Алтыс кылааска ааттары саҥа чаас быһыытынан үөрэтии, бэрэбиэркэлиир уонна чиҥэтэр сорудахтар

1.

Алтыс кылааска ааттары саҥа чаас
быһыытынан үөрэтии, бэрэбиэркэлиир
уонна чиҥэтэр сорудахтар.

2.

Күндү үөрэнээччилэр!
Бу үөрэх дьылыгар эн саха тылыгар экзамен
туттараҕын. Бэлэмнэнэргэр бу бэлэм үөрэтэр-өйдөтөр араас
сорудахтаах тиһик көмөлөһүө. Бу тургутукка биһиги ааттары
сыныйан үөрэтиэхпит. Ааттар өйдөбүллэрэ, араастара,
үөскүүр сыһыарыылара, таба суруйуу, этиигэ ханнык
баҕарар этии чилиэнэ буолуулара,
Бу сорудахтары таба толороргор эн үөрэх сүрүн
төрүттэрин иҥэринэн билэр-көрөр, салайынар-дьаһанар
сатабылгын сайыннараҕын.
Бу дьарык эн экзамены ситиһиилээхтик туттараргар
көмөлөһүө диэн эрэнэбит..
Ситиһиини баҕарабыт!
Тренажеру толорорго

3.

Тренажёру толорорго быһаарыы сурук:
1. Хас биирдии сорудах түөрт талар эппиэттээх
2. Өскөтүн эн сөпкө таллаххына
тахсыаҕа.
«эбии» бэлиэтэ
3. Эппиэтин сыыһа таллаххына «көҕүрэтии» бэлиэ
тахсар. .
4. Салгыы сорудахха көһөргөр аллараа баар бэлиэни
баттаа..
Ситиһиини баҕарабыт!

4.

№ 1.Аат тыл саха тылыгар саамай тутаах бөлөх буолар. Тугу
бэлиэтиирий ?
Барамай, тыынар тыыннаах, айылҕа көстүүтэ,
хайааһын аата.
+
Барамай эбэтэр көстүү бэлиэтин көрдөрөр тыл.
-
Барамай ахсаанын уонна чыыһыланы бэлиэтиир
тыл
-
Аат саҥа чааһын оннугар туттуллар саҥа чааһа.
-

5.

№ 2. Аат тыл ханнык ыйытыыга хоруйдууруй?
Хайа? ханнааҕы? хаһааҥҥы? туохтаах?
-
Хаһыс?хастыы? хаһыа? хас гыммыт хаһа?
-
Ким? кимиэнэй? хайдах? хаһан?
-
Ким? туох? кимнэ? кимиэхэ? кимтэн? кимниин?
+

6.

№ 3. Биһигини тулалыыр араас барамайы, өйдөбүлү,
көстүүнү түмэн, бөлөхтөөн бэлиэтиир аат тыл
Барамай
-
Тардыылаах аат
-
Уопсай аат
+
Анал аат
-

7.

№ 4. Аат тыл морполуогуйалыы бэлиэтин көрдөрөр
тыллары бул.
Хаачыстыба, кээмэй, өҥ, дьүһүн, тас быһыыта.
-
Уопсай, анал, түһүк, ахсаан, тардыы
+
Судургу, төһө, кэрискэ, үллэһик, бытархай.
-
Сирэй, тардыылаах, бэйэни, ыйар, ыйытар.
-

8.

№ 5. Биир чопчу барамайы арааран ааттыыр аат тыл
Барамай
-
Тардыылаах аат
-
Уопсай аат
-
Анал аат
+

9.

№ 6. Аат тыл түһүгүнэн бэрээдэгинэн ырытыллыбыт
эрээтин бул
От,отто, окко, оту, оттон, отунан, оттуун, оттооҕор
-
От, отто, окко, оту, оттон, отунан, оттуун,
оттооҕор
+
От,отто, окко, оту, отунан, оттуун, оттон оттооҕор
-
От,отто, отунан, окко, оту, оттон, оттуун, оттооҕор
-

10.

№ 7. Сыһыарыы көмөтүнэн үөскээбит аат тыллары бул
Элэккэй, сайдам, дьалбаа, үһүс, бардам, хорсун,
көҥөс.
-
Маныыһыт, чуораанчык, суруксут,тохтобул,
билии.
+
Тымныы, миэннэрэ, маннык, хаһыс, бииргэ, сэттэ
уон.
-
Кытархайдыҥы, амарах, күөх, оҕомсох, биирдии,
миэннэрэ.
-

11.

№ 8. Тардыылаах аатынан бэриллибит эрээти бул:
Худуоһунньук хартыыната,остуол, олоппос, ким
да, бэйэбит.
-
Амма кыыһа, ийэбит, атым, оҕус сыарҕата,
кинигэ ойуута.
+
Билбэт ыалым, сырдык, ыраас, таайдара, суорат
аһытыыта.
-
Көрбөтөх дойдум,аахпатах хаһыатым, үс хос,
халыҥ.
-

12.

№ 9. Элбэх хомуур ахсаан суолтатын биэрэр ньыма арааһа
бэриллибит эрээтин бул.
Хонуу көҕөрбүт, уонча остуоллар, сэбирдэх
көҕөрдө, кытыйа-хамыйах.
-
Будьурхай баттахтаах, кураан саҕаланна, элбэх
кыһалҕалар, сүүс кырсалар.
-
Биэс тайах, аҕыйах паарта, сүбэ-ама, атах
тарбаҕа, үүт дэлэйдэ.
+
Эти эттиир, сугуннар үүммүттэр, ардах абырыыр,
хас да устудьуоннар.
-

13.

№ 10. Аат тыл таба суруллубут эрээтин бул.
Аҕа Дойду сэриитин 1 истиэпэннээх уордьана,
Ытык күөл,
-
Саха Өрөспүүбүлүкэтин Наукатын академията,
Төрөөбүт тыл күнэ, Тойон уйалаах.
-
Ил Түмэн, «Бочуот Знага» уордьан, Арассыыйа
Үрдүкү суута, «Азия оҕолоро» оонньуу.
+
Аҕа дойду Улуу сэриитэ, Билии уопсастыба, Үөһээ
Бүлүү, Сылгы Ыытар.
-

14.

Саха сирин
күндү түүлээх
кыылларын
туһунан
кылгас
тиэкистэ
толкуйдааҥ,
Аат тыллары
туттаргын
умнума.
Сэһэргэһиҥ,
куоталаһыҥ.

15.

№ 11. Даҕааһын аат өйдөбүлүн быһаарар эрээти бул.
Аат саҥа чааһын оннугар туттуллар саҥа чааһа.
-
Барамай эбэтэр көстүү бэлиэтин көрдөрөр тыл.
+
Барамай, тыынар тыыннаах, айылҕа көстүүтэ,
хайааһын аата.
-
Барамай ахсаанын уонна чыыһыланы бэлиэтиир
тыл
-

16.

№ 12.Даҕааһын аат суолтатынан хаачыстыба
даҕааһыннарын бул
Мин, эйиэнэ, бэйэм, бу, ити, бачча, итиччэ, оннук.
-
Алтыс, тыһыынча, биэс-алта, чаас чиэппэрэ, үс
гыммыт биирэ.
-
Саҥа, төгүрүк, улахан, саһархай, саадьаҕай,
эйэҕэс, оҕомсох.
+
Алаас, бэдэр, таай, хоноһо, ыттарым,
ырыаһыт,утуйуу.
-

17.

№ 13. Даҕааһын аат суолтатынан сыһыан даҕааһыннарын
бул
Ньолбоҕор, кыра, атаах, өмүрэх.
-
Хап-хара, сабыс-саҥа, олус улахан, наһаа үчүгэй.
-
Ойуурдааҕы, сайыҥҥы, доҕордоох.
+
Эргэ, этиһиик, орто, эриэн, үчүгэй.
-

18.

№ 14. Даҕааһын аат этиигэ быһаарыы буолбут эрээтин бул
Күүстээх киһи, былыргы кэм, кэйиик оҕус.
+
Иһит кэһиэхтээх, улахан кытыйа, мин
күүстээхпин.
-
Мин доруобайбын, эдэр киһи, норуодунай
худуоһунньук.
-
Өрүс уорааннаах, мин үөрэхтээхпин, эн үчүгэйгин.
-

19.

№ 15. Үөскээбит даҕааһын аат эрээтин бул
Икки-үс, мөлүйүөн, уон үс, уон гыммыт иккитэ,
сүүсчэкэ.
-
Дуобатчыт, талыы, оттооһун, алҕааһын, утуйуу,
оҕоком.
-
Дьиэлээх, сыллааҕы, ытырыык, маадьаҕар,
оҕомсох.
+
Кини, миэнэ, маннык, оччолорго, бары барыта,
хайа эрэ.
-

20.

№ 16. Ураты халыыптаах даҕааһын эрээтин бул
Уйгу-быйаҥ, кип-киэҥ, күндүттэн күндү, туус
маҥан, эдэркээн.
+
Ыас хара, итэҕэйимтиэ, куттас, кыһыл, булугас,
уһун үйэлээх.
-
Кырдьаҕас, тыатааҕы, бэлиэлээх, ыраахтааҕы,
өстөөх.
-
Өйдөөх, албын-түөкэй, бэҕэһээҥҥи, бөдөҥ,
тымныы.
-

21.

№ 17.Таба суруллубут даҕааһыннаах эрээти бул
Физическэй, сарсыардааҥы, соторутааҥы,
алларааҥы.
-
Түүҥү, былыттаах, синньигэс, медицинскай,
-
Бэҕэһээҥи, ыҥыырдаах, күһүҥҥү, мааҕыҥҥы.
-
Сайыҥҥы, кыһыҥҥы, сарсыардааҥҥы,
киэһээҥҥи
+

22.

№ 18. Нууччалыы таба суруллубут даҕааһын эрээтин бул
Тульскай, гвардейскай, физическай, Горькай,
Тихэй.
-
Олимпийскай,
Московскай.
+
медицинскэй,
Орловскай, химическай,
реактивнай.
Курскай,
геологическай,
Сэбиэскэй,
Чусовской,
Донской,
Польскай,
Калининскэй,
-

23.

№ 19. Аттарыы ньыматынан бэриллибит даҕааһын
эрээтин бул
Үүт маҥан, ыас хара, хараҥа кыһыл, амарах
санаалаах.
+
Кырачаан, сатаҕай, кэрэ, сыллааҕы, быһаҕас.
-
Уруумсах, кэрэ сэбэрэлээх, ньылаҕар, чарылас,
хантаҕар.
-
Ойуурдааҕы, хаардаах, уйгу-быйаҥ, тобус-толору.
-

24.

№ 20. Киһи майгытын-сигилитин бэлиэтиир сомоҕо
домохтодоох эрээти бул
Тыла мүөттээх, киһи аймах баайа – оҕо.
-
Икки сирэй, тыа сирэ-омук олоҕун силиһэмутуга.
-
Сытар ынаҕы туруорбат, кыһыл тылынан
кыырар, сирэй-көрбөх.
+
Дьолуҥ баар – дьоҕус ытыскар, киһитэ суох сир
дьүдэйэр.
-

25. ”

“Ыһыах”
хартыына
нан
тиэкистэ
толкуйдаа,
даҕааһын
ааттары
туттаргын
умнума,
сэһэргэһиҥ,
куоталаһыҥ.

26.

№ 21. Солбуйар аат суолтатын бул.
Барамай ахсаанын уонна чыыһыланы бэлиэтиир
тыл
-
Барамай эбэтэр көстүү бэлиэтин көрдөрөр тыл.
-
Аат саҥа чааһын оннугар туттуллар саҥа чааһа.
+
Барамай, тыынар тыыннаах, айылҕа көстүүтэ,
хайааһын аата.
-

27.

№ 22.Солбуйар аат араастарын бул
Сирэй, тардыылаах, бэйэни, ыйар, ыйытар,
быһаарыылаах, быһаарыыта суох, хомуур.
+
Уопсай, анал, ахсаан, түһүк, тардыы халыыба,
барамай, өйдөбүл.
-
Хаачыстыбата, тас быһыыта, кээмэйэ, өҥө,
дьүһүнэ,
майгы
уратыта,
киһи
ураты
хаачыстыбата.
-
Төһө, кэрискэ, үллэһик, хомуур, барыллааһын,
бытархай.
-

28.

№ 23. Саха тылын литературнай нуорматыгар киирбэт
тыллары бул.
Эһиги, кини, эйигин, бэйэлэрэ, туох?
-
Миэхэҕэ, эйиэхэҕэ, биһи, эһи.
+
Маннык, оннук, бэйэтэ, миэннэрэ, ханнааҕы ?
-
Эн, эһиэнэ, кинилэр киэннэрэ, оччо, хайдах?
-

29.

№ 24. Соҕотох киһини көрөн туран, туһаайан этэн саха
төрүт үгэһин кэһэр солбуйар ааты бул
Эйиэхэ.
-
Эйигиттэн.
-
Эһиги.
+
Эн.
-

30.

№. 25. Барыта диэн хомуур солбуйар аат тыл атын тылы
кытта биир ахсааҥҥа ситимнэһэр ситими бул
Бары үөрэнээччилэр билэллэр
-
Үөрэнээччи барыта билэр
+
Үөрэнээччилэр бары билэллэр.
-
Үөрэнээччи барыта билэллэр.
-

31.

№ 26. Миигиннээҕэр – солбуйар аат ханнык саҥа чааһын
солбуйбутуй?
Даҕааһын ааты.
-
Солбуйар ааты.
-
Ахсаан ааты.
-
Аат тылы.
+

32.

№27.Этиигэ быһаарыы буолбут солбуйар ааттаах этиини
бул.
Эн миигиттэн сүрбэ сүүстээҕи ылан тураҕын.
-
Маннык өҥү сөбүлээбэппин.
+
Кини Василий Васильевичтыын барбыта.
-
Бу кинигэ миэнэ.
-

33.

№ 28. Сыһыарыы түһүккэ турар толоруу буолар солбуйар
ааттаах этиини бул
Миигиннээҕэр быраатым түргэнник сүүрэр.
-
Эйигиттэн сурук кэлбит.
-
Эйиэхэ кэпсиэҕим кэлин кэллэхпинэ.
+
Мин хайыһардыырбын сөбүлүүбүн.
-

34.

№29. Сиһилии буолар солбуйар ааттаах этиини бул.
Чэ, сыччыай, мин бардым.
-
Кини оччолорго уоннаах уол этэ.
+
Эт, арыы наада буолла да , миэхэ кэлиҥ.
-
Эһиги миигин үчүгэйдик көрүстүгүт.
-

35. ”

Өбүгэбит
оонньууларынан солбуйар
ааттарын
туһанан
тиэкистэ
толкуйдааҥ,
сэһэргэһиҥ
“Бэһирик
сүүрдүү”,
“кылыы ”, “мас
тардыһыыта”,
“халбас хара
аты миинии”

36.

№ 30. Ахсаан аат суолтатын бул
Барамай ахсаанын уонна чыыһыланы бэлиэтиир
тыл
+
Барамай эбэтэр көстүү бэлиэтин көрдөрөр тыл.
-
Барамай, тыынар тыыннаах, айылҕа көстүүтэ,
хайааһын аата.
-
Аат саҥа чааһын оннугар туттуллар саҥа чааһа.
-

37.

№31.Ахсаан аат этиигэ кэпсиирэ буолбутун бул.
Мин сааһым уон икким.
+
Балтым быйыл сэттэ сааһын туолар.
-
Мэник тыһыынчатын тыал ыһар
-
Мунньах киэһэ сэттэҕэ буолар.
-

38.

№32 Ахсаан аат таба суруллубут эрээтин бул.
Сүүрбэ, отут, тыһыынча, икки-үс, отут биэс,
биэрэстэ аҥаара.
-
Уонча, сүүсчэ, сүүрбэчэ, балтараа, сыалай, аҥаар,
чиэппэр.
-
Сүүрбэччэ,
отучча,
миллиард, триллион
мөлүйүөн,
+
Аҕысттыы, тоҕус уоннуу, төрдүө, иккиэйэх, үс
гыммыт биирэ.
-
тыһыынча,

39.

№33.Ахсаан ааттан төрүттээх тыл ситим тыл суолтатыгар
туттуллубут этиитин бул.
Эһэ икки саһыл икки хаһан да дьукаах
олорботтор.
+
Суор ардыгар 140-гар тиийэр.
-
Куурусса сүүрбэччэ сыл олорор.
-
Осел 50-ча сааһыгар тиийэр
-

40.

№34. Ахсаан ааттан төрүттээх тыл туохтуур суолтатыгар
туттуллубут этиитин бул
Икки киһи кэллэ.
-
Рома ырыа күрэҕэр иккистээбит.
+
Биирдэ бөтүүк
буолбуттар.
икки
куоска
Бииргэ иккини эптэххэ үс буолар.
икки
дьукаах
-

41.

№35.Сэттэлээх оҕо - ахсаан ааттан төрүттээх тыл ханнык
саҥа чааһын суолтатыгар туттуллубутуй?
Ахсаан аат
-
Аат тыл
-
Даҕааһын
+
Сыһыат
-

42. ”

Өбүгэлэрбит кыстык балаҕаннарыгар сыһыаннаан ахсаан
ааттары туттан тиэкистэ толкуйдааҥ, сэһэргэһиҥ, куоталаһыҥ.

43. Болҕомтоҕут иһин махтанабыт!