Polszczyzna w kontaktach z językami słowiańskimi

1. Polszczyzna w kontaktach z językami słowiańskimi.

Małgorzata Gieracka

2.

Kontakty polskiego z językami słowiańskimi,
polegają na dwustronnej wymianie w zakresie
fonetyki i leksyki.
Wzajemne oddziaływanie widać zwłaszcza
pomiędzy językami:
Polskim i czeskim
Polskim i ukraińskim
Polskim i rosyjskim
Oraz zdecydowanie w mniejszym stopniu między
polskim i białoruskim.

3. I. Kontakty polsko - czeskie

X-XI w. - przyjęcie przez Polskę
chrześcijaństwa
XIII-XIV w. – hołdowanie przez Czechów
wielu księstw śląskich
XIV-XV – panowanie w Polsce czeskich
królów Wacława I i Wacława II

4. Wpływy czeskie obserwujemy w zakresie:

fonetyki
form
wyrazów
fleksyjnych
leksyki

5. 1. Wpływy fonetyczne:

pożyczki leksykalne charakteryzują się
czeskimi cechami fonetycznymi,
- błogosławić ze stczes. blagoslaviti
- krotochwila z czes. Krotochvile
sczechizowane fonetycznie wyrazy rodzime,
które występowały w staropolskiej postaci:
brona, włodać, gańba, sierce
* Rozróżnienie tych 2 typów jest trudne ponieważ czeskie pożyczki
leksykalne ulegały przystosowaniu do polskiego systemu
fonetycznego.

6.

Przyjęte cechy fonetyczne odnoszą się raczej
do dystrybucji fonetycznej, zmiany ich
frekwencji niż do inwentarza. Są to:
Formy beznosówkowe: poruczyć, poruczać
Formy bez przegłosu: tesan (cieśla), wymienka
(warunek, wyjątek)
Formy z twardymi spółgłoskami: w przyimku ”bez”, i
przedrostku ”bez-”, oraz w wyrazach obecny (dawn.
powszechny), rzetelny (dawn. przejrzysty)
Przejęcie fonetycznego h w niektórych wyrazach:
czyhać, hańba, ohydny, hojny

7.

Rzeczywistych wpływów fleksyjnych było w
języku polskim niewiele, można jednak mówić o
szerzeniu się w polskim języku literackim form
fleksyjnych mających oparcie w języku czeskim
czyli o wpływie języka jako arbitra. Dotyczy to:
ściągniętych form zaimków typu ma (obok
moja, mojemu)
sufiksów –tel, obywatel, -telny, rzetelny,
czytelny
przymiotników z przedrostkiem prze-,
przepiękny, przeczysty

8. 2. Wpływy leksykalne

Wpływ języka czeskiego na słownictwo polskie zaczął
się w momencie przyjęcia przez Polskę chrześcijaństwa.
Oprócz wyrazów rodzimie czeskich, weszła do
polszczyzny terminologia pochodzenia łacińskiego i
niemieckiego:
Terminologia religijna: poganin, ołtarz, biskup, papież
Imiona osobowe: Wirzbięta (z czes. Vrbata)
Nazwy dni tygodnia:
Inne wyrazy: stodoła, komnata, komin

9.

Wiek XVI jest czasem upowszechniania
się bohemizmów, nowych wyrazów i
form wyrazowych pojawia się w tym
okresie o połowę mniej w stosunku do
wieku poprzedniego.
Sytuacja zmienia się w wieku XIX gdy
do polskiego wkraczają zupełnie
wyjątkowe bohemizmy:
kneź, lump, masan, pawlacz, styki
(kontakty), spolegliwy.

10. Język czeski a język polski

Język czeski wywierał znaczny wpływ na
kształtującą się polszczyznę ogólną w
różnych jej warstwach. Często odgrywał
rolę arbitra, decydując o zwycięstwie w
polskim języku tych form, które były
zgodne z czeskim.

11. Język polski a język czeski

Z kolei język polski wywarł znaczny wpływ na
słownictwo czeskie. Polonizmy pojawiają się w
XVI wieku w zielniku Mathiolego, w słowniku
Veleslavina, oraz w pismach B. Paprockiego.
Większość pożyczek polskich weszła do j.
czeskiego w okresie odrodzenia narodowego.
Dotyczy takich dziedzin jak botanika, zoologia,
matematyka, fizyka

12.

Istnieje ok. 2.200 polonizmów w języku czeskim ( 550
terminów naukowych, i 1650 wyrazów
specjalistycznych).
Większość z nich to pożyczki sporadyczne. Obecnie
zachowało się 220 terminów naukowych i ponad 400
wyrazów specjalistycznych. Polonizmy te uległy
adaptacji fonetycznej i morfologicznej:
veda (pol. wiedza), puvab (pol. powab), rumeny (pol.
rumiany)

13. II. Kontakty polsko-ukraińskie i polsko-białoruskie

Kontakty polsko-białoruskie i polsko-ukraińskie
kształtowały się na płaszczyźnie:
literackiej
gwarowej
w dziedzinie zapożyczeń
Początkowo kontakty miały charakter wyłącznie
lokalny, intensyfikacja nastąpiła w XIV-XVI w miarę
zajmowania przez Koronę coraz to nowych ziem
ukraińskich i następującej w efekcie polonizacji życia
publicznego.

14. Zapożyczenia przed XVI w.

Liczba zapożyczeń przed XVI w. jest
stosukowo niewielka i obejmuje ona z
reguły słownictwo lokalne.
kamcha „jedwab”, kitajka, kiwior ”czapka”,
jarmułka, basałyk ”bicz”, kaftan, orkisz, bisior
”perła, bojarzyń „rycerz”, kord, torłop „futro”,
roztruchan, proskura „chleb przaśny”, kołtki
”nausznice”, pawłoka „purpura” .

15. Wiek XVI-XIX

Wpływy ukraińskie:
wyrazy dotyczące realiów ukraińskich: czaban
(pasterz), czerniec (mnich), czeret (trzcina), kozak,
metropolit, hultaj, portki, wiedźma,
wyrazy orientalne (tureckie) przyswojone przez
pośrednictwo ukraińskie: bachmat, bazar, juki, wojłok,
wyrazy zaznaczające się w języku pisarzy polskich
pochodzących z Kresów, bądź z Kresami
związanych, jak Mikołaj Rej, Sebastian Klonowic,
Samuel Twardowski.

16. Wiek XX

W dwudziestoleciu międzywojennym wpływ na język
ogólnopolski wywierało Lwów, i Wilno, ze swoimi
odmianami polszczyzny kresowej, co widać m. in. w:
powojennych audycjach radiowych w dialekcie wileńskim
w Olsztynie i dialekcie lwowskim we Wrocławiu.
powieściach o tematyce kresowej.
Z kolei Ukraina sowiecka to czas w którym
następowała unifikacja języka ukraińskiego, co
prowadziło do usuwania z języka zapożyczeń, także
polskich.

17.

Współcześnie najbardziej znane zapożyczenia
języka ukraińskiego odnajdziemy w:
literaturze: czeremcha, rubaszny, wertep
gwarach polskich przy wschodniej granicy:
sołoducha (zupa z mąki), hładyszka (gliniany garnek)
nazwach miejscowości: Kotelnica w Gorcach
Polonizmy obecne współcześnie w języku białoruskim:
wybitny, wydatek, plon, termin
Polonizmy obecne współcześnie w języku ukraińskim:
pan, rola, bułka

18. III. Kontakty polsko-rosyjskie

W przypadku kontaktów polsko-rosyjskich, język
polski odegrał wielką rolę w tworzeniu
słownictwa rosyjskiego. Kontakty polsko-ruskie
stały się szczególnie intensywne, po powstaniu
państwa polsko-litewskiego. Język polski był dla
Rusi Moskiewskiej językiem kraju o wysokiej
kulturze i cywilizacji. Oprócz wyrazów rodzimie
polskich rosyjski zapożyczył za pośrednictwem
polszczyzny również wyrazy obce m. in.
galicyzmy.

19.

Zapożyczenia polskie widoczne są
szczególnie w dziedzinach:
terminologii prawniczej: dowód, istina, doprawiti,
administracji, korona, kancler, komissija,
apiellacyja, instrukcuja, riejestr, monopolija,
mieszczanin, obywatiel,
gastronomii, kuchnia, kucharka, kuchmistr,
piekarnia, bułka, smalec, wodka,
budownictwa, sprzętów domowych, zamok,
komnata, wanna, garniec

20.

terminologii wojskowej, oborona (obrona),
połkownik (półkownik),
materiałów i przedmiotów codziennego
użytku, wodka, sztuka, stal, taniec, malewat,
określania osób, osoba, agient, opiekun,
kawalier
techniki, slesar, wierstak (stół do heblowania),
wint, stal

21. Wpływy rosyjskie na język polski

Wpływy rosyjskie były szczególnie silne w zaborze
rosyjskim i po II wojnie światowej, i zaznaczyły swą
obecność szczególnie w zakresie:
terminologii wojskowej: transeja (rów strzelecki)
publicystyki: kułak (bogacz wiejski), wiodący, przodujący
frazeologii produkcyjno-militarnej: batalia, walka o plan,
mowy potocznej: gieroj (iron. bohater), ciut-ciut

22. Bibliografia:

T. Z. Orłoś, Polsko-czeskie związki językowe,
B. Walczak, Zarys dziejów języka polskiego,
M. Karpulak, Słownik staropolskiej terminologii
chrześcijańskiej,
S. Urbańczyk ”Charakterystyka staropolskich
zapożyczeń wyrazowych z języka ukraińskiego
[w:] Szkice z dziejów języka polskiego
G. Ryttner, Wschodniosłowiańskie zapożyczenia
leksykalne w polszczyźnie XVII w
J. Rieger, Kontakty polszczyzny z innymi
językami słowiańskimi [w:] Encyklopedia kultury
polskiej XX wieku t.2, Współczesny język polski