Мәшһүр Жүсіп Көпеев

1. Мәшһүр Жүсіп Көпеев

2. Өмірбаяны

Мәшһүр Жүсіп Көпеев – 1858 жылы Павлодар
облысының Баянауыл деген жерде әкесі Көпейдің 42
жасында, анасы Ұлбаланың 18 жасында дүниеге келген
ақын, фольклортанушы. 5 жасында Баянауылдағы
Байжанның медресесінде Нәжімолдин хазіреттен білім
алады. 8 жасынан бастап Камараддин хазіреттің
қолында 15 жасына дейін оқиды. 1874 жылдан бастап 16
жасынан ұстаз бола бастайды. 20-25 жас аралығында
Сарыарқа мен Жетісуды аралайды. Ташкент, Бұқара
қалаларына барып білімін жетілдіріп отырған. 1887
жылы алғаш рет Бұқараға барады. Араб, парсы,
шағатай тілдерінде еркін сөйлеген. 1931 жылы дүние
салады.

3.

Ақынға Мәшһүр сөзінің қосылу себебі – 5
жасынан бастап жиын – тойларда
қисса – дастандарды жатқа айтқан
көрінеді. 9 жасында бір тойда Мұса
Шорман оған “Мәшһүр” деген сөзді
қосақтайды. Оны ақын өзінің
“Өмірбаян” деген өлеңінде айтады:
Бес жаста бісміллә айтып жаздым хатты,
Бұл дүние жастай маған келді қатты.
Сегіздей тоғызға аяқ басқа күнде,
Мұса еді қосақтаған “Мәшһүр” атты.

4.

Ақынға ақындық өнер 15 жасында қонған екен.
Жабысты маған өлең он бес жаста,
Жұрт айтты: «Не қыласың» — деді баста
Дегенмен қоя алмадым үйренген соң,
Мінім жоқ қылған жұртқа мұнан басқа.
Шүкірлік, бергеніңе, құдай патша,
Он бесте шабыттандым жүйрік атша.
Бір күндер ұйықтап жатқан мезгілімде,
Кеудеме өлең толды сызған хатша

5. М.Ж.Көпеев - зерттеуші

Ол ел арасынан: “Қамбар батыр”, “Ер Тарғын”, “Ер Көкше”, “Ер
Сайын”, “Нәрік ұлы Шора батыр”, т.б. тәрізді батырлар жырында,
“Қозы Көрпеш-Баян сұлу”, “Алтынбас-Күмісаяқ” т.т. лиро-эпостық
жырларды да, сондай-ақ “Киік”, “Бозторғай”, “Дін үйренетұғын”
тәрізді басқа шығармаларды да жинаған. Қолжазбалар ішінде
“Сайын батыр” жырының көлемі 2000 жолдан тұрады деген де
дерек бар. Зерттеуші ел арасынан түрлі ертегілер де жинаған –
“Еділ-Жайық”, “Көр ақтарған Жаманбай”, “Баһырам патша туралы”, “Есен тентек туралы”, “Ертеде бір хан болыпты” , “
Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама”, “ Еңсегей бойлы Ер Есім”,
“Алаша хан”, “ 7 жасар Желкілдек”, “Ер Төстік”, “Әз Жәнібек және
бір ұста”, “Екі патша”, “Әділ би”, “Сүйіндік:Олжабай батыр,
“Тама Сарыбас мерген”, т.б.

6.

Жүсіп сондай-ақ ақындар айтысының не бір тың үлгілерін де
жинаған. Мәселен, “Ұлбике қыз бен Күдері қожа айтысы”,
“Ұлбике қыз бен Қарақалпақ Жанкел ақын айтысы”, “Ұлы жүз
Үйсіннен шыққан Үмсін қыз бен Заман қожа айтысы”, тәрізді
ақындардың сөз қағыстырулары Мәшһүр Жүсіп
қолжазбаларында белгілі бір тәртіппен, реттілікпен берілген
және қанша жолдан тұратынын да айтып кеткен. Ақын
қолжазбаларында көптеген ақын жыраулардың өлең мен
қиссалары, дастандары т.б. бар: Бұхар жырау, Мәделі қожа,
Сақау ақын, Ақан сері, Шернияз т.б. өлеңдері, Қоңырат Сапақ
датқа ақын, Үйсін Үмсін қыз, Заман қожа, Тоғжан, Қалдыбай
қожа, Шөже ақын, Арғын- Қамбар Жанақ, Найман Сабырбай,
Найман Түбек, Найман-Опан қыз, Орынбай, Шортанбай қожа,
Күлік-Жамшыбай, Қаракесек Балта, Көтеш, Ақмолла, т.б.
ақындар туындыларын қағазға түсірген.

7.

Мәшһүр Жүсіп жазбаларында фольклордың барлық
жанрлары қамтылған. Егер жанр бойынша жіктеп
жүйеге келтірсек, ертегілерден 15 шақты мәтін
үлгі; батырлық жырлардан – 5-6; ғашықтық жырдан
– 2-3; қисса-дастандардан – 11-12; тұрмыс-салт
жырларынан – 30-40 шақтысы; аңыз-әңгімелердің –
200-300 үлгісі; жаңылтпаштың – 100-150 шақты
көлемі; жұмбақтың қара сөз бен өлең түріндегісі –
50 шақтысы; мақал-мәтелдердің 2,5 мың жолдық
мөлшері; ақындар айтысының 27 үлгісі; 30-40
шақты ақын-жыраулардың өлеңдері, дастандары
т.б. орын алған.

8. М.Ж.Көпеев – ақын

Ол 1907 жылы Қазан қаласында
Хұсайыновтар баспасында «Хал-ахуал»,
«Сарыарқа кімдікі?», «Тірлікте көп
жасағандықтан көрген бір тамашамыз»
атты кітаптарын бастырып шығарады.
Ақын бұл шығармаларында қазақ халқына
бостандық, беру, елде мектеп-медреселер
ашу, жер мәселесі, сөз бостандығы сияқты
өзекті ойлар толғайды.

9.

«Тірлікте көп жасағандықтан көрген бір тамашамыз» (1907) атты
кітабында өз дәуірінің сипатын суреттеп, көкейкесті мәселелерді
көтере білуі. Қай бір мәселе болмасын ел өмірін жете түсінетін
ақын ретінде іргелі ой айтып, әлеуметтік шындық тұрғысынан
келетіндігі. Өлеңдерінде ақындық өнерге деген өзіндік
көзқарастарының көрініс табуы. «Қазақ жұртының осы күнгі
әңгімесі», «Ақ қағаз, қалам, сия келет бізге», «Ырыссыз жоқ нәрсеге
ерінеді», т.б. өлеңдеріндегі тарихи оқиғаларға, өнердің адам
өміріндегі алар орнына деген нақтылы ой-тұжырымдарының болуы.
Жолыңнан сыбағалы құры қалма,
Жақсыны аты естілген естен салма.
Жұртыңның қамы үшін қайрат қылып,
Айдалып, атылсаң да арман бар ма?
( “Қазақ жұртының осы күнгі әңгімесі” өлеңі)

10.

«Хал-ахуал» (1907) жинағында замана сипатының бірқыдыру кең
суреттелуі. Ел ішіндегі жағдайды айта отырып, келеңсіз қылықтарды
аша сынауы. Ақынның отырықшылықпен ерте келген кесірлі
сипаттарды аша білуі. Өз тұсындағы өмір шындығын шынайы көрсете
отырып, жағымсыз образдарды сол ортадан ойып алуы.
«Сарыарқаның кімдікі екендігі» (1907) жинағындағы өлеңдерінде ұл
мүддесін көбірек қолдайтыны. Халықты өнер-білімге, оқуға,
мәдениеті күшті ел болуға шақыруы. Түркі тектес халықтардың
бірлігін жақтауы.
Құдайдың шын нансаңдар бірлігіңе,
Ерлердің күш қосыңдар ерлігіңе.
Сарт демей, ноғай демей, қазақ демей,
Тілек қыл дін мұсылман бірлігіңе.

11. “Оян, қазақ!” идеясын қозғаушы

Жатқандай тәтті ұйқыда қазақ халқы,
Айрылмай жақсы менен жаман парқы.
Баласы дән мұсылман ояныңдар,
Көрінер өз пайдасы жұрттың нарқы.
Әркімнің өз пайдасы ойлағаны,
Тереңге түсіп жатыр байлағаны.
Бостандық деген сөзді жоқ қылам деп,
Аш бөрі бізді жеуден тоймағаны.
( “Қара өлең” өлеңі)

12. М.Ж.Көпеев – мысалшы, жыршы

Ақын өлең, толғаулармен қатар мысал мен
дастан да жазған. “Жарты нан хикаясы”,
“Мәшһүр Жүсіптің тырнамен айтысы”,
“Аңқау адам туралы”, “Шайтанның
саудасы”, “Сәйгелді, сона,бөгелек” атты
мысалдары бар. Сондай – ақ, “Жантемір
қажы”, “Нүсіпхан”, “Жер мен көк”,
“Хаятбақшы”, “Миғраж”, “Пайғамбардың
дүниеден өтуі”, “Гүлшат - Шеризат”
дастандары бар.

13. М.Ж.Көпеев – көріпкел

1920 жылы “Сарбұлақ” деген жерге үй салдырады.
Ол үйді 1930 жылы тамамдап біткен соң, өзіне
зират салдыра бастайды. М.Ж.Көпеев: “Келер
жылы дүниеден өтемін, арғы жылы маған ас бермек
түгілі қоңыз теріп кетесіңдер”, - деп, болжам жасап
кетеді. М.Ж.Көпеевтің денесі 21 жыл бойы
бұзылмай жатқан. Ә.Диваев: “Мәшкең жақсы бір түс
көріп жатқанға ұқсайды. Пішіні, кескіні, келбеті түрі
күндегісіндей сымбатты”. 1952 жылы 10
желтоқсанда “Социалистік Қазақстан” газетінде
М.Ж.Көпеев діншіл, ұлтшыл деген мақала шығып,
соған байланысты Қазақстан Коммунистік
партиясының қаулысы шығып, оның зиратын 2
милиция, 1 трактордың күшімен бұзып тастайды.