«Чодураа суурга чурттап чораан Дензин Кара-кыс Донгаковнанын чогаадыкчы ажылижи база оон шүлүктериниң кыска сайгарылгазы»

1. Ажылывыс темазы: «Чодураа суурга чурттап чораан Дензин Кара-кыс Донгаковнанын чогаадыкчы ажыл-ижи база оон шүлүктериниң кыска

Ажылывыс темазы:
«Чодураа суурга
чурттап чораан
Дензин Кара-кыс
Донгаковнанын
чогаадыкчы ажылижи база оон
шүлүктериниң кыска
сайгарылгазы».
Ажылды кылган: ШагаанАрыгның 2 дугаар школазынын
10 «в» клазының оореникчизи
Кырлыг-Кара Аялга

2.

Бис бо ажылывыста,
силерге
Тываның
Чогаалчылар Эвилелиниң кежигүнү, хоочун тывадыл башкызы, «Эне сѳзү», «Шын», «Улуг-Хем»
солуннарының доктаамал бижикчизи, «База бир
час»- деп шулуктер номунун автору, мээң
удуртукчу башкымның авазы Дензин Кара-кыс
Донгаковнаның чырык адынга тураскаадып,
шүлүкчү башкының дугайында ажылды номчуп
бараалгадыр-дыр бис. Хундулуг башкы дириг
чораан назынында аныяк салгалды тѳрээн
дылынга, тыва чаңчылдарга база поэзияга
ынакшылды, хүндүткелди сиңирип, ѳѳредип
чораан.

3.

Дензин Кара-кыс
Донгаковна 1945 чылдыӊ
декабрь 27-де Улуг-Хем
кожууннуӊ Чодураа суурга
Хири-Хаа, Чыпсың, ДоспанСамбууларныӊ ѳг-бүлезинге
үшкү уруу бооп тѳрүттүнген.
1965 чылда ШагаанАрыгныӊ №2 школазын
дооскаш, ол-ла чылын
Кызылдыӊ башкы
инстидудунче ѳѳренип
киргеш, 1970 чылда
институтту чедиишкинниг
дооскан.

4.

Амыдыралының аайы-биле Чаа-Хѳл кожуунунуң АкТуруг суурунга тыва дыл, чогаал башкызы болуп
ажылдап чораан. Бүгү амыдыралын
башкылал
ажылынга
бараалгаткан.
Бодунуң
ынак
мергежилинге
бердинген,
быжыг
билиглиг,
кызымаккай башкы
ѳѳреникчилериниң, чонунуң
хүндүткелин чаалап алган.
Аныяк салгалды тѳрээн дылынга, тыва чаңчылдарга
база поэзияга ынакшылды, хүндүткелди сиңирип
чораан.
Кара-кыс Донгаковнаның чуртталгазы каалама орук
дег болбаан. Аныяк назынында чааскаан арткаш, холу
салдынмайн, ажыл-агыйын кылбышаан, үш уруун
азырап ѳстүргеш, Тывазының ажыктыг кадрлары
кылдыр ѳѳредип, кижизиткен.

5.

Улуг уруу Аяна Крылововна,
Республиканың тѳп эмнелгезиниң
ыжык эмнээр салбырында бухгалтер.

6.

Ортун кызы ,
Роланда
Крылововна УлугХем кожууннуң
ѳкпе аарыглар
эмнээр талазында
эмчи сестразы

7.

Хеймер кызы, Сайзана Крылововна авазының
изин истеп, буянныг болгаш берге башкы ажылын
шилип ап, Шагаан-Арыг хоорайының 2 дугаар
школазында бедик мергежилдиг даштыкы дыл
башкызы болуп ажылдап чоруур.

8.

Аас-кежиктиг
кырган-ава.

9.

Уйнуктары
Мѳңге-Белек, Чойган, Эрес

10.

Уругларым оолдары
Улуг-хунде чедип кээрлер
Орун-дожээм, шкафтарым,
Онгу-шивээ болу бээрлер

11.

Буянныг берге башкы ажылындан аңгыда,
1980 чылдан эгелеп, чогаал ажылы-биле
туттунчуп чораан. База
1980 чылдан бээр
Тываның чогаалчы херээженнер хүрээлелиниң
кежигүнү турган.
1990 чылда Кызылдың Тыва обком партиязының
чанында марксизм – ленинизм университедин
чедиишкинниг
дооскан.
СССР-ниң
Чырыдыышкын министри С.Г.Щербаковтуң адын
салганы,
Тываның
херээжен
чогаалчылар
ассоцияциязының, республиканың херээженнер
комитединиң мурнундан дээш хѳй хүндүлүг
бижиктерниң, дипломнарның, шаңналдарның
эдилекчизи.

12.

13.

14.

15.

16.

17.

18.

Ѳѳренип алган эртеминиң аайы-биле чүгле
тыва дыл башкызы болуп кызыгаарланмайн,
кижизидилге ажылын чорудуп, чоннуӊ чаагай
чаңчылдарын калбаа-биле ажыглап, дыка хѳй
ажылдарның автору чораан. Чурттап чораан
черлери
Ак-Туруг,
Чодураа
суурларынга
херээженнер – биле ажылды организастап, ажытѳл кижизидилгезинге
хамаарыштыр лекция,
беседаларны чорудуп, чүгле ѳѳреникчилери-биле
ажыл чорударындан аңгыда, улуг кижилер, адаиелер – биле база ажылды чорудуп, чаагай
чаңчылдарга хамаарыштыр ѳѳредиглиг
улуг
ажылдарны чорудуп келген.

19.

20.

21.

Кара-кыс Донгаковна, Улуг-Хем, Чаа-Хөл
кожууннарынга
хоочун тыва дыл
башкыларыныӊ бирээзи болуп, көвей
санныг ѳѳреникчилеринин чырык орук
айтыкчызы, эртемнерже дүлгүүрүн оларга
харам чокка өргүп чораан. Кырганававыстың
ажыл- ижи халас барбаан,
ѳѳреткени уруглар, оолдарының кѳвей
кезии
Кара-кыс Донгаковнаның
изин
истеп, тыва дыл, тыва чогаал башкылары
болуп,
эки
үре-түӊнелдиг
ажылдап,
Тывазыныӊ сайзыралынга улуг үлүг хуузун киирип чоруурлар.

22.

Бирги ному «База бир час»

23.

Дензин Кара-кыс Донгаковнанын хѳй санныг шлуктериниң, бижээн
ажылдарының түңнели болуп, 2007 чылда чырыкче «База бир
час» деп баштайгы ному чырыкче үнген. Кара-кыс Донгаковнаның
шүлүктери шынап-ла онза.
Бо чыындыда чогаадыкчы салым-хуузунун эгезинден-не бижээн
шулуктери кирген.
46 хире шулуктерни шΥлүкчү аңгы-аңгы
темаларга тураскааткан. Колдап турар темаларга:
1. Тѳрээн чурттун чараш булуннарын алгаан.
2. Кѳдээ ажыл-амыдыралды чырыткан.
3. Чоннуң тѳѳгузун сагынган.
4. Ие.
5. Ынакшыл дугайында дээш оон-даа ѳске шулуктер бар.
Чер-ле мооң мурнунда «Эне сѳзу», «Шын», «Улуг-Хем» болгаш
«Башкы» сеткүүлдеринге бижээн шүлүктери чоннуң үнелелин ап
келген.
Шүлүкчү башкы бот-тускайлаң үннүг, ѳскелерге дѳмейлешпес,
амыдыралчы кѳрүштүг. Мындыг кайгамчык шынары
кырганававыстың бижээни ажылдарында кѳступ турар.

24.

Шүлүкчүнүӊ бижээн шүлүктериниӊ чылдарын алгаш көөр
болзувусса, 1965 чылдан 2003 чылдарга чедир. 1965 чылда «Узун
чажым-чоргааралым» деп шүлүктү бижээн. Ында тыва херээжен
кижиниӊ каасталгазы – чажыныӊ каас чаражын мактаан. Номда
кирген шүлүктерде чогаалчыныӊ эӊ-не «дүжүткүр» ажылдаан
чылдарынга 1980 чылда 6 шүлүктү чырыкче «бодараткан».
2003 чыл база чогаадыкчы
ажылдаан чылдарынга
хамаарыштырып болур: бижээн шүлүктериниӊ ниити саны -10.
Ооӊ иштинде номнуӊ ады - биле чүүлдешкек шүлүк бар. «База бир
час» шүлүкте чогаалчы чылдыӊ бир эргилдези час дүжүп кээрге,
агаар-бойдус чылып, ооӊ-биле чергелештир лириктиг маадыр часка
өөрүп, чуртталгазыныӊ база бир чылыг, чаагай үезин чиик уткуп,
ажы-төлүнүӊ ажы-төлүн чедип алгаш дидим, хөглүг чоруурун
илереткен.

25.

Чогаалчыныӊ бижээн шүлүктериниӊ аттарын алгаш көөр
болзувусса, ында бир-ле чоок кижизинге тураскааткан шүлүктер бар:
уруу Аянага «Чагыг»: «Улуг кызым, ууттунмас эртинем сен
Улай базып, изим истээр салгалым сен.
Ужурларны, чаӊчылдарны сагып билир
Угбам ышкаш, авам ышкаш идегелим».
Бердинген шүлүкте улуг уруун «угбам ышкаш, авам ышкаш
идегелим, ынаныжым, чоргааралым» деп деӊнелгелерни ажыглап, улуг
уруунга чоргаарланып алгап-мактаан. Адалгаларны кииргени онзагай
«улуг кызым, ууттунмас эртинем сен», «чоргаар дидим, чоннуг чору,
чарашпайым», «кадыгландыр туттунар сен, күжүр кызым» деп
чагыын берип турар.
Шүлүкчү Кара-оол Натпий-оолдуӊ 55 харлаанынга тураскааткан
«Аныяк сен» деп шүлүүнде чогаалчы дуӊмазыныӊ овур-хевирин уранчечен деӊнелгелер дузазы-биле мактап бижээни онзагай: «…туӊ дег
ак-ак диштер бүдүн, тулган кылдыр кеттингилээр»…

26.

Ажы-төлүнге тураскааткан шүлүктерни уран-чечен деӊнелгелер,
эпитеттерни ажыглап бижээн: чижээ: «Оолдарым-салгалдарым» деп
шүлүкте уругларын ожук даштарынга деӊнеп бижээни:
«…ожуктуӊ үш дажы ышкаш
орлан, шоваа кыстарлыг мен.»
«хокпаӊнашкан анайлар дег
Кончуг эрес салгалдарым».
«Уругларым» деп шүлүүнде «Кайгамчыктыг чараш-чараш
уругларым» деп эпитет ава кижиниӊ уругларынга төнчү чок
ынакшылын илереткен.
«Удазынныӊ ужун салбайн дыӊзыг тудуп
Улам чараш угулзалап сырып каӊар» деп одуругларда ажытөлүнге аас-кежиктиг амыдыралды күзээнин диригжидилге аргазын
ажыглап бижээни онзагай. «Уругларым- аксым-кежии» деп шүлүүнде
«уругларым-чечектерим, уругларым-салгалдарым, чолдугбайлар» деп
деӊнелге аргазын ажыглап, уругларынга чоргаарланып бижээн.

27.

Шүлүктериниӊ эге болгаш төнчү аяннажылгазын көөр болзувусса,
одуругланчак аллитерацияны – шүлүктүӊ строфазыныӊ одуруг
бүрүзүнүӊ эге үннери чаӊгыс аай аяннашкак болуру:
«Эмдик холум эде тудуп, чаӊчыктырып,
Эргеледип, бажым суйбап, айтып берип,
Эртем-номнуӊ тереӊинче чедип киирген
Эргим башкым кажанда-даа утпас-ла мен»
арын 27
«Эге башкымга»
Кожаланчак аллитерация строфада кожа одуругларныӊ эге
үннериниӊ эжеш, аяннашкак болурун көргүскен чогаалдары хөй:
«Карак чырып, чаа чиигээн иеге-даа,
Каткы-хөглүг девип, самнаан чаштарга-даа,
Ханы ынак душтуун тыпкан оолга-даа
Халап дайын ханныг уржуу дегбес болзун!» «Тайбыӊ дээш»

28.

Ынчангаш Дензин К.Д бижээни «База бир час» деп
номунда кирген шүлүктер уран-чечен дыл-биле бижиттинген.
Номчукчу кижиниӊ сагыш-сеткилин хаара тудуп кээр
темаларга бижиттинген шүлүктерни бижээни онзагай.
Оон аӊгыда, «Эне сѳзү», «Шын», «Улуг-Хем» болгаш
«Башкы»
сеткүүлдеринге бижээн шүлүктери чоннуң
үнелелин ап келген. Шүлүкчү, башкы бот-тускайлаң үннүг,
ѳскелерге дѳмейлешпес, амыдыралчы кѳрүштүг. Мындыг
кайгамчык шынары
шулукчунун бижээни ажылдарында
кѳстүп турар.

29.

30.

Кичээнгейлиг дыӊнааныңар
дээш четтирдим!