Wykład 1. Wstęp i pradzieje

1. dr Grażyna Michalska prof. WSPA Historia Architektury Polskiej Wykład 1 ● Wstęp do historii architektury ● Pradzieje i

Preromanizm

2. Slajd 2

LITERATURA OBOWIĄZKOWA
Czasopisma
- Miesięcznik „Architektura. Murator” , www.architrend.pl
- „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, Wydawnictwo PAN
Słowniki:
-Słownik terminologiczny sztuk pięknych, red. Kozakiewicz S. , Warszawa 1969 i wyd. nst.
- Koch W., Style w architekturze, wydanie uzupełnione, wyd. Weltbild, 2011
-Bogdanowski J., Holcer Z. , Kornecki M. , Architektura obronna, Warszawa 1994
/słownik terminologiczny/
-Sztuka świata, wyd. Arkady, Warszawa 1994, t. I; Warszawa 1990, t. XVII – XVIII słownik terminologiczny
Literatura przedmiotu:
- Dobrowolski T. , Sztuka Młodej Polski, Warszawa 1963.
- tenże , Sztuka polska, Kraków 1974.
- Historia sztuki polskiej, red. T. Dobrowolski, W. Tatarkiewicz, Kraków 1962, t. I – III.
- Jaroszewski T., O siedzibach neogotyckich w Polsce, Warszawa 1981.
- Krassowski W., Architektura drewniana w Polsce, Warszawa 1976
- Miłobędzki A., Zarys dziejów architektury w Polsce, Warszawa 1978 i nst. *
- tenże, Zarys dziejów architektury w Polsce, Warszawa 1988.
- Popławski I., Architektura przemysłowa Łodzi w XIX wieku, Warszawa 1973.
- Świechowski Z., Sztuka romańska w Polsce, warszawa 1982
-Tłoczek I., Dom mieszkalny na polskiej wsi, Warszaw 1985
- Zachwatowicz J., Architektura polska, Warszawa 1966.
-Zin W. , Typy i formy w polskiej architekturze drewnianej, Kraków 1956.
* Otrzymujecie on-line

3. Slajd 3

DLA PRZYPOMNIENIA
Architektura - sztuka i umiejętność artystycznego kształtowania budowli; w szerszym znaczeniu, twórcze
kształtowanie przestrzeni dla potrzeb człowieka.
Rozszerzone poza ścisły zakres pojęcie architektury obejmuje a. ogrodów (zw. także sztuką ogrodową), tzn.
kształtowanie przestrzeni zielonej na małym obszarze oraz a. krajobrazu na rozleglejszych terenach.
Komponowanie budowli z elementami przestrzennymi osiedla, jak ulice, place, rzeki, parki – wchodzi w zakres
urbanistyki. Nauka o założeniach wiejskich to – ruralistyka (ruralis = wiejskość). A. zawsze uważana była za
jedną z trzech najważniejszych sztuk plastycznych, obok malarstwa i rzeźby; przypisuje się jej rolę przodującą.
Dekorację służącą do trwałego ozdobienia dzieł a. nazywamy dekoracją architektoniczną; składać się na nią
mogą poza elementami czysto arch. (spełniającymi czasem również rolę konstrukcyjną) elementy rzeźbiarskie
(w tym relief) i malarstwo (polichromia). Całość dekoracji arch. związanej na stałe z wnętrzem budowli
nazywamy wystrojem. W architekturze korzysta się również z wielu gałęzi rzemiosła artystycznego, jak
sztukatorstwo, ceramika, kowalstwo, stolarstwo, witrażownictwo. W komponowaniu wnętrz dużą rolę
odgrywają takie działy rzemiosła artystycznego, jak tkactwo, a przede wszystkim meblarstwo (ebenistyka); ich
wzajemne zestrojenie, zharmonizowanie i podporządkowanie gł. założeniom kompozycji architektonicznej
nazywa się architekturą wnętrz.
Dzieła ruchome malarstwa, rzeźby i rzemiosła artystycznego przeznaczone do określonego wnętrza nazywamy
jego wyposażeniem.
Ze względu na przynależność do określonego typu osiedla rozróżnia się a. miejską i wiejską
(budownictwo); ze względu na funkcję budowli - architekturę kultową (w odniesieniu do religii
chrześcijańskiej używa się też terminu a. sakralna), w jej ramach: kościelną, cerkiewną, klasztorną itp.;
architekturę świecką dzielimy na: wojskową, czyli obronną, mieszkalną (pałac, willa, dwór, kamienica, dom,
chałupa), przemysłową, folwarczną (pojęcie historyczne), użyteczności publicznej. Ze względu na historyczne
kryteria podziałów społecznych, wyróżniamy a. rezydencjonalną i a. mieszczańską; ze względu na materiał a. skalną (kutą w skale), a. murowaną oraz drewnianą; w obrębie a. murowanej wyróżnia się a. kamienną i
ceglaną, a od XIX w. pojawia się jako materiał beton i żelbeton.
Wg kryteriów stylowych dzielimy architekturę na: romańską, gotycką, renesansową, barokową,
klasycystyczną, eklektyczną, nowoczesną. Niekiedy przeprowadza się rozróżnienia a. wg przynależności do
poszczególnych epok : prehistoryczna, oświecenia, czy wg cech narodowych (np. włoska) lub lokalnych (np.
krakowska, toskańska).

4. Slajd 4

DLA PRZYPOMNIENIA
PERIODYZACJA DZIEJÓW ARCHITEKTURY EUROPEJSKIEJ (epoki i style)
- PRADZIEJE
- STAROŻYTNOŚĆ
ok. VII tys. lat p.n.e.
Mezopotamia, architektura 3,5 tys. p.n.e.
Egipt, ok. 2850 – 332 p.n.e.
Sztuka egejska ok. 2000 – 1200 p.n.e.
Grecja X w. p.n.e. – przełom n.e.
Sztuka etruska VIII – I w. p.n.e.
Rzym VI w. p.n.e – IV w. n.e.
- ŚREDNIOWIECZE
IV – XV w.
Architektura starochrześcijańska I – V w.
Architektura bizantyjska V – XV w.
Preromanizm i romanizm VIII – XIII w.
Gotyk XII – XV w.
- NOWOŻYTNOŚĆ
XV – pocz. XIX w.
Renesans XV – XVI w.
Barok k. XVI w. – 3 ćw. XVIII w.; Rokoko ok. 1720 – 1770
Klasycyzm ok. poł. XVIII – 1830
- NOWOCZESNOŚĆ XIX – XX w.
Romantyzm od ok. 1800
Historyzm, eklektyzm XIX w.
Secesja 1899 – 1925 (okres szczytowy przeł. XIX/ XX w.)
Modernizm od 1918
Konstruktywizm l. 20/30. XX
Funkcjonalizm l. 20, 30. XX
Postklasycyzm l. 20. XX
Socrealizm od l. 30. XX
- WSPÓŁCZESNOŚĆ
neomodernizm, style indywidualne znanych twórców

5. Slajd 5

DLA PRZYPOMNIENIA
Okres narodzin architektury europejskiej wiąże się z przekształceniem gospodarki zbierackorybacko-łowieckiej w gospodarkę związaną z uprawą roślin i hodowlą zwierząt. Wiązany jest z
pojawieniem się budowli związanych z pochówkiem (to one przetrwały do naszych czasów jako najstarsze).
Najdawniejsze, znane obecnie znaleziska, to głowa człowieka z jaskini Grimaldi chroniona
dwoma pionowymi kamieniami i spoczywającymi na nich głazami. Do najstarszych znanych form
rzeźbiarskich należy Wenus z Willendorfu (Austria), sprzed ok. 20 tys. lat.
Kurhany to pierwsze budowle pochówkowe pochodzące nawet sprzed siedmiu tysięcy lat, tolos z ok. 3270
p.n.e., z wyspy Carn.
W trzecim tysiącleciu pojawiają się na terenach Europy Zachodniej dolmeny i menhiry, których
wiele znalezisk pochodzi z 2 tys. p.n.e. Ciekawym odkryciem jest także miejsce pochówku w jaskini Menga
w Antequera w Hiszpanii – strop jaskini podparty jest potężnymi filarami. Komorę grobową długości 25 m,
szerokości 6,5 m i wysokości 3,3 m tworzy 8 płyt kamiennych. Najbardziej znanym zabytkiem
okresu budowli megalitycznych jest Stonehenge w Anglii.
Na terenach obecnej Polski również odnajdujemy ślady wczesnej cywilizacji, nawet sprzed 7 tys. lat.

6. Slajd 6

DLA PRZYPOMNIENIA
MEGALIT - (j. grecki: mega, litos) – wielki
nieobrobiony głaz ustawiany
w celach kultowych, dla upamiętnienia
zmarłych, związany
z obserwacjami astronomicznymi
Carnac, Francja
DOLMEN – megalityczna budowla grobowa
Sardynia
KURHAN – mogiła o formie stożkowatej,
zawierająca komorę grobową; znany od neolitu
(tj. ok. 7 tys. lat p.n.e
POLSKA
Przewóz woj. łódzkie
POLSKA
KROMLECH – krąg kamienny ustawiony wokół
miejsca kultu; znany od ok. poł. 4 tys. p.n.e
Grzybica k. Koszalina, Polska

7. Slajd 7

POLSKA ARCHITEKTURA PRZEDROMAŃSKA
Ok. 990 rozrasta się państwo Polan należące do Piastów o Małopolskę i Śląsk; ośrodki: Kruszwica,
Gniezno, Poznań. W poł. X w. książę Mieszko władał dodatkowo Mazowszem, Pomorzem Gdańskim,
ziemiami sieradzką i łęczycką.
W 966 miał miejsce symboliczny chrzest Polski.
Ranga państwa wzrasta po Zjeździe Gnieźnieńskim w 1000 r.
Funkcjonują już (od X w.) pierwsze siedziby biskupie „palatia” z przedromańskimi kościołami: na
Ostrowie Tumskim w Poznaniu (1), w Gnieźnie, Gieczu (2) oraz na Ostrowie Lednickim we Wrocławiu i
Ostrowie Tumskim w Poznaniu.
1
2

8. Slajd 8

Na szlaku handlowym z Rusi na zachód Europy powstały na pocz. IX w. pierwsze osady Wiślan: Kraków,
Tyniec, Wiślica, Sandomierz
Kraków, rotunda p.w. Najśw. Marii Panny,
później św. Feliksa i Adaukta
na Wawelu w Krakowie , IX/X w.

9. Slajd 9

Bryła obiektu w typie bazylikowym
obejmuje nawę główną i dwie niższe nawy
boczne. Zachodnia część kościoła z reprezentacyjną
fasadą wywodząca się z westwerku
architektury karolińskiej
Wieże od wsch. przykryte dachami namiotowymi;
dwuspadowym i pulpitowymi w części zach.
Rzut przyziemia
1.
2.
3.
4.
Absyda
Korpus nawowy
Wieże przy prezbiterium
Zachodnia część kościoła
z reprezentacyjną fasadą
wywodząca się z westwerku
architektury karolińskiej
Ostrów Tumski w Poznaniu, pierwsza katedra z X w.

10. Slajd 10

Pytania kontrolne:
1. Co to jest architektura ?
2. Jakie rodzaje architektury rozróżniamy ze względu na funkcję ?
3. Wymień epoki rozwoju cywilizacji od pradziejów do
nowoczesności.
4. Wymień style architektoniczne okresu średniowiecza w Polsce.
5. Wymień style architektoniczne okresu nowożytnego w Polsce.
6. Wymień style architektoniczne okresu nowoczesności w Polsce.
7. Podaj przykłady obiektów budowlanych z okresu pradziejowego
8. Co to było „palatium” ?
9. Podaj przykłady obiektów architektury przedromańskiej w Polsce.
10. Narysuj rzut I katedry w Ostrowie Tumskim w Poznaniu i opisz
bryłę, wymieniając wszystkie elementy obiektu.