Қазақстанда кеңестік негіздегі мемлекеттік құрылыстың орнатылуы

1.

11- дәріс
ТАҚЫРЫП:
ҚАЗАҚСТАНДА КЕҢЕСТІК
НЕГІЗДЕГІ МЕМЛЕКЕТТІК
ҚҰРЫЛЫСТЫҢ
ОРНАТЫЛУЫ

2.

Жоспар:
1. Голощекин және
«Кіші Қазан».
Қазақстандағы
индустрияландыру
және ауыл
шаруашылығындағы
ұжымдастырудың
ерекшеліктері.
2. Кеңестік
Қазақстандағы
әкімшілік-аумақтық
бөлініс. Сталиндік
қуғын-сүргін және
оның зардаптары.
3. Екінші
дүниежүзілік
соғыстың себептері
мен нәтижелері.

3.

Мақсаты:
Мақсаты: ХХ ғасырдың 20-30 жылдарындағы
Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық және саяси
дамуындағы ерекшеліктерді қарастыру.
Негізгі түсініктер: ұлттық-мемлекеттік құрылыс,
индустрияландыру, ауыл шаруашылығын
ұжымдастыру, отырықшыландыру, байқұлақтарды тәркілеу, конверсия, жер аудару,
күштеп жер аудару.

4.

1. Голощекин
және «Кіші
Қазан».
Қазақстандағы
индустрияланды
ру және ауыл
шаруашылығынд
ағы
ұжымдастыруды
ң ерекшеліктері.
1.
1925 жылғы желтоқсандағы БКП (б) XIV
съезінде қабылданған индустрияландыру бағытын
жүзеге асыру Қазақстанда елдің әлеуметтік–
экономикалық жағынан артта қалушылығы мен
отарлық өткен кезеңіне байланысты бірқатар
қиындықтарға тап болды. Сталиндік басшылықтың
ұстанымы бойынша Қазақстан капитализмді
айналып өтіп, феодализмнен социализмге жылдам
көшу қажет болды.
2.
Қазақ жерінде азаматтық төңкерістен кейін
халық шаруашылығын қалпына келтіру 1927 жылға
дейін созылды. Негізінде өнеркәсіптік құрылысты
кеңейтуге болатын пайдалы қазбалар кен орындары
бұрын қоныстанбаған аудандарда болды, бұл осы
жерлерді жан-жақты игеруді қажет етті. Бұған
білікті мамандардың, құрылыс материалдарының,
техника мен тетіктердің аса жетіспеушілігі кедергі
болды.

5.

1920-1930 жылдары Қазақстанда ғана емес, одақта да ірі
металлургия кәсіпорындары қайта құрылып, салынды. Қазақстан
түсті металдар өндірісі бойынша елімізде екінші орынға шықты.
Көмір өнеркәсібі қарқынды дамыды, оның өндірісінің 90%-ы ХХ
ғасырдың 30-шы жылдарының аяғына қарай Қарағанды алабының
үлесіне тиді, ол Донбасс пен Кузбасстан кейінгі елдің үшінші көмір
өндіретін кен орнына айналды. Мұнай өндіру бойынша Қазақстан
Ресей мен Әзірбайжаннан кейін үшінші орынға шықты және КСРОдағы барлық мұнайдың 5/1 бөлігін өндірді. Түркістан-Сібір темір
жолы республиканың көптеген кәсіпорындары мен құрылыстары
үшін кадрлар ұстаханасына айналды. Индустрияландыру үрдісі
барысында республиканың халық шаруашылығында 1926 жылғы
10,7%-ды құраған жұмысшылар табы 1939 жылғы көрсеткіштер
бойынша
33,8%-ға
өсті.
Сонымен
қатар,
Қазақстанды
индустрияландырудың өзіндік ерекшеліктері, елеулі проблемалары
мен кемшіліктері болғанын атап өту қажет, бұл бірқатар ірі
әлеуметтік-экономикалық және демографиялық мәселелерге әкеп
соқтырды. Кеңес дәуірінде өнеркәсіп, құрылыс және көлік дамуының негізгі
бағыттарын айқындай отырып, республиканың бүкіл индустриялық келбетінде өз ізін
қалдырды.

6.

- Қазақстанның индустриялық дамуының қарқыны Кеңестер
Одағының,
сондай-ақ
жеке
алғанда
көптеген
басқа
республикалардың тиісті көрсеткіштерімен салыстырғанда
жоғары болды;
- индустрияландыру жағдайында Қазақстанның өнеркәсіптік
дамуы негізінен жаңа құрылыстар есебінен жүзеге асырылды,
яғни елде Мәскеу, Ленинград, Донбасс, Харьков немесе Днепрге
тең келетін ескі өнеркәсіптік аудандар болған жоқ. Сондықтан
қазіргі
заманғы
қатынас
жолдарының,
құрылыс
материалдарының, қаражаттың, тұрғын үй, ас-су қорының т.б.
болмауынан орасан қиындықтарды еңсеруге тура келді.
Қазақ жернідегі
индустрияландырудың
ерекшеліктері:
- жаңа өнеркәсіптік құрылысқа тән белгі ірі кәсіпорындаркомбинаттар болды. Олар қала құрушы рөл атқарды және тиісті
өндірістік
ошақтың
орталықтарына
айналды.
Бұл
«Қарағандыкөмір»,
«Казполиметалл»,
«Алтайполиметалл»
комбинаттары, Ақтөбе химия, Семей ет-консерві, Гурьев балық
консерві, Алматы жеміс-көкөніс, Семей шұға фабрикасы және т.
б. жатты;

7.

- ауыр өнеркәсіп, ең алдымен оның өндіруші салалары: бүкілодақтық ауқымда негізгі
салаларды құрайтын көмір, мұнай және түсті металдар саласы барынша қарқынды дамыды;
- ауыр өнеркәсіп кәсіпорындары одақтық маңызға ие болды, осыған байланысты
республикада мамандандыру тар, шектеулі бағытта жүрді. Ал бұл Қазақстанның барлық
өнеркәсібінің шикізаттық бағыттылығын айқындап берді;
- Машина жасау саласы мүлдем жоқ еді. Металл өңдеу жекелеген зауыттардың жөндеу
шеберханалары арқылы жүргізілді. Машиналар, станоктар мен жабдықтар Қазақстанға
Орталық, Ленинград, Орал, Украина және басқа да аймақтардан жеткізілді. Қара
металлургия саласы болмады, шыны, цемент өндірілмеді.
- жоғарыда көрсетілген ауыр индустрияның өндіруші салаларымен бірге көлік, әсіресе
теміржол құрылысы алдыңғы қатарға шықты. 1928-1940 жылдары темір жол желісі шамамен
50% - ға, яғни 6581 шақырымға өсті. Осы жылдары Сібірді Қазақстанның оңтүстігімен, одан
әрі Орта Азиямен байланыстыратын Түркістан-Сібір темір жолы салынды.

8.

Бұл қиыншылықтар, сондай-ақ 20-шы - 30-шы жылдардың басында Қазақстандағы
индустрияландыруды жүзеге асыру жолдары және жұмысшы табының ұлттық
мамандарын құру мәселелері төңірегінде қоғамдық-саяси күштердің арасында өткір
көзқарастар қайшылығын туғызды.
Кейбіреулер «түйеден социализмге» көшу мүмкін емес және көшпелі өмір салты –
бұл қазақ халқының ерекшелігі, индустрияландыру оның «ұлттық ерекшелігін» бұзады
десе, басқалары, керісінше, индустрияландыруды аймақ үшін «табиғатқа келмейді», оны
өңкірде жүзеге асыру «мүмкін емес» деп санады. Үшіншілері республиканың ерекше
мүдделерін ескермей ақ, оның болашақтағы одақ құрамындағы даму идеясын қорғады.
Келесілері, индустрияландыру кезінде республиканың ерекшеліктерін ескеру қажет
және ел шикізат базасы болып қалмауы керек деп есептеді.
Алғашқы екі көзқарас өміршең болмады, сондықтан соңғы екеуінің арасындағ күрес
басталды. Казақ өлкелік комитетінің бірінші хатшысы Ф.И. Голощекин «Республика
өнеркәсібінде алып құрылыстар емес, жергілікті ұсақ және орта өнеркәсіпті дамыту
жетекші буын болуы тиіс» деген идеяны ұстанды.

9.

Экономикалық жағынан Қазақстан өнеркәсібін дамытудың, жаңа
кәсіпорындарды
шикізат
көздеріне
жақындатудың
басты
жақтаушыларының бірі С.Сәдуақасов: «былғары бар жерде, онда
былғары зауыттары бар, жүн жуатын жерде шұға фабрикалары бар»,
– деп негіздеп айтқан болатын. Оның индустрияландыру
жағдайында Қазақстанда өнеркәсіп пен көлікті дамыту жолдары мен
әдістері туралы көзқарастары оның «Ұлттар мен ұлтшылдар
туралы» (Қазақстанда «шикізат қана емес, жұмыс қолының болуы»,
сондай-ақ «Қазақстандағы тас көмір мен мұнайдың көп
миллиардтық қоры») мақаласында барынша толық баяндалған.
• Осылайша,
1920-шы жылдардың II жартысы мен 1930-шы
жылдардың басында Қазақстанды индустрияландыру жолдары
туралы өрбіген өткір пікірталаста Ф.И. Голощекин бастаған
Қазақстанның партиялық-кеңестік басшылығының ұстанымы үстем
болды және бұл бүкіл кеңестік кезеңдегі Қазақстан өнеркәсібінің
шикізаттық бағыттылығын айқындап берді. Қазақстан өнеркәсібінің
біржақты, шикізаттық бағытта ғана басымдық бере отырып дамуы ел
экономикасына әлі күнге дейін әсер етуде.

10.

Сонымен бірге, Қазақстанның 19261940
жылдардағы
индустриялық
дамуының бірқатар ірі әлеуметтікэкономикалық салдары болғанын атап өту
қажет, олардың қатарына оны аграрлық
саладан индустриялық-аграрлық салаға
айналдыруды;
республика
халқы
құрамындағы
қалалар
мен
қала
тұрғындарының үлес салмағының өсуін;
жұмысшы табының ұлттық кадрларын
қалыптастырудағы,
инженерліктехникалық интеллигенцияны құрудағы
олқылықтарды және т. б. жатқызуға
болады.
1926-1940 жылдар

11.

Қазақстандағы тоталитарлық жүйенің нығаюы 1925 жылдың
күзінде облыстық партия ұйымының басшысы болып сайланған
Филипп Исаевич (шын есімі Шая Ицкевич) Голощекин есімімен
тығыз байланысты. Қызылордаға келгеннен кейін бірден ол қазақ
ауылында Кеңес өкіметінің жоқ екенін және «Кіші Қазан» ауылымен
жүру қажеттілігін мәлімдеді. Негізгі міндет әлеуметтік теңсіздікті
жою арқылы дәстүрлі қауымдастықты жою болды. Келесі қадам
қазақтарды отырықшылыққа жаппай көшіру болатын. Бұл іс-шаралар
жергілікті коммунистердің наразылығын тудыратынын жақсы
түсінген Голощекин өзінің көзқарастарымен бөліспеген партия
жетекшілерімен күресті бастады. 1926 жылы С.Сәдуақасов пен С.
Ходжанов
«ұлтшылдыққа»
айыпталды.
С.
Сейфуллин,
М.Мырзағалиев, Н. Нұрмақов, С. Меңдешев және басқалары
қудалауға ұшырады. Ж. Сұлтанов, С.Сәдуақасов, Ж. Мыңбаев өз
қызметінен алынды. Олардың көпшілігі республикадан қуылды. 1928
жылдың аяғында Голощекиннің саяси қарсыластары, оның ішінде Ж.
Аймауытов, А. Байтұрсынов, М. Дулатов, М. Жұмабаев алғаш рет
тұтқындалды. Екі жылдан кейін М.Тынышпаев, Ж. Досмұхамедов, X.
Досмұхамедов және басқа да ұлттық интеллигенция өкілдері
тұтқындалды.

12.

Қазақстандағы оппозицияны жойып, Голощекин өзінің «Кіші
Қазан» идеясын жүзеге асыра бастады. 1926-1927 жылдары егістік
және жайылымдық жерлерді қайта бөлу жүзеге асырылды. 1 360
мыңға жуық шабындық пен 1 250 мың егістік жер бай
шаруашылықтардан алынып, кедейлер мен орта шаруаларға
берілді. Алайда бұл шара күтілетін нәтиже бермеді.
1927 ж. желтоқсанда ұжымдастыру съезі ретінде белгілі
БКП(б) ХV съезі өтті. Ұжымдастырудың басты мақсаты елді
индустрияландыруды жүргізу үшін белгілі бір материалдық база
құру болды. Осы саясатты жүзеге асыру барысында қоғам
дамуының экономикалық заңдары еленбегендіктен, командалықәкімшілік әдістер тағы да көмекке шақырылды. 1928-1929
жылдары сатып алу науқаны кезінде қолданылған репрессиялық
шаралардың көмегімен елдегі азық-түлік дағдарысы жеңілдетілді.
Шаруаларды таптық күресте пролетариаттың қарсыласы ретінде
қарастыра отырып, большевиктер социализм құру кезінде
ауылдағы таптық күрестің сөзсіз болатынын мәлімдеді. Бұл
ұжымдастыруды жүргізу әдістерін негіздеді, олар күштеу
сипатында болды.
Қазақстандағы
оппозицияны жойып,
Голощекин өзінің «Кіші
Қазан» идеясын жүзеге
асыра бастады.

13.

Келесі қадам ірі мал иелерінің
мүлкін тәркілеу болды, оларды
отбасыларымен бірге
тұрғылықты аймақтарынан тыс
жерлерге шығару. 700-ге жуық
шаруашылықтың мүлкі мен
малын тәркілеу көзделді.
Құжаттарға сәйкес, мал 696
шаруашылықтан алынды, бірақ
іс жүзінде бұл көрсеткіш
әлдеқайда жоғары болды. Ірі
мал иелері ғана тәркіленді.
1927 жылы желтоқсанда ірі бай
шаруашылығын тәркілеу жөніндегі заң
жобасын әзірлейтін арнайы комиссия құрылды.
1928 жылы наурызда Қазақстан Өлкелік
комитетінің бюросы ол заң жобасын бірнеше
рет қарап, нақтылады. Осы жылдың тамыз
айында Өлкелік комитет тәркілеу науқанына
тікелей басшылық жасайтын комиссия
ұйымдастырды. Комиссияның төрағасы болып
Е. Ерназаров тағайындалды, оның құрамына О.
Исаев, Н.Нұрмаков, Г. Тоғжанов, О. Жандосов
және т. б. кірді. 1928 жылдың 27 тамызында
Орталық Атқару комитеті мен Халық
Комиссарлары Кеңесінде тәркілеу жөніндегі
заң жобасы қабылданды. Республиканың
барлық аудандарына тәркілеуді өткізу жөнінде
нұсқаулар жіберілді.

14.

Заң бойынша малы, дүние-мүлкі тәркіленіп, өзі жер аударылуға
тиісті ірі байларға:
көшпелі аудандарда ірі
қараға шаққанда 400-ден
астам малы бар, жартылай
көшпелі аудандарда 300ден астам малы бар,
отырықшы аудандарда 150ден астам малы барлар
және бұрынғы сұлтандар
мен хандардың ұрпақтары
жатқызылды.
1928 жылы тамыздың 30-да Қазақ АКСР
ХКК-нің «Қазақстанның көшпелі,
жартылай көшпелі және отрықшы
аудандарын белгілеу туралы» арнайы
қаулысы қабылданып, соған сәйкес
аудандар белгіленді. Науқанды 1928
жылдың 1 қарашасында аяқтау
жоспарланды, яғни бір ай ішінде бітіру
керек деп шешті. Кейінірек ол тағы 10
күнге ұзартылды. 1928 жылғы 30
тамыздағы қаулыға сәйкес сонымен
қатар тәркіленгендерді жер аударуға
тиісті аудандар да анықталды.

15.

Тәркілеуге байланысты декретте әсіресе, көшпелі аудандардағы шаруа
қожалықтарына деген қаталдық айқын болды. Осы көшпелі аудандағылардың
малы тәркілеу мөлшерінен аз болған күннің өзінде де, егер бұл адамдар
ауылда ықпалды болса, кеңестендіруге қауіпті элемент ретінде жер
аударылуға тиіс болды. Тәркілеу туралы ереже бойынша
жер
аударылғандардың бәрі сайлау құқығынан айырылды.
Байларды тәркілеуді жүзеге асыру үшін комиссиялар құрылды. Уәкілдер
бастаған комиссия мүшелері тәркілеу барысында кеңес үкіметінің
нұсқауларын, яғни байларды тәркілеу туралы ережені өрескел бұрмалады.
Ауыл белсенділері жоғарыдан келген уәкілдің қолдауымен тіпті ауқатты
адамдарды да қыспаққа түсірді.
Республика көлемінде барлығы 696 «бай-феодалдар» тәркіленді. Қазақ
қоғамында ірі байлардың көп болмағанын осы 1928 жылғы жүргізілген
тәркілеу барысы мен оның нәтижелері көрсетіп берді. Алдын-ала жасалған
жоспар бойынша үкімет жоғарыдағы байлардан
225972 бас малды
тәркілейміз деп үміттенген еді. Бірақ үміт ақталмады, барлығы 144474 бас
мал ғана тәркіленді: бұл белгіленген жоспардың 64%-і ғана. Оның себебі
алдын-ала жасалынған малдың есебі дұрыс емес еді. Қазақстан басшылығы
кейіннен оны мойындауға мәжбүр болды. Барлық тәркіленген малдың
10,2%
отрықшы аудандардан, 83,3% жартылай көшпелі аудандардан
және 6,5% көшпелі аудандардан еді. Тәркіленген малдың 118919 басы
жеке шаруашылықтарға (74,3%) және колхоздарға (25,7%) таратылып
берілді. Тәркіленген малдар негізінде жаңадан 292 колхоз құрылды.

16.

Көптеген
қазақ
партия-кеңес
қайраткерлері тәркілеуге қарсы шықты.
Олар қазақ қоғамынның экономикалық
деңгейінің төмен екенін, сондықтан да
әлеуметтік сілкіністерге бармай, ауқатты
шаруа қожалықтарына салық мөлшерін
көбейту шаралары арқылы реттеуді
ұсынды.
Ал большевиктер болса бұл
пікірлерге
құлақ
аспай,
таптық
принциптерінен ауытқымай, сол мақсатқа
жету жолында күшпен тәркілеу идеясын
жүзеге асырды. Қазақ байларын тәркілеу
Қазақстандағы
күшпен ұжымдастыру
саясатының бастамасы болды. Байларды
тәркілеуден қазақ кедейлері материалдық
жағынан да, рухани жағынан да ештеңе
ұтқан жоқ. Керісінше, байлардың малын
тәркілеу «қайыршыланған»
ауылдар
халқының өсуіне әкелді. Қазақстандағы
ауқатты шаруа қожалықтарын тәркілеу мал
шаруашылығының даму қарқынын тежеді.
Жергілікті жерлерде жоғары басшылық
белгілеген
межеден
асып
түсу
үшін
күрес
басталды. Оның күшеюіне Қазан
революциясының 12 жылдық мерекесіне орай
«Правда» газетінде жарияланған Сталиннің
“Ұлы бетбұрыс жылы” деген мақаласы түрткі
болды. Сталин “шаруалар жаппай мақтау тұтып
келген
жеке
меншік
туын
лақтырып
тастап, ұжымдастыру релсіне көшуде” деген
пікір айтты. Ал 1929 жылы 10-17 қарашада
өткен
Б(б)КП
Орталық
Комитетінің
пленумында
Молотов та келесі жылы тек
«ұжымдастырылған
облыстар
ғана
емес
ұжымдастырылған республикалар туралы да
айтуға болады» деген көзқарасты білдірді.

17.

1930 жылы 5 қаңтарда БК(б)П Орталық Комитеті
«Ұжымдастыру қарқыны және мемлекеттің колхоз құрылысына
көмек шаралары туралы» қаулы қабылдады. Қаулыда Орталық
комитет жаппай ұжымдастыруды жүзеге асыру үшін елдің
аудандарын үш топқа бөлді: Бірінші топқа осы ұжымдастыруға
белгілі мөлшерде даяр деп есептелінген таза астықты аудандар
жатты. Оларға
Орта және төменгі Волга, Солтүстік Кавказ
аудандары кірді. Ол аудандарда шаруа қожалықтарын социалистік
жолмен қайта құруды 1931 жылдың көктемінде аяқтау белгіленді;
Екінші топқа елдің Украина, Орталық қара топырақты облыстар,
Сібір, Орал, Қазақстанның астықты аудандары жатты. Бұл
аудандарда ұжымдастыруды аяқтау мерзімі бір жылға ұзартылды,
яғни шаруа қожалықтарын ұжымдастыруды
1932 жылдың
көктемінде аяқтау қажет болды; Елдің бүкіл басқа өлкелері мен
облыстары үшінші топқа енді. Бұл жерлерде шаруа қожалықтарын
ұжымдастыруды 1933 жылдың көктемінде, яғни бірінші
бесжылдықтың аяғына қарай аяқтау жоспарланды. Көшпелі қазақ
ауылдары осы үшінші топқа жатқызылды.
1930 жылы 5 қаңтарда БК(б)П
Орталық Комитеті
«Ұжымдастыру қарқыны және
мемлекеттің колхоз құрылысына
көмек шаралары туралы» қаулы
қабылдады.

18.

Алайда Қазақстанда ұжымдастыру елдің басқа аймақтарымен
салыстырғанда баяу жүргізілуі тиіс деген пікірге Ф.И.Голощекин мүлде
қосылмады.
Ол
Қазақстанның
кенже
дамыған
аймақ
екеніне
қарамай,
ұжымдастырудың жоғары қарқынын мақтаныш етті.
Голощекин
Жер халық комиссариатының комиссары Яковлевке (ол
Бүкілодақтық ауылшаруашылық ұжымдары кеңесінің төрағасы) және РКФСР
ХКК төрағасының орынбасары Т. Рысқұловқа жіберген жеделхатында 19291930 жылдары республикада ұжымдастыруды күшейту үшін жоспардың
қайта қаралғанын, сөйтіп 1930 жылдың күзіне қарай ұжымдастырумен 350
мың шаруашылықтың қамтылатынын көрсетті. Осыған байланысты бүкіл
республикадағы ұжымдастыру жоспары қайта қаралды.
Қазақстанда 1928 жылы шаруа қожалықтарының тек 2 проценті ғана
ұжымдастырылса, 1930 жылы 50 проценті, 1931 жылдың қазанында 65
проценті ұжымдастырылды, яғни ұжымдастыру қарқыны жеделдетілді. 1931
жылы республикадағы 122 ауданның 78 ауданында ұжымдастырумен 70-тен
100 процентке дейін шаруа қожалықтары қамтылды.

19.

Шаруа қожалықтарын ұжымдастырудың жеделдетілген қарқыны күштеп жүзеге
асырылды. Ұжымдастыруды жүзеге асыру барысында еріктілік, қоғамдастыру принциптері
толық бұрмаланды. Ұжымдастыруға байланысты жүргізілген шараларда кімнің осы шараға
қарсы екенін айқындау бірінші орынға қойылды. Кімде-кім қарсы болса, ол тіптен кедей
шаруа болса да, тап жауы қатарына жатқызылды. Ұжымдастырылған шаруашылықтарға
жұмыс күші болып саналатын малды ғана қоғамдастырудың орнына, барлық малды
түгелдей алу шаралары жүргізілді. Күштеу, зорлық-зомбылық көрсету арқылы
ұжымдастыру шаралары тездетілді. Күштеп ұжымдастырушылар қазақ қоғамындағы
дәстүрлі мал шаруашылығының ерекшелігін мүлде еске алмады. «Асыра сілтеу болмасын,
аша тұяқ қалмасын», «Қайдан тапсаң онан тап, қаптың түбін қақ», «Социализмде сотқа
тартылмаған адам болмайды» деген ұр да жық ұрандар елдің түбіне жетті.
Алайда ұжымдастыруды жүзеге асыру барысында жіберілген зорлық-зомбылықтар
Орталық Комитеттің 1930 жылы 14 наурызда қабылдаған «Колхоз қозғалысындағы партия
бағытын бұрмалаушылықпен күрес туралы» қаулысында партия бағытын бұрмалау деп
қана бағаланды. Большевиктік орталық билік ауыл шаруашылығында жүргізіліп жатқан
шаралардың бәрін дұрыс деп есептеп, кемшіліктерді жіберіп отырғандармен күресу қажет
деді. Ол кемшіліктердің жалпы жүргізіп отырылған саясаттың қателігінен екендігі, яғни
үкіметтің шешімдері мен солақай нұсқаулары нәтижесінде болып жатқаны мойындалмады.

20.

Күштеп ұжымдастыру науқаны кезінде ауылда әлеуметтік жіктеу саясаты өте жоғары қарқынмен жүргізілді. КСРО
ОАК мен ХКК-нің 1930 жылы 1 ақпанда қабылдаған «Жаппай ұжымдастыру аудандарындағы ауыл шаруашылығын
социалистік қайта құруды нығайту және кулактармен күрес шаралары туралы» қаулысы негізінде ауқатты шаруа
қожалықтарына қарсы ашық террор басталды. Шаруа қожалықтарынан бай-кулактарды бөліп алып, оларды тап
ретінде жою жүзеге асырылды. Бай-кулактарды үш топқа бөліп жазалады. Бірінші топқа контрреволюцияшыл
белсенділер жатқызылды. Ондай топқа енген шаруалар бірден тұтқындалып, олардың ісі сотқа берілді. Екінші топқа
ірі кулактар жатқызылды. Бұл топқа енген шаруаларды да бірден ұстап, солтүстікке немесе жаппай ұжымдастыру
аудандарынан алыс аудандарға жер аударды. Ал, үшінші топқа кулактар отбасылары жатты. Оларды
ұжымдастыру аудандарындағы колхоздар бөлген жерлерге қоныстандырды.
Енді осы шаралардың жүзеге асырылуы барысында жазалануға белгіленген топтармен қатар сол үкім шығарылып,
жазаға тартылғандар арасында орташалар, тіптен кедейлер де болған. 1928-1929 жылдарда бай-кулактар есебіне
алынып жазаға тартылғандар, яғни қудаланғандар есебі 54 625 болды. 1931 жылы 5500 шаруа бай-кулак ретінде
аласталды. Ал енді 1928 жылғы тәркілеу кезіндегі қазақ қоғамындағы бай-феодалдар саны тек 696 ғана болғанын
ескерсек, бұлардың да кімдер екені белгілі. Бұл сандарды нақты деп айту қиын, себебі жауапқа тартатын органдардың
саны өте көп болды. Мысалы, 1932 жылы Юстиция Халық Комиссары өзінің өте құпия хатында барлық жауапқа
тартылғандардың бар болғаны 37, 3 проценті кулактар екенін, ал қалғаны қатардағы еңбекшілер екенін мойындаған.

21.

Күштеп ұжымдастыру саясаты халықтың наразылығын тудырды. Сол жылдары өлке
басшыларының Сталинге жазған хаттары қазақ даласында осы наразылықтың өте зор көлем
алғанын, Алтайдан Маңғыстауға дейінгі аймақты түгел қамтығанын, бұл туралы Кеңес
өкіметі басшыларының хабардар болғанын көрсетеді. Бір ғана 1929 жылдың
өзінде Қазақстанда 30-дан астам үлкенді-кішілі халық наразылығы болды. Олардың ішінде
өте кең көлемде болған көтерілістерге Тақтакөпір, Бостандық, Батпаққара көтерілістері
жатады. 1929-1930 жылдар аралығындағы қыс айларында наразылық өте күшті өршіді. Ол
туралы Ф. Голощекин Сталинге хабарлауға мәжбүр болды. 1929-31 жж. өлкеде барлығы 372
көтеріліс болып, оларға 80 мыңдай адам қатысты. Большевиктер бұл наразылықтардың
негізгі себебін байлар мен дін басыларының кеңес үкіметіне қарсы халықты
ұйымдастыруынан деп көрсетті. Кеңес үкіметі бұл көтерілістерді әскери күшпен басып
жаншыды.
Большевиктер жүргізген күштеп ұжымдастыру мен солақай отырықшыландыру саясаты
қазақ ауылына үлкен соққы болды. Әсіресе, мал шаруашылығы қатты күйзеліске ұшырады.
Ұжымдастыру мен отырықшыландыру кезінде дәстүрлі мал шаруашылығының ерекшелігі
есепке алынбай, түгел қауымдастырылған мал шығынға ұшырады. Сонымен қатар,
малдың көп бөлігі үкіметтің ет салығын орындауға жұмсалды. О. Исаев Қазақстан өлкелік
комитетінің YІ Пленумында 1929 жылы Қазақстанда 40 млн. бас мал болғанын, содан 1933
жылы 4 млн. ғана мал қалғанын мойындауға мәжбүр болды.

22.

Ұжымдастыру саясатының зардаптары қазақ халқының басына үлкен апат
әкелді. Күшпен ұжымдастырылған және материалдық
жағынан өте
әлсіз
шаруашылықтар күйзеліске ұшырап, нәтижесінде 1932-33 жылдары
халық аштыққа ұшырады. Сол кездегі мәліметтерге қарағанда аштық жайлаған
аудандарда халық баудай түсіп қырылған. Аштықтан өлген адамдарды жинап,
көмуге мүмкіндік болмаған. Аштықтың салдарынан адам етін жеу фактілері де өте
көп болған. Осындай жантүршігерлік көріністер туралы мәліметтерді зерттеушілер
тәуелсіздік алғаннан кейін архив қойнауынан алып жариялады.
Аштыққа
ұшыраған қазақтар босқын болып, елден шет аймақтарға үдере көшті.
Қазақстаннан шет аймақтарға кеткен қазақ босқындарының ауыр да жанкешті
тұрмысы туралы да деректер жеткілікті. Зерттеушілер 1930-1932 жылдары шетелге
кеткен қазақтар санын, қайтып келгендерді шығарып тастағанда 1,3 млн. адамға
жеткізеді.
Қазақтардың аштықтан қырылуы және шет аймақтарға үдере көшуі
нәтижесінде халық саны күрт азайды, яғни демографиялық апатқа әкелді. Мысалы,
1937 жылдың басында халық шаруашылығы есебінің бастығы М. Саматовтың Л.
Мирзоянға берген мәліметі бойынша 1930 жылдың 1 маусымы мен 1933 жылдың 1
маусымы аралығында халық саны 2 есеге кеміген.

23.

Қазақ халқының ауыр жағдайын
Қызыл крест және Қызыл жарты ай
қоғамының баяндама хаттарынан және Ресейдің басшы мемлекет қайраткері ретінде
жергілікті жерлерден Мәскеуге келіп түсіп жатқан басқа да мәліметтерден хабардар болған
Т. Рысқұлов, көп кешікпей-ақ Сталинге хат жазады. Аштыққа байланысты жоғарғы партия
мен үкімет басшыларына жазылған хаттар қатарын О. Исаевтің және “Бесеудің хаты”
толықтырады.
Ұжымдастыру мен кулактарды тәркілеу, сондай-ақ "халық жауларына" қатысты
алғашқы саяси үдерістер барысында КСРО НКВД лагерлерінің Бас басқармасы сұмдық
рөлге ие болды. Қазақстанда қуғын-сүргін бүкіл ел бойынша сияқты жаппай сипатқа ие
болды. 1930-1950 жылдары Қазақстанда 120 мыңнан астам адам саяси қуғын-сүргінге
ұшырап, олардың 25 мыңы атылды. Кеңес үкіметі жариялаған «әлеуметтік бөтен және
идеологиялық төзімсіз элементтерден тазарту» нәтижесінде ұлттық интеллигенцияның көп
бөлігі қуғын-сүргінге ұшырап, жойылды.
ХХ ғасырдың 30-жылдарындағы Кеңес мемлекетінің репрессиялық машинасының
қызмет бағыттарының бірі - бүкіл халықтарды қоныстанған жерлерден мәжбүрлеп көшіру
болды. Қазақстанға опасыздығы үшін айыпталған тұтас халықтар күштеп көшіріліп, еңбек
армиялары құрылды. Күштеп жер аударылғандардың алғашқы толқынын корейлер құрады,
олардың Қазақстанға қоныс аударуы 1941 жылға дейін жалғасты.

24.

• Екінші дүниежүзілік соғыстың басында Еділ бойындағы немістер қоныс
аударды. Осындай тағдыр қалмақ, қарашай, ингуш, шешен, балқар,
Қырым татарлары, месхетин түріктері, поляктар, күрдтердің де басына
келді. Халықтар үлкен қиындықтар мен қиыншылықтарды бастан
өткерді. Жүздеген мың отбасының оты өшіп, қирады. Күштеп жер
аударылғандардың көпшілігі аштық пен суықтан қайтыс болды. КСРО
Мемлекеттік Қауіпсіздік Комитеті басқармасының мәліметі бойынша,
1945 жылдың қазан айында күштеп көшірілген адамдардың саны
шамамен 2 млн. 464 мың адамды құрады. Қазақстанда 1937-1944
жылдары 1 млн. 109 мың адам Қазақ жерінен екінші Отанын тапты. Шын
мәнінде, Қазақстанда әрбір бесінші адам арнайы қоныс аударушы болды,
республика КСРО-ның алып ГУЛАГЫНА ұқсады.
• Осылайша,
осы саясаттың нәтижесінде «экономикалық лагерь»
бағытында үздіксіз жұмыс істеуді қамтамасыз ететін мемлекеттің
тоталитарлық жүйесі одан әрі нығайтылды.
2. Қазақстандағы отаршылдық саясаттың ауыр мұрасы өлкенің
жекелеген әкімшілік-аумақтық бөлімдер арасында бөлінгендігі болды.
Қазақ АКСР-нің құрылуы қазақ жерлерін біріктіру міндетін барынша
өткір қойды. Кеңес мемлекеттілігінің қалыптасуы, оның 1920-1930
жылдардағы өзгеруі мен тұрақтануы мысалында саяси мәдениеттің
динамикасы мен кеңестік этносаясаттың баламалық сипатын
көрсетеді.

25.

• 1920-1936 жылдары РСФСР құрамындағы ҚазССР әкімшілік-аумақтық құрылымы
бірқатар қайта құрулардан өтті. Губерниялардың (облыстардың) шекарасын,
құрамы мен санын өзгерту тұтастай алғанда қазақтардың дәстүрлі қоныстануының
негізгі аудандарын біріктіруге алып келді, бұл биліктің ұлттық саясатына сәйкес
этносаяси топтасу міндетін шешуге көмектесті. Сонымен қатар, әкімшілік
бірліктердің әр түрлі жиынтығымен байланысты республикалық бөліністер болды
(губерния және облыс, уезд-аудан-болыс). Қазақстанда кеңестік мемлекеттіліктің
қалыптасуының бірегей факторларының бірі астаналық орталықтың Орынбор
(1920 ж.) – Қызылорда (1925 ж.)-Алматы (1929 ж.) түрінде үш мәрте ауысуы болды.
Саяси, географиялық жағдайлар мен этноәлеуметтік қатынастардың өзара
байланысының ерекше сипаты белсенді әкімшілік-аумақтық қайта құрулармен
қатар жүретін Қазақстандағы кеңестік құрылыс үрдісіне әсер етті. 1920 жылдың
қазан айында ҚазАКСР құрамына Ақмола, Бөкей, Орынбор-Торғай, Семей
губерниясы және бұрынғы Каспий сырты облысының құрамына кірген Адай
ауданы кірді. Торғай губерниясы Ақтөбе, Қостанай, Орынбор және Торғай
губернияларына бөлінді. Алайда соңғысы таратылып, Қостанайгуберниясының
құрамына кірді.

26.

1920 жылы 14 қазанда Омбыда Сібревком жанындағы ҚазАКСР өкілдігі
құрылды. Ол әкімшілік және шаруашылық басқаруға қатысып, Семей және
Ақмола облыстарын ҚазАКСР құрамына беруге дайындық жүргізілді. 1921 ж.
қазан айында өткізілген Кеңестердің ІІ-ші съезінде республика құрамына жеті
губерния–Ақмола, Ақтөбе, Бөкей, Қостанай, Орынбор, Семей, Орал және
ҚазАКСР ОАК-не бағынатын Адай уезі кірді. 4 млн-ға жуық халықтың
жартысынан астамын қазақтар құрады. Түркістан құрамында болған Жетісу
және Сырдария облыстарын Қазақстанға қосу идеясы азаматтық соғыс кезінде
пайда болды.
1924 жылғы 27 қазанда КСРО Орталық Атқару комитетінің сессиясында
Түркістан АКСР-ін тарату туралы шешім қабылданып, өзбек және түрікмен
республикалары құрылды, Ал біраз уақыттан кейін қырғыз және тәжік
республикалары пайда болды. Оңтүстік облыстар Қазақстанға қосылды. 1925
жылдың басында республиканың астанасы оңтүстікке, Қызыл-Орда қаласына
көшірілді. 1925 ж. 6 сәуірде БОАК шешімімен Орынбор губерниясы Қазақстан
құрамынан бөлінді.

27.

Жаңа әкімшілік-аумақтық бөлініс бойынша республика құрамына Ақмола,
Ақтөбе, Жетісу, Орал губерниялары кірді: Республика құрамына бұрынғы Бөкей
губерниясы, Қостанай округі (1925 ж. тамызда губерния болған) және КазАКСР
ХКК-не тікелей бағынатын Адай уезі кірді. Республика Кеңестерінің V съезі 1925
жылғы сәуірде «Қазақ» тарихи этнонимі қалпына келтіріліп, автономия «Қазақ
АССР-і» деп атала бастады.
1926 жылға қарай Қазақстанға Қарақалпақ автономиялық облысы, Ақмола,
Ақтөбе, Жетісу, Семей, Сырдария және Орал-Бөкей губерниялары, Қостанай округі
және Адай уезі кірді.
Сонымен, 1921 жылы ҚазАКСР-і жеті губерния және бір уезден, 1925 жылы –
төрт губерниядан, Адай уезінің бір округінен тұрды, оларға Қарақалпақ
автономиялы облысы қосылды (1930 жылға дейін). 1926 жылы бұл алты губерния,
бір округ, уезд, автономиялы облысы болды. 1928 жылы алты губерния мен 42
уездің орнына 12 округ пен 189 аудан құрылды. Сол жылы округтерді жою туралы
шешім қабылданды, бірақ бұл үрдіс жалғасып, аудандар саны 123-ке дейін
қысқарды. Осылайша, Қазақстанның губернияларға, уездерге, болыстарға бөлінуі
қысқартылып, округтер мен аудандарға бөлінуі енгізілді.

28.

1932 жылы Республика облыс құрылымына қайта оралды: бұрынғы алты губернияның
әрқайсысы 17-20 ауданға бөлінді. Қарақалпақстан республика құрамынан шығарылды. Орал,
Қостанай, Сырдария, Гурьев, Петропавл, Алматы, Семей, Павлодар округтері облыс деп атала
бастады. Олардың кейбіреулері атауларын өзгертті және елде Алматы, Ақтөбе, Шығыс Қазақстан,
Батыс Қазақстан, Қарағанды, Оңтүстік Қазақстан облыстары құрылды.
1937 жылдың көктемінде Каз АКСР-інің ҚазКСР одақтық республика болып құрылуынан кейін,
ел Ақмола, Алматы, Ақтөбе, Шығыс Қазақстан (орталығы-Семей), Батыс Қазақстан, Қарағанды,
Қостанай, Солтүстік Қазақстан, Оңтүстік Қазақстан, Гурьев округтері негізіндегі тоғыз облысты
қамтыды. 1938 жылы Гурьев, Қызылорда және Павлодар облыстары, 1939 жылы Шығыс Қазақстан,
Ақмола, Семей, Жамбыл облыстары құрылды.
Осылайша, барлық қазақ жерлерінің бір Республика құрамына бірігуі қазақ халқының
тарихындағы маңызды кезең болды және кеңестік негіздегі қазақ мемлекеттілігінің құрылуы сол
кезеңде өте маңызды рөл атқарды.
3. Екінші дүниежүзілік соғыс ХХ ғасырдағы ірі тарихи оқиғалардың бірі болып табылады. Ол
алты жылға созылып, барлық құрлықтар мен мұхиттарды қамтыды. Соғысқа 61 мемлекет қатысты.
Екінші дүниежүзілік соғыстың ауқымы 4 жылдан аса уақытқа созылып, 36 мемлекетті қамтыған
бірінші дүниежүзілік соғыстың ауқымынан анағұрлым асып түсті.

29.

• Бірінші дүниежүзілік соғыс сияқты, екінші дүниежүзілік соғыс империализмнің
экономикалық және саяси дамуының біркелкі еместігінен, капиталистік елдер
арасындағы қайшылықтардың күрт шиеленісуінен және бір-бірімен күресетін екі
империалистік державалардың соғыс одағының пайда болуынан туындады. Германия,
Италия және Жапония бастаған фашистік және милитаристік мемлекеттер ВерсальВашингтон жүйесіне наразы болды және әлемді жаңа қайта бөлісуге, сонымен қатар,
Англия, Франция, АҚШ және осы мемлекеттермен байланысы бар елдердің
бақылауында болған отарларды, шикізат көздері мен нарықтарды басып алуға
ұмтылды. Германия көршілерін бағындырып, Кеңес Одағын жеңіп, Африка мен Таяу
Шығыста жаңа отарлық империя құруға үміттенді. Италия Жерорта теңізін
«итальяндық көлге» айналдыру мақсатында Балқан түбегі мен Таяу Шығыс елдерін,
Шығыс және Солтүстік Африканың бір бөлігін бағындыруды көздеді. ХХ ғасырдың
басында Кореяны басып алған Жапония Қытай мен Кеңес Одағының бір бөлігін,
сондай-ақ Бирма, Малайзия, Индонезия, Филиппин және басқа да «Оңтүстік теңіз
елдерін» басып алуға ұмтылды. Ең ірі фашистік-милитаристік мемлекеттер - Германия
мен Жапония осылайша әлемдік үстемдікке ұмтылды.

30.

Жапония мен Германияның мақсаты - ғасырлар бойына созылуы тиіс Еуропадағы
және әлемдік үстемдік орнату болды.
Екінші дүниежүзілік соғыстың басталу қарсаңында Италия Эфиопияны
(Абессиния) және Албанияны, Германия – Австрия мен Чехословакияны басып алды.
Жапония 1931 жылы Манчжурияны (Солтүстік-Шығыс Қытай) басып алып, 1937
жылы Қытайда соғыс қимылдарын бастады және Қытайдың ірі қалалары Пекин,
Шанхай, Нанкин секілді үлкен аумақты өздеріне қаратты. 1938 жылы жапондар Хасан
көлінің маңындағы кеңес жеріне, 1939 жылы Халхин–Гол өзенінің маңындағы Моңғол
Халық Республикасының аумағына басып кірді. Кеңес және моңғол әскерлері
басқыншылардың шабуылына тойтарыс берді.
1939 жылы 1 қыркүйекте фашистік Германияның Польшаға шабуылымен Екінші
дүниежүзілік соғыс басталды. 1939 жылы 3 қыркүйекте Ұлыбритания мен Франция
Германияға соғыс жариялағаннан кейін соғыс әлемдік сипатқа ие болды.
Ұлыбританияның отарлары мен доминиондары Үндістан Канада, Оңтүстік Африка
Одағы, Австралия және Жаңа Зеландия да осы елдің ұстанымын ұстанатындығын
білдірді. АҚШ өзінің бейтараптығын жариялады.

31.

28 қыркүйекте неміс әскерлері Варшаваны басып алып, қазан
айының басында қарсыласқан поляк армиясының соңғы ошақтарын
басып алды. Польша жеңіліске ұшырады. Осыдан кейін Кеңес үкіметі
өзінің қауіпсіздігін нығайту және сол кезде Польшаның құрамына
кіретін Батыс Украина мен Батыс Беларусь халқын қорғау үшін
бірқатар шаралар қабылдады. Сонымен, Польша аумағында Германия
мен Кеңес әскерлері арасында шекаралық желі орнатылды. 1939 жылы
28 қыркүйекте Мәскеуде «достық және шекара туралы» неміс-кеңес
келісіміне қол қойылды. Алайда, бұған қарамастан, 1940 жылы 18
желтоқсанда Гитлер «Барбаросса жоспарына» қол қойды, оған сәйкес
неміс әскерлерінің үш тобы үш бағытта: Ленинградқа, Мәскеуге және
Киевке шабуыл жасап, КСРО-ның батыс бөлігіндегі Кеңес әскерлерін
тез қоршап, жойып жіберуі керек еді. Операцияның түпкі мақсаты
Еділ-Архангельск сызығына жету болды. Осы сызықтың шығысында
орналасқан Орал өнеркәсібін «әуе соққысы арқылы күйрету»
жоспарланды.
1941 жылы 22 маусымда фашистік Германия әскерлері Кеңес
Одағына шабуыл жасады. Фашистер КСРО-ға қарсы соғысты
Атлантикадан Сібірге дейінгі «біртұтас неміс этникалық аумағын
құру» құру жолындағы шешуші кезең, славян және түркі-моңғол
тектес «адамгершіліктен» тазартылған» және әлемді жаулап алудың
алғышарты ретінде қарастырды. Англия мен АҚШ-тың жеңілуіне және
немістердің "монолитті" қоныстандыруына дейін Остланд, Украина,
Мәскеу, Кавказдың Рейх комиссариаттарын өзін-өзі басқаруға ұқсас
етіп құру жоспарланған болатын. 1941 жылдың аяғында – 1942
жылдың басында «Қауырт соғыс» жоспарларының күйреуі айқын
болып, Кеңес Республикаларын әлсірету жолдарын іздеуге тура келді.
Біртіндеп Еділ-Орал және Гросстуркестан буржуазиялық-ұлтшыл
мемлекеттерін, сондай-ақ Қарағанды, Новосібір және Кузнецк
«индустриялық облыстарын» құру жоспарлары пайда болды.

32.

28 қыркүйекте неміс әскерлері Варшаваны басып алып, қазан айының басында қарсыласқан поляк армиясының
соңғы ошақтарын басып алды. Польша жеңіліске ұшырады. Осыдан кейін Кеңес үкіметі өзінің қауіпсіздігін нығайту
және сол кезде Польшаның құрамына кіретін Батыс Украина мен Батыс Беларусь халқын қорғау үшін бірқатар
шаралар қабылдады. Сонымен, Польша аумағында Германия мен Кеңес әскерлері арасында шекаралық желі
орнатылды. 1939 жылы 28 қыркүйекте Мәскеуде «достық және шекара туралы» неміс-кеңес келісіміне қол қойылды.
Алайда, бұған қарамастан, 1940 жылы 18 желтоқсанда Гитлер «Барбаросса жоспарына» қол қойды, оған сәйкес
неміс әскерлерінің үш тобы үш бағытта: Ленинградқа, Мәскеуге және Киевке шабуыл жасап, КСРО-ның батыс
бөлігіндегі Кеңес әскерлерін тез қоршап, жойып жіберуі керек еді. Операцияның түпкі мақсаты Еділ-Архангельск
сызығына жету болды. Осы сызықтың шығысында орналасқан Орал өнеркәсібін «әуе соққысы арқылы күйрету»
жоспарланды.
1941 жылы 22 маусымда фашистік Германия әскерлері Кеңес Одағына шабуыл жасады. Фашистер
КСРО-ға қарсы соғысты Атлантикадан Сібірге дейінгі «біртұтас неміс этникалық аумағын құру» құру
жолындағы шешуші кезең, славян және түркі-моңғол тектес «адамгершіліктен» тазартылған» және
әлемді жаулап алудың алғышарты ретінде қарастырды. Англия мен АҚШ-тың жеңілуіне және
немістердің "монолитті" қоныстандыруына дейін Остланд, Украина, Мәскеу, Кавказдың Рейх
комиссариаттарын өзін-өзі басқаруға ұқсас етіп құру жоспарланған болатын. 1941 жылдың аяғында –
1942 жылдың басында «Қауырт соғыс» жоспарларының күйреуі айқын болып, Кеңес
Республикаларын әлсірету жолдарын іздеуге тура келді. Біртіндеп Еділ-Орал және Гросстуркестан
буржуазиялық-ұлтшыл мемлекеттерін, сондай-ақ Қарағанды, Новосібір және Кузнецк
«индустриялық облыстарын» құру жоспарлары пайда болды.

33.

1941-1945 жылдардағы Ұлы Отан соғысына Қазақстан біртұтас елдің бір бөлігі ретінде
қатысты. Соғыстың алғашқы күнінен бастап Қазақстан майдан арсеналдарының біріне айналды.
Бұл оның бұрыннан бар салаларда да, қайта құруға тура келген салаларда да бүкілодақтық
экономикаға қосқан үлесін арттыруды талап етті. Ұлы Отан соғысының басталуымен республика
экономикасын әскери тәртіпке көшіру жүзеге асырылды. Қарағандыда шахталар, Жезді, Шығыс
Қоңырат, Миргалимсай, Найзатас, Ақтөбе ферроқорытпа зауытының, Текелі және Өскемен
қорғасын-мырыш комбинаттарының кеніштері жедел қарқынмен салынды. 220 зауыт пен
фабрика алдыңғы қатардан Қазақстанға жеткізілді. Республикаға тамақ өнеркәсібінің 54, жеңіл
және Тоқыма өнеркәсібінің 53 кәсіпорны экспортталды. Көшірілген зауыттар мен
фабрикалардың орналасқан негізгі аудандары Алматы, Орал, Петропавл, Шымкент, Семей,
Қарағанды, Ақтөбе болды. Ақтөбе ферроқорытпа зауытының жаңа құрылысы Запорожье
ферроқорытпа зауытының жабдығына ие болса, Алматыдағы автожөндеу зауытының
аяқталмаған құрылысы Луганск ауыр машина жасау зауытының цехтары үшін негізгі базаға
айналды. Эвакуацияланған кәсіпорындар негізінде Қазақстанда станок жасау, оқ-дәрі өндірісі
пайда болды. 1942 жылы Қазақ КСР-нің егіс алаңы 1941 жылмен салыстырғанда 842 мың га-ға
өсті, бұл КСРО-ның егіс алаңдарының жалпы өсуінің 30% - ын құрады. Қазақ КСР-і соғыс
жылдары КСРО-ның ірі мал шаруашылығы базасы болды. Бүкіл ел бойынша Ш.Берсиев, Ы.
Жахаев, Ким Ман Сам, А. Дацкова, К. Сомжүреков, С. Оңғарбаевалардың звенолардың еңбектегі
ерліктері елге жайылды. Қазақстан тарихқа сенімді майдан арсеналы ретінде енді.

34.

Барбаросса жоспарын фашистік Германия КСРО-ны ішкі бірлігі жоқ
көптеген ұлттардың жасанды бірлестігі ретінде қарастырды және Остланд
(Беларуссия және Балтық жағалауы), Украина, Мәскеу (Ресей) және Кавказ,
Түркістан және Еділ-Орал рейхскомиссариаттарын құру жоспарланды.
Қазақстан «Үлкен Түркістан» отарының құрамына кіруі кіріп, «Ұлы Германия
империясының» шикізат және азық-түлік базасына айналуы керек еді. КСРОға шабуыл жасаған фашистік насихатшылар Кеңес өкіметі қуғын-сүргінге
ұшыратқан бұрынғы ақ гвардияшыларға, ауқатты шаруаларға, капиталистер
мен жер иелеріне, жаппай террор мен тоталитарлық режимнің зорлықзомбылығының құрбаны болған барлық адамдарға сенім артуы негізсіз емес
еді.
Соғыс жылдары қоғамдағы рухани-мәдени өмірге айтарлықтай өзгеріс
енгізді. Отан қорғауға арналған, отарлаушылыққа қарсы ұлт-азаттық
соғыстардың тарихын жырлайтын халық шығармашылығының мұраларын
насихаттау алдыңғы орынға шықты. Фашизммен бетпе-бет келген кезеңде
азаттық соғыстардың батырларына, ата-бабаларының аруақтарына сыйыну
ресми идеологиялық бағыттың талабына сай жүргізілді. Елде екі миллионнан
аса адам әскери дайындықтан өтті. Әрбір бесінші қазақстандық майданға
аттанды. Елдегі 27 әскери оқу орны соғыс жылдарында 16 мың офицерді
даярлықтан өткізді.

35.

Қазақстан халқы Отан қорғаушылар қатарына өз еркімен жаппай жазыла бастады. Мысалы,
Алматы медицина институтының студенті Маншүк Мәметова: «Отбасымыздан майданға жіберетін
ешкім жоқ, ағам да, апам да жоқ, сондықтан өзімді жіберуді өтінемін»,— деп әскери комитетке өтініш
берді. Қазақстаннан соғыс майдандарында 100-ге жуық ақындар мен жазушылар шайқасқан.
Республика бойынша 2 миллионнан астам адам әскери даярлықтан өтті.
Соғыстың алғашқы кезеңінде 14 атқыштар және атты әскер дивизиясы, 6 бригада құрылып,
майданға жіберілді. Қазақстандық 36 жеке атқыштар бригадасы 30-дан астам ұлттан құрылды.
Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Қырғызстаннан шақырылған жігіттерден 316-атқыштар
дивизиясы құрылып, оның командирі генерал М. В. Панфилов болды. Армия қатарына 1196164
(1196300) қазақстандық қосылып, әрбір бесінші адам майданға аттанды.
Соғыстың сипаты: Германия тарапынан бұл соғыс агрессиялық, жаулап алушы, әділетсіз соғыс
болды, ал Кеңес Одағы тарапынан әділетті өз жерін қорғаған, азаттық Отан соғысы болды.
Соғыстың басталуына байланысты ел экономикасын соғыс жағдайына бейімдеу басталды.
Қазақстан экономиканы соғысқа бейімдеп қайта құру әскери бағытқа көшірілді. Бейбіт мақсаттарға
жұмсалатын қаржы мейлінше қысқартылды. Көптеген кәсіпорындар қорғаныс өнімдерін шығара
бастады.

36.

Өнеркәсіптерді
Қазақстанға көшіру екі
рет жүргізілді:
1.1941 жылдың аяғы мен 1942 жылдың басы;
2.1942 жылдың күзінде өнеркәсіп орындары, кәсіпорындар,
негізінен, Мәскеу, Ленинград облыстарынан, Украина, Белорусь
жерлерінен әкелінді.
Украинадан Қазақстанға көшіріліп әкелінген кәсіпорындар:
Харьков электротехника заводы, Подольск механика заводы,
Запорожье ферроқорытпа заводы, Днепропетровск вагон жасау заводы
т. б. Украинадан Қазақстанға 70 өнеркәсіп орны мен жабдығы әкелінді.
Қазақ КСР-не әкелінген өнеркәсіптер мен фабрикалар,
кәсіпорындар: Алматы, Қарағанды, Шымкент, Петропавл, Семей,
Ақтөбе, Орал қалаларында орналастырылды.
• Әрине, Қазақстанға әкелінген кәсіпорындар өте қиын жағдайда жұмыс
істеді. Өнеркәсіп орындарымен бірге Қазақстанға майдан өңірінен
көптеген мамандар да көшірілді. Мысалы, тек қана Домбасстан 3200ге жуық шахтер, 2000-дай құрылысшы келді. Майдан өңірлерінен
келген инженер-техниктер саны 700-дай болды.
Қазақстан КСРО-ның негізгі әскери-өнеркәсіп базасына
айналды. 1942 жылы Одақта өндірілген қорғасынның 85%-ын,
көмірден 18%-ын, молибденнің 60%-ын, октанды мұнайдың 1 млн
тоннаға жуығын берді.

37.

1942 жылы 24 тамызда Мемлекеттік Қорғаныс Комитетінің «Қарағанды көмір алабында көмір өндіруді
арттыру жөніндегі шұғыл шаралар туралы» қаулысы шықты. Облыстың және ауданның еңбеккерлері Қарағанды
шахталарын қамқорлыққа алу жөнінде патриоттық қозғалыс бастады. Шахтерлерді азық-түлікпен қамтамасыз ету,
шахталарда тұрақты жұмыс істеу үшін адамдар жіберу, Қарағанды облысындағы 30 желісі 3 есе, оқушылар саны
5 есе көбейді. 1943 жылы забойлар желісі көбейіп, жер астында екінші Қарағанды пайда болды. Мұнайлы
аудандарға көмек көрсетілді. Атырау мұнай өңдеу заводын, Каспий-Орск мұнай құбырын салу үшін қуатты құрылыс
ұжымы ұйымдастырылды. Соғыс жылдыры салынған құрылыстар:
Мақат — Қосшағыл темір жолы, Петровский машина жасау заводының екінші кезегі, Пешной аралы — Шарин
құбыр жолы, Атырауда теңіз порты мен мұнай өңдеу заводы, «Комсомол» кәсіпшілігі т. б.
Соғыс кезеңінде ауыл шаруашылығындағы жағдай төмендеді. Ауылшаруашылық еңбеккерлерінің саны 1939
жылмен салыстырғанда 1942 жылы 600 мыңға кеміді. Колхоз өндірісінде әйелдер еңбегінің үлесі артып, 1940
жылғы 48%-дың орнына 1942 жылы 75% -ға жетті. 76 мың механизаторлардың 55 мыңнан астамы әйелдер болды.
Бүкілодақтық социалистік жарысқа 10 мыңнан астам тракторшы қыз-келіншек қатысты.
1942 жылы егіс көлемі 1941 жылмен салыстырғанда 842 мың гектарға көбейді. 1943 жылы 775 мың га жаңа
жер алқаптары егістікке арналды.
Қазақстандық жауынгерлер Украинаны, Белоруссияны, Балтық бойын, Молдовияны азат етуге қатысты.
Мыңдаған қазақ жігіттері Кеңес әскерінің құрамында Шығыс Европа халықтарын Гитлердің тепкісінен азат етуіне
ат салысты.

38.

Кеңестік Шығыс әйелдері арасынан бірінші болып Ленин орденімен және Алтын
жұлдыз медалімен марапатталғандар — шығыстың қос шынары: пулеметші М.
Маметова мен 54-атқыштар бригадасының мергені Ә. Молдағұлова болды.
Кеңес Одағының батыры, Қазақстан республикасының қорғаныс министрі Сағадат
Нұрмағамбетов те Берлин үшін ұрыстарға өз жауынгерлерін бастап кірді. Берлинге
шабуыл жасауға жерлестеріміз Есжанов, И.Я.Сянов, Х.Қайдаусов, З. Тұрарбеков, Х.
Көбеков, Т. Бигелдинов, А.Еремеев, Н.Шелихов және т.б. көптеген адамдар қатысты.
Жас офицер Р.Қанқарбаев өзінің досы Г.Булатов пен бірге рейстаг терезелерінің біріне
алғашқыларының бірі болып алқызыл Жеңіс туын желбіретті, ал Орал өңірінің жас
офицерлері Қ.Меденов пен Р.Қараманов Берлин ратушасының төбесіне тікті.
• Қазақстандықтар партизандық қозғылысқа белсене қатысты. Толық емес мәліметтерге
қарағанда Украинаның партизандық құрамалары мен отрядтарында 1500, Ленинград
облысында 220-дан астам қазақ жігіттері соғысқан. Белоруссияның әр түрлі
аудандарында әрекет еткен 65 партизандық бригадалар мен шоғырларда 1500-ден аса
қазақстандықтар болған.

39.

• Партизан қозғалысына қатысқан даңқты қазақ жігіттері: Ғ.Ахмедьяров, Ғ.Омаров, В.Шарудов,
Қ.Қайсенов, Ә.Шәріпов, Ә.Жангелдин, Ж.Саин, Н.Көшекпаев т.б. есімдері бүгінде зор құрметке
ие болды.
-1945 жылы 2 мамырда Берлин қаласы алынды.
-1945 жылғы 8 мамыр-фашистік Германияның тізе бүккендігі туралы шартқа қол қойылды.
-1945 жылғы 9 мамыр-Қызыл Армия жеңіске жетіп, Ұлы Отан соғыс аяқталды.
1945 жылғы 9 тамыз — одақтастық міндеттемелерге сәйкес КСРО соғыстың соңғы ошағы
Жапонияға қарсы соғыс басталды. Қиыр шығыста Жапониянға қарсы соғысқа аттанған әскери
бөлімдер арасында қазақстандық құрамалары да болды. Тынық мұхит флоты әскери-әуе
күштерінің 12-шабылдаушы авиация дивизиясының звено командирі,көкшетаулық Михаил Янко
1945 жылғы тамыздың 10-ында Гастэллоның ерлігін қайталады.
Жапонияға қарсы шайқастарға Ақтөбеде құрылған 74-жеке теңіз атқыштар бригадасының
негізінде ұйымдастырылған 292-атқыштар дивизияның жауынгерлері Кеңес Қарулы Күштері
дәстүрінің даңқын шығарды. Забайкалье сонан соң 1-Қиыр Шығыс майдандары әскерлерінің
құрамында қазақстандық 129-миномет полкі шайқас жүргізді. Қазақстан минометшілері батылдық
және ерлік көрсеткені үшін 2027-жауынгерлік ордендер мен медальдарға, соның ішінде 14 адам
«Кореяны азат еткені үшін», 234 адам «Жапонияны жеңгені үшін» медальдарына ие болды.

40.

Ұлы Отан соғысындағы ерліктері үшін Кеңес Одағының Батыры
атағын алғандар:
Қызыл Армияның
Қиыр Шығыстағы соғысы
24 күнге созылды. 1945
жылғы 2 қыркүйекте
Жапония жеңілгендігі
туралы шартқа қол қойды.
Сөйтіп, екінші дүниежүзілік
соғыс аяқталды.
1. Барлығы - 11600 адам;
2. Қазақстандықтар - 497, оның ішінде қазақтар — 97;
3. Қазақ қыздары — 2.
Екі мәртебе Кеңес Одағының Батыры атағын алғандар: Талғат
Бигелдинов, Леонид Беда, Иван Павлов, Сергей Луганский.
Үш мәрте Кеңес Одағының Батыры атағын алған И.Н.Кожедуб Шымкентте орналасқан Чугуев әскери авиация училищесінің түлегі.
Солдат ерлігі орденінің толық иегері — 142 қазақстандық. Кеңес
Одағының орден, медальдарымен марапатталған қазақстандықтар — 96638.
Жалпы екінші дүниежүзілік соғыстағы жеңіс Кеңес Одағына қымбатқа
түсті. Елдің 27 млн астам адамдары соғыста қаза болды. Оның 603 мыңы
(400 мың) қазақстандықтар.
• Міне, осылай Кеңес халқы мен оның Қарулы күштері бұдан 69 жылдан
астам бұрын адам баласының қас жауы фашизмді осылай талқандады.
КСРО-ның Ұлы Отан соғысында өз елінің бостандығы мен тәуелсіздігін
қорғап қалды, Европа халықтарын фашизмнің қанды шеңгелінен құтқарып,
жеңімпаз халық атанды.

41.

Қорытынды:
Бір сөзбен айтқанда, Қазақ КСР соғыстың барлық ауыртпалығын
қабылдады, оның салдары қазақ халқының тарихына мәңгі жазылды.
Осылайша, 1920-40 жылдар Қазақстан тарихындағы күрделі де қарамақайшы кезеңді білдіреді. Республикамыз үшін Қазақстанның Кеңес
Одағының шикізат қорына айналуы, жаппай ашаршылық, сталиндік
қуғын-сүргін, жүздеген мың адам өмірін қиды және Қазақстанды үлкен
концлагерьге және соғыс құрбандарына айналдырды, бірінші кезекте
титулдық ұлттың демографиялық негізін өзгертті. Сонымен қатар,
Қазақстан аумағында Кеңестік мемлекеттік құрылыс моделі жүзеге
асырылды.

42.

Әдебиеттер:
1. Қазақстан тарихы (көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық. ІҮ том.
Алматы., «Атамұра»., 2010. 1989ж. дейін.
2. Бегалиева А.К. Қазақстан тарихы: оқу құралы. Алматы., 2017ж.
3. Кан Г.В., Шаяхметов Н.У. Қазақстан тарихы. Оқулық. – Алматы, 2007.
4. Артықбаев Ж. Қазақстан тарихы: Оқулық. – Астана: Фолиант, 2013. –
360 бет.
5. Қазақстан тарихы қазіргі заманнан бүгінге дейін. (очерк). А., 1994. 264-
б.
• 6. Омарбеков Т. Қазақстан тарихының өзекті мәселелері. Көмекші оқу
құралы. Алматы: Өнер, 2003. – 552 б