Цивилизация тушунчаси. Унинг таърифи ва ўзига хос сифатлари

1.

2. Асосий саволлар:

XVIII – XIX асрда Европа
фан оламида цивилизация
тушунчасининг юзага
келиши.
Цивилизациянинг тармоқлари
ва кўп қирралилиги
Цивилизация ва маданият

3. Мавзуга оид таянч тушунча ва иборалар:

Маданий тараққиёт, цивилизация,
А.Фергюссон, Л.Морган, М.Вебер, О.
Шпенглер, А.Тойнби, Ф.Бродель,
Данилевский, К.Ясперс, П.Сорокин,
С.Хантингтон назариялари, тарихни
ўрганишга формацион ва
цивилизацион ёндашув, синтетик
ёндашув, цивилизациянинг босқичли
ва локал назариялари.

4.

Цивилизация
Кенг
маънода - онглисўзи
мавжудотлар
Цивилизация
лотинча сuvil мавжудлигининг ҳар қандай шакли. Цивилизация
фуқароликка,
давлатга,
шаҳарга
маданият
сўзининг синоними
сифатида,
кўпинча
моддий тааллуқли
маданият маъносида
ҳам қўлланилади.
маъноларини
Цивилизациянинг яна бир маъноси
англатувчи
ўзакдан
келиб
чиққан.
маданиятнинг замон ва маконда чегараланган
тарихий типи (Миср цивилизацияси,
Месопотамия цивилизацияси ва б.).
Цивилизация фанда ёввойилик ва ваҳшийликдан
кейинги ижтимоий тараққиёт босқичи сифатида
таърифланади.

5.

«Цивилизация»
тушунчаси
«маданият»
тушунчаси билан айнанлаштирилиб, маданий,
маънавий, инсоний ресурслардан оптимал
фойдаланишини,
шунингдек
индивиднинг
жамиятда
тўлақонли
ўрин
эгаллашини
характерлайдиган
идеал
ҳолат
назарда
тутилиши таъкидланади [3]. Бунга кўра
«цивилизация» – ҳамма интилиш керак бўлган
«идеал» сифатида намоён бўлади. Маданият эса
жамиятнинг
цивилизация
идеали
сари
ҳаракатланишидаги муайян ҳолатларни ёки
тараққиёт босқичларини ифодаловчи тушунча
сифатида талқин этилади.
М.Вебстер луғати

6.

«Цивилизация
– варварлик давридан
кейин келадиган маданият даражаси
бўлиб, у инсонни аста-секин ўзи каби
одамлар
билан
режалашган,
биргаликда
тартибли
фаолият
юритишга аста-секин ўргатиб боради,
маданият
учун
муҳим
замин
ҳозирлайди»
“Фалсафий қомусий луғат”

7.

Цивилизация тушунчаси илк бор
француз иқтисодчиси Виктор
Рикети Мирабо томонидан
(1715-1789) в “Қонунлар дўсти”
асарида 1757 йилда
қўлланилган.
1767 йилда ушбу атамадан
шотланд маърифатпарвари Адам
Фергюсон (1723-1816)
фойдаланган.

8. Цивилизация эволюцияси

9.

«Маданиятнинг
ўзлаштириш
даражаси»:
ёввойилик, варварлик,
цивилизация.
С.Нильсон
А.Фергюссон
Ёввойилик, номадизм
(юнон. nomados – кўчиб
юрувчи,кўчманчилик),
деҳқончилик ва
цивилизация.

10. Г.Л. Морган

11. Л.Г. Морганнинг даврлаштириши

Ёввойилик.
Хўжаликнинг
ўзлаштирувчи
тармоқлари
(термачилик,
овчилик,
балиқчилик)
Қуйи
Ибтидо – қадимги одаминг пайдо
бўлиши, нутқнинг юзага келиши.
Ўрта
Балиқчиликнинг вужудга келиши,
оловнинг пайдо бўлиши.
Олий
Ўқ ва ёйнинг кашф этилиши
Ваҳшийлик.
Хўжаликнинг ишлаб
чиқарувчи
тармоқлари
(деҳқончилик,
чорвачилик).
Қуйи
Кулолчиликнинг кашф этилиши ва
сополнинг тарқалишидан.
Ўрта
Чорвачилик ва суғорма
деҳқончиликнинг жорий этилиши.
Олий
Темирнинг пайдо бўлишидан.
Цивилизация.
Иероглифик ва алифболи
ёзувнинг пайдо бўлишидан

12.

А.Тойнби
Ўзаро ўрин алмашувчи
локал цивилизациялар
концепцияси,
цивилизацион
тараққиётнинг
асосий
ҳаракатлантирувчи
кучи сифатида
чақириқ ва
жавоб назарияси

13.

Немис файласуфи
О.Шпенглер
цивилизация тушунчасини
маданиятнинг антиподи
маъносида, яъни
маданиятнинг
ҳалок бўлиш
жараёни, босқичини
характерлаш
учун ишлатган.
О.Шпенглер

14.

Хитой
Юнонрим
Бобил
Шарқ
Ғарбий
Европа
Ҳинд
Миср
Шпенглер
инсоният
тарихида
фарқлаган
саккиз
маданият
Майя

15.

Цивилизацион
тараққиётнинг
босқичма-босқич
ривожланиши
концепцияси: тарихгача
бўлган давр,
қадимги давр маданияти,
вақт ўқи(жаҳон тарихининг
бошланиши), техник давр
(ягона жаҳон
тарихига ўтиш).
К.Ясперс

16. Николай Данилевский (1822-1885)

У ҳар бири алоҳида-алоҳида
мавжуд бўлган, фаолиятнинг тўрт
муҳим шакли ёки цивилизациялар
«асоси» - диний, маданий, сиёсий,
ижтимоий-иқтисодий асослар орқали
намоён бўлувчи маданий-тарихий
типлар (цивилизациялар) ҳақидаги
концепцияни илгари сурган.
Маданий-тарихий типлар,
биологик организмлар каби, ташқи
муҳит ва бир-бири билан узлуксиз
кураш жараёнида бўлади ва
вужудга келиш, вояга етиш,
қариш ва ҳалок бўлиш
босқичларидан ўтади.
Николай
Данилевский
(1822-1885)

17.

Инсоният
маданиятининг
бутунжаҳон-тарихий
тараққиёти назарияси.
У бу тараққиётни улкан
маданий
супертизимлар
доирасида
кўриб чиқди.
П.Сорокин

18.

Гарвард университети қошидаги
Стратегик тадқиқотлар институтининг
директори Самюэль П.Хантингтон
назариясининг моҳияти унинг
“Цивилизациялар тўқнашуви”
мақоласида ифода этилган ва
қуйидагиларга келиб тақалади:
Совуқ урушнинг тугаши бутун
борлиқда барқарорликнинг бор йўғи
энг устки қирраларига барҳам
берилганлигини билдиради.
Мафкуравий тизимларнинг қулаши
инсон қалбининг энг тубида жойлашган
цивилизацион қатламларнинг
емирилганини билдирмайди.
“Америка миллий манфаатлари
ва глобал хавфсизликдаги
ўзгаришлар” дастурининг қисқача
ифодаси сифатида юзага келган.
С.Хантингтон

19.

Хантингтон
Шимолий Америка
ва Ғарбий Европани
ўз ичига олувчи Ғарб
цивилизациясидан
ташқари яна 7
цивилизацияни
санаб ўтади:
Славян-православ
Конфуциан
(Хитой)
Япон
Ислом
Индуист
Лотин америкаси
ва эҳтимол
Африка.

20.

21.

Ўтмиш ҳодисаларини тушунтиришда
Ф.Бродель (1886-1944 гг.) ва бир
қатор бошқа француз тарихчилари
тарихий қонуниятлар ёки
тасодифийликка биринчи даражали
эътибор қаратмасдан, биринчи ўринга
“муҳит” (тарихий вақт) омилини
қўйишган. Уларни биринчи навбатда
халқларнинг ҳаёти, турмуши ва
менталитети қизиқтирган.

22.

«Биз ҳозирги цивилизация ўзида ифода
этадиган ижобий қадриятлар жумласига
ҳуқуқий - демократик жамият қуриш
жараёни билан боғлиқ бўлган
қадриятларимизни киритамиз. Бу инсон
ҳуқуқларига риоя этиш, тадбиркорлик
эркинлиги, сўз эркинлиги, матбуот
эркинлиги ва ҳоказолардир».
(И.А.Каримов Ўзбекистон XXI аср
бўсағасида: хавфсизликка таҳдид,
барқарорлик шартлари ва тараққиёт
кафолатлари.Т. 1997,147-бет.)

23.

Формацион
ёндашув
• Формацион
ёндашув
объектив
равишда
мавжуд бўлган, инсон
иродасига
боғлиқ
бўлмаган
ижтимоийиқтисодий
муносабатларни
асос
қилиб олади.
Цивилизацион
ёндашув
• Цивилизацион
ёндашув
эса тарихий жараённинг
турли-туман кўринишлари,
қирраларини
ҳисобга
олади, бундан ташқари
унинг асосий вазифаси
инсон
ва
унинг
дунёқараши, аҳлоқий ва
эстетик
қарашларини
ўрганишдир.

24.

Табиий муҳит
Сиёсий тузим
Менталитет
Хўжалик юритиш
тизими
Цивилизаци
янинг
моҳияти,
унинг ўзига
хослигини
белгиловчи
омиллар
Жамиятнинг
ижтимоий
ташкилоти
Маънавий
қадриятлар
Дин (ёки дин даражасига
чиқарилган мафкура)

25.

Цивилизацияга оид назариялар
Цивилизациянинг
босқичли назарияси
Локал цивилизациялар
назарияси
Цивилизациянинг
босқичли
назариялари
цивилизацияни
инсоният
прогрессив
тараққиётининг яхлит жараёни
сифатида ўрганади, бу жараёнда
маълум босқичлар ажратилади.
Айрим
замонавий
олимлар
умумжаҳон
цивилизация
жараёнида уч асосий босқични
ажратиб
кўрсатишади:
индустриягача
бўлган
давр,
саноат инқилоби бошлаб берган
индустриал ёки машина даври,
ва постиндустриал.
Локал цивилизациялар назарияси
тарихан
шаклланган,
маълум
ҳудудни эгаллаган ва ижтимоийиқтисодий
ва
маданий
тараққиётнинг
ўзига
хос
хусусиятларига эга жамиятларни
ўрганади. Локал цивилизациялар
– бу тарихнинг умумий оқимини
ташкил
этувчи
ўзига
хос
“бирликлар” дир.

26.

Цивилизация масаласига
ёндашишда бир - бири билан
боғланган уч хил йўналиш
вужудга келди:
локал - тарихий ёндашув асосида
изоҳлаш
тарихий - босқичли ёндашув.
Жаҳон тарихий босқичи асосида
ёндашув:

27.

Ҳозирги замон адабиётларида
цивилизацияга тарихий-босқичли
ёндашувда кўпроқ технократ
усулга бўлган эътибор кучайди:
аграр (индустриал давргача)
цивилизация:
саноат (индустриал)
цивилизацияси
информацион цивилизация
(У.Ростоу, Д.Белл, О.Тоффлер).

28.

Дастлабки
Денгиз, цивилизациялар
Анъанавий
океан
цивилизациялар
цивилизациялари
Янгиланган
цивилизациялар
Континентал
цивилизациялар
Цивилизациялар
турлари
Ўрта
цивилизациялар
Индустриал
цивилизациялар
Аграр
цивилизациялар
Монолит
цивилизациялар
Синтетик
цивилизациялар