Таңба. Жалпы грамматика

1. ТАҢБА. ЖАЛПЫ ГРАММАТИКА

2.

ТАҢБА
Алғашқы емес, екіншілік
қызметін атқарады;
Жіберушісі мен қабылдаушысы
бар;
Белгілі бір әлеуметтік хабардың
көрсеткіші болып табылатын
материалдық дене;
ТАҢБАНЫҢ
ТҮРЛЕРІ
- Белгі таңба - заттың одан бөліп алуға
болмайтын өз бойындағы белгісі, мыс.,
адамның дене қызуының көтерілуі.
- Сигнал таңба – заттың өз бойына тән
емес, келісім б/ша жасалған белгі, мыс.,
қоңырау соғылуы.
-Символ таңба – дерексіз бейнелі
ұғымдарды білдіретін таңба, мысалы,
мем-к рәміздер.
- ТІЛДІК ТАҢБА – ерекше таңбалар
жүйесі, ӘМБЕБАП ТАҢБА, өйткені
тілдік т. арқ. 1) кез келген таңбалық
жүйенің мазмұнын сипаттауға болады;
2) кез келген ақпаратты жіберу, білдіру
мүмкіндігі
шексіз (басқа таңбалық
жүйе-ң қабілеті шектеулі); 3) тілді кез
келген
адам
қолданады,
басқа
таңбалардың
қолданушылары
шектеулі.

3.

ТАҢБА ЖӘНЕ ТІЛДІК ТАҢБА ІЛІМІНІҢ ТАРИХЫНА ҚЫСҚАША ШОЛУ
Таңба терминін алғаш рет философ Джон Локк қолданды.
ХІХ ғ. В.фон Гумбольдттың “Тіл философиясы” пәні пайда
болғанға дейін таңбалық жүйелер туралы әртүрлі пікірлер
болды.
бірақ
ХХ ғ. басында таңбалық жүйені зерттеудің 3 аспектісін
көрсеткен алғашқы ғалым Ф.де Соссюр болды.
Ал кез келген таңбалық жүйені зерттейтін ғылымды
семиотика деп алғаш атаған американ математигі – Чарльз
Пирс.

4.

Ч. Пирс таңбалардың
классификациясын жасап, барлық
таңбаларды 3-ке бөледі: 1)
Иконалық таңбалар –
таңбаланушы объектімен
ұқсастығы бар таңбалар, мыс.,
сурет.
2) Конвенционалды н/се шартты
таңба (символ) – таңбаланушы
объектімен еш ұқсастығы жоқ
таңба, мыс., сөйлеу тілінің кез
келген сөздері (табиғи ж/е жасанды
тілдер).
3) Индексалды таңба –
таңбаланушы объектімен еш
ұқсастығы жоқ, бірақ б/ыс қа ие,
б.б. ассоциация тудырады, мыс.,
адам денесі-ң t-сы, күннің
бұлттануы, адамның бет қимылы.
Ч. Пирстің
ойынша, таңба 3
сипатқа ие:
1) Материалдық
қабығы; 2)
таңбалау
объектісі; 3)
талқылау
ережелері.
Ф.де Соссюр таңбаның
3 компонентін
көрсетсе, Ч. Пирс оған
тағы 2 компонентті –
таңбаны жіберуші /
таңбаны
қабылдаушыны қосты.
ЧАРЛЬЗ ПИРСТІҢ ТАҢБА ТУРАЛЫ ІЛІМДЕРІНЕН ҚЫСҚАША МӘЛІМЕТ

5.

Ч. Пирс, Ч. Моррис (“Основы теории
знаков” еңбегі) бойынша
СЕМИОТИКА
СЕМАНТИКА
ПРАГМАТИКА
СИНТАКТИКА

6.

Неміс философ-математигі Г. Фреге б/ша таңбаның құрылымы: таңба, форма, денотат

7.

ТАҢБАЛАР ЖҮЙЕСІ
ОБРАЗДЫ – символды
сигналдар, мыс., сурет,
музыка, би, ым-ишарат
Табиғи тілдер,
мысалы,
ауызекі
сөйлеу тілі,
жазба тіл
ШАРТТЫ
– тілдік
таңбалар
Формальды тілдер –
А) алгоритмдік
ақпараттық
мамандандырылған
тілдер
(информатика, мат.,
химия, биология);
Ә) Жасанды тілдер
(эсперанто, вопалюк,
идо)
ТАБИҒИ – белгі таңбалар,
мыс., аңдардың ізі, ауарайының өзгерісі
Жүйелік жазулар
– нота, формула,
шахмат
нотациясы

8.

9.

ГРАММАТИКА. ЖАЛПЫ МОРФОЛОГИЯ
ГРАММАТИКА
терминінің 2 мағынасы
Грамматика - сөз
формаларын, сөз
тіркестерін, сөйлем түрлерін
зерттейтін лингвистиканың
бір тармағы
Грамматика ғылымының
зерттеу нысаны, яғни, бұл
– тілдің грамматикалық
құрылымы, тіл
бірліктерінің өзара
қатынасқа түсу
заңдылықтары, сол
бірліктердің құрылу
ережелері

10.

МОРФЕМА
1) Тілдің негізгі морфологиялық бірлігі және ең кіші
мағыналық, құрылымдық элементі.
2) Басты сипаты екіжақтылығында: мазмұн өресі және
жеткізу өресінен тұрады.
3) Және оның осы екі өресі арасындағы қатынас біржақты
емес: мысалы, бір жеткізу өресіне бірнеше мазмұн өресі
сәйкес келуі мүмкін, мыс., баспа, -па – зат есім әрі етістік
тудырады.
4) Керісінше, бір мазмұн өресіне бірнеше жеткізу өресі
сәйкес келуі мүмкін, көптік мағынаны білдірудің бірнеше
жолы я жалғаулары. Мұндағы алдыңғы құбылыс
морфемалардың ононимиясы, соңғысы синонимиясы
болып табылады.

11.

12.

ГРАММАТИКАЛЫҚ МОРФЕМА
Грамматикалық мағынасының
типі бойынша
деривациялық
мағыналы
постфикстер
(суффикстер)
сөз
тудырушы
қосымшалар
реляциялық
мағыналы
постфикстер
(флексия)
сөз
түрлендіруші
қосымшалар

13.

Грамматикалық морфемалардың
ТҮРЛЕРІ
Интерфикс (лат.арада бекітілген деген мағынада) – бұлар дербес мағынасы жоқ,
көмекші морфемалар, олар күрделі сөздердегі түбірлердің байланысы үшін
қызмет етеді. Н.С.Трубецкой оларды “байланыс морфемалары” деп атады. Олар
тек сөз тудыру қызметінде жұмсалады, мысалы, вод о воз т.б.
Конфикс (лат.бір-біріне бекітілген) –екі аффикстің комбинациясы, олар жеке-жеке
екі морфема болса да, бірігіп әрекет етеді, мысалы, неміс тіліндегі de-fynd-en –
“табылған” – de және en – түбірмен бөлінген өз алдарына жеке морфемалар
бірігіп, күрделі өткен шақты білдіруде қолданылады; олар кейбір жағдайларда бірбірінсіз де қолданылады, мысалы, lob-en – “мақтау”.
Инфикс (лат.вставленное в) – бұл түбірдің ортасына қойылған қосымшалар.
Мысалы, тагаль тілінде (индонезия семьясы) –um инфиксі; s-um-ulat – жазу –sulat
– хат сөзінен түрленген. Орыс тілінде инфикстер дыбыс алмасуы кезінде
байқалады: лечь – лягу; сесть – сяду;
Трансфикс – бірыңғай дауыссыздардан тұратын түбірді жарып, өздері де бөлініп,
дауыссыздар арасында дауысты қабатша ретінде қызмет етеді де, сөз формасын
анықтайды және оны грамматикалық тұрғыдан ресімдейді, яғни белгілі бір
грамматикалық мағынаға ие. Бұл құбылыс семит тілдеріне тән (көне еврей, аккад
немесе ассирио-вавилон, финикий тілі).

14.

ГРАММАТИКАЛЫҚ
МАҒЫНАЛАРДЫ БІЛДІРУ
ТӘСІЛДЕРІ
СИНТЕТИКАЛЫҚ ТӘСІЛДЕР –
грамматикалық мағынаны сөз ішінде
білдіретін грамматикалық тәсіл
Аффиксация
(агглютинация,
фузия), ішкі
флексия, қайталау,
екпін,
супплетивизм
АНАЛИТИКАЛЫҚ ТӘСІЛДЕР грамматиканы сөзден тыс (сыртында)
білдіретін грамматикалық тәсіл
көмекші
сөздер тәсілі,
интонация,
сөздердің
орын тәртібі

15.

АФФИКСАЦИЯНЫҢ 2 ҮРДІСІ
АГГЛЮТИНАЦИЯ
Бірмәнді бірқалыптағы
аффикстердің өзгермейтін
түбірге механикалық
жалғануы агглютинация
деп аталады. Агглютинация
құбылысы орыс тілінде
префиксацияға тән.
ФУЗИЯ - лат.тілінде
“ерітілу”
дегенді білдіреді. Бұл
терминді Э.Сепир ұсынған.
Аффикстердің түбірге тығыз
жалғануы кезінде өзгеруі
фузия деп аталады. Фузия
кезінде ішкі, сыртқы
аффикстер түбірмен терең
жымдасады да, негіз
түзіледі, оны
В.А.Богородцкий
опрощение деп атайды.

16.

ФУЗИЯҒА тән ерекшеліктер
1) орыс тілінде қосымшалар түбірге жалғанады, түбір қосымшаларсыз қолданыла
алмайды: эемл+я;
түбір фонемалардың құрамында аздаған өзгеріс болады (л – біресе қатаң,
мыс.,пилам, біресе жұмсақ, мыс., пиле);
қазақ тілінде түбір қосымшасыз қолданыла алады;
2) орыс тілінде қосымшалардың түбірмен қосылуы тығыз сіңіскен сипатқа ие (түбірдің
соңғы фонемасы мен қосымшаның басқы фонемасының кірігуі: дет+ ск + ий);
қосымша жалғанғанда түбір өзгеріске түседі, сондықтан түбірдің бір түрі бір
қосымшалармен, ал басқа түрі басқалармен қосылады, мыс., про езд и ть; про езж а
ть.
3) қосымшалар бірмәнді емес, бір уақытта бірнеше грамматикалық мағынаны білдіруі
мүмкін: -ам - барыс септігі және көптікті білдіреді; орыс тілінде аффикстер стандартты
емес, яғни бір грамматикалық мағынаны білдіруде сол бір қосымша барлық сөздерде
бірдей қолданыла алмайды, мыс., барыс сеп.жалғауының формасы жекеше түрде -у,
-е түрінде болса, көпше түрінде –ам;

17.

СУППЛЕТИВИЗМ
Супплетивизм. Түбірдің немесе негіздің
әртүрлілігіне (фонема құрамының) қарамастан,
лексикалық мағынасы толық сақталады да,
осындай әртүрлі түбірлі сөздер бір
грамматикалық қатарға жатады. Түбірдің я
негіздің әртүрлі құрылуы грамматикалық
мағыналарды өзара ажырату тәсілі болып
табылады. Мысалы, хорошо – жай шырай, лучше
– салыстырмалы шырай; человек – жекеше, люди
– көпше.