ХІІ-XIV ғғ.), Қазақ хандығы (XV-XVIII ғғ.), ХІХ
ғ. діни-ислам қайраткерлері-ағартушылары дәстүрінің
жалғасы. Марал Бабаның осы дәстүрі қасиетті
Қармақшы және көршілес өңірлердегі имандылықадамгершілік жолының қайраткерлері арқылы
жалғасты.ған 7 мешіт-медресе бар.

21.

• Марал Бабаның 1880 жылы Қайранкөлде
дүниеге келгені, анасымен бірге Ақмешіт
атырабына барғаны, Құланбай ишанның
оны тәрбиелегені, қызына үйлендіріп, оқуға
медресеге жібергені, Жалаңаяқ әулиеден
білім алғаны, оқымысты болғаны, халықтың
қамқоршысы, емшісі, тәрбиешісі болған
қызметі