O‘zbekiston hududi shiddat bilan cho‘llanishda davom etmoqda. Sabab, oqibat va yechimlar

1.

Temirov Fazliddin Bekmamat o’g’li
Mustaqil izlanuvchi
O’zbekiston Respublikasida “Yashil
Iqtisodiyot’’ni rivojlantirish
O‘ZBEKISTON HUDUDI SHIDDAT BILAN
CHO‘LLANISHDA DAVOM ETMOQDA: SABAB,
OQIBAT VA YECHIMLAR

2.

Qurg‘oqchilik va unumdor yerlarning kamayishi bmtni ham
tashvishga solayotgan muammolardan biri.
2020 yilning oktyabr oyi boshida ted countdown xalqaro iqlim
tashabbusi ostida o‘tkazilgan forumda nutq so‘zlagan antoniu guterrish
global iqlim o‘zgarishi va qurg‘oqchilik masalalariga alohida etibor
qaratish zarurligi haqida gapirgandi.
“Agar biz hozir harakat qilmasak, bu asr insoniyat uchun so‘nggi
asr bo‘lishi mumkin. Global iqlim o‘zgarishi misli ko‘rilmagan o‘rmon
yong‘inlari, kuchli va tez-tez uchraydigan siklonlar, toshqinlar,
qurg‘oqchilik va boshqa ekstremal ob-havo hodisalarini keltirib
chiqarmoqda”, degan BMT rahbari.
Afrikaning qurg‘oqchilik va cho‘llanish yuqori bo‘lgan
hududlaridan taxminan 60 million nafar aholi boshpana, oziq-ovqat va
ish izlab yevropa hamda shimoliy afrika mamlakatlariga ko‘chib o‘tgan.

3.

4.

Har xil darajada cho‘llanish sun’iy sug‘oriladigan yerlarning
30 foizida, tabiiy yog‘ingarchilik bilan namlangan qishloq
xo‘jaligi yerlarining 47 foizida va yaylovlarning 73 foizida
sodir bo‘ladi. Hisob-kitoblarga ko‘ra, har yili 1,5 milliondan
2,5 million gektargacha sug‘oriladigan yerlar, 3,5
milliondan 4 million gektargacha tabiiy yog‘ingarchilik
bilan namlangan qishloq xo‘jaligi yerlari va taxminan 35
million gektarga yaqin yaylovlar to‘liq yoki qisman
yo‘qoladi. BMT cho‘llanishning bu qadar tez rivojlanishi
oqibatida 2025 yilga borib, dunyo aholisining har beshinchi
odam cho‘llashgan hududda yashashga majburligi haqida
gapirgan.

5.

CHO‘LLANISH NIMA?
CHO‘LLANISH ATROF-MUHITDAGI EKOTIZIMLARDA UNUMDOR
YERLARNING ULUSHI KAMAYISHI. EKOLOGIK O‘ZGARISHLARNI YUZAGA
KELTIRISHDA
TABIIY
OMILLAR
BILAN
BIRGA,
ANTROPOGEN
OMILLARNING O‘RNI HAM MUHIM SANALADI. KRITIK OB-HAVO
SHAROITI, AYNIQSA, QURG‘OQCHILIK VA ODAMLARNING YERLARNI
IFLOSLANTIRADIGAN VA YO‘Q QILADIGAN HARAKATLARI (SHU
JUMLADAN, ORTIQCHA ISHLOV BERISH, O‘ TLOQ VA O‘RMONLARNI YO‘Q
QILISH)
EKIN
MAYDONLARINI
CHO‘LGA
AYLANTIRMOQDA .
EKOTIZIMLARNING O‘ZGARISHI VA CHO‘LLARNING KENGAYISHI BILAN
OZIQ-OVQAT ISHLAB CHIQARISH KAMAYADI, SUV MANBALARI QURIYDI
VA AHOLINING AYRIM GURUHLARI YANADA QULAY SHAROITGA EGA
BO‘LGAN JOYLARGA KO‘CHIB O‘ TISHGA MAJBUR BO‘LMOQDALAR.

6.

CHO‘LLANISH QANDAY
OQIBATLARGA OLIB KELADI
•Oziq-ovqat
mahsulotlarining
kamayishi,
tuproq
pasayishi va yerning tabiiy chidamliligini yo‘qolishi;
unumdorligining
•Daryolarning quyi oqimlarida toshqinlarning ko‘payishi, suv sifatining
yomonlashishi, daryolar va ko‘llarda cho‘kindi jinslar, suv omborlari va
harakatlanuvchi kanallarning loyqalanishi;
•Shamol, chang, shu jumladan ko‘z, nafas olish va allergik kasalliklar va
psixologik stress tufayli inson sog‘lig‘ining yomonlashishi;
•Ta’sirlangan aholining odatdagi turmush
hududlarga ko‘chib o‘tishga majbur qilish.
tarzini
buzish,
• Aholi migratsiyasi tufayli yuqumli kasalliklarning tarqalishi.
boshqa

7.

8.

CHO‘LLANISH MUAMMOSI
MINTAQAMIZDA
Sayyoramizda global miqyosda sodir bo‘layotgan cho‘llanish
jarayonlari yog‘ingarchilik kam kuzatiladigan o‘rta osiyo
mintaqasida ham keng o‘rin olgan. Ayniqsa, qizilqum va qoraqum
cho‘llari bilan tutash bo‘lgan orol dengizi havzasi ekologik ofat
zonasi deb e’lon qilingan.
Cho‘llanish jarayonlari 210 mln gektar maydonni egallab yotgan
o‘rta osiyoning arid (qurg‘oqchil) hududlari uchun ham bog‘liq.
Turon tabiiy geografik o‘lkasida, xususan qizilqum cho‘lida
cho‘llanish hodisalarining geografik tarqalishi boshqa arid
o‘lkalarga nisbatan o‘ziga xoslikka ega.

9.

O‘RTA OSIYO MINTAQASI, XUSUSAN O‘ZBEKISTON
HUDUDIDA HAM CHO‘LLANISH BILAN BOG‘LIQ VAZIYAT
YIL SAYIN JIDDIYLASHIB BORMOQDA. BUNGA ASOSIY
SABAB
• D a rax t zo r l a r ni ng m aydo ni y i l da n y i l ga ka m ayi shi ;
• O ro l d e ngi z i h u dudi da c h o ‘ l l a ni s h s u r ’at i o s h i b,
d e ngi z s u v i o ‘ r n i da q u m, t u z p aydo b o ‘ l i s hi ;
• M e ’yorda n ko ‘ p s u vda n fo yda l a ni s h n a t i j a s i da
ye r ni ng s u v l i e roz i ya s i ko ‘ payi shi .

10.

Birlashgan millatlar tashkilotining hukumatlararo qo‘mitasi
tomonidan cho‘llanishga qarshi kurashish va qurg‘oqchilikni
yumshatish bo‘yicha 1994 yil 17 iyun parij konvensiyasi qabul
qilingan edi. O‘zbekiston respublikasi ham cho‘llanish va
qurg‘oqchilik oqibatlariga qarshi kurashishning muhimligini
e’tiborga olib, 1995 yilda ushbu konvensiyaga qo‘shildi.
O‘zbekiston respublikasining 70 foizdan ko‘proq hududi cho‘l va
chala cho‘ldan iboratligini inobatga olsak, sug‘oriladigan yerlarda
sho‘rlanish, botqoqlanish, shamol va suv eroziyasi, yaylovlarda yer
osti suvlari sathining ko‘tarilishi, ayniqsa, qizilqum cho‘lidagi
qoraxotin,
oyoqog‘itma,
mullali,
mingbuloq
botiqlarida
cho‘llanishning oqibatlarini yaqqol ko‘rishimiz mumkin.
Orol
dengizi suv sathining qurishi tufayli o‘zbekistonda yana
qo‘shimcha 3 mln gektardan ortiq maydonda orolqum paydo
bo‘ldi.
Natijada,
ushbu
hududda
ekologik
muhit
yomonlashib, cho‘llanish jarayonlari yanada kuchaydi va ko‘plab
ijtimoiy muammolarni yuzaga keltirdi.

11.

12.

Bugungi kunda cho’lashib borayotgan
yaylovlardan samarali foydalanib , ko’proq chorva
mollari uchun oziqa olish va ularni cho’lga aylanib
ketishini oldini olish mumkun.
Eng muhimi ekologiyaga zarar yetqazmasdan bu loyihani
amalga oshirsa buladi .
1) quyosh batareyalari
2) yer osti suvlari
3) tejamkor texnologiyalardan foydalanilgan xolda

13.

14.

NATIJADA!!!
CHO’LLANISHNI OLDI OLINADI.
CHORVA MOLLARIGA OZIQA
XOSILDORLIGI 10 BAROBARDAN
20BAROBARGACHA OSHADI BUNING
NATIJASIDA GO’SH MAXSULOTLARI
NARXI XALQIMIZ XAMYONBOB
BO’LADI.
EKOLOGIYAGA YAXSHILANISHIGA XISA
QUSHADI
Bugungi kunda O‘zbekistonda yaylov va pichanzorlarning
umumiy maydoni 21,1 million gektarni yoki mamlakat yer
maydonining 46,5 foizini tashkil etadi. Ammo keyingi 35-40
yil davomida ko‘chma chorvachilikda yaylovlardan
me'yordan ortiq foydalanish, mollarni yaylovlarda ortiqcha
boqish hamda boshqa antropogen ta'sirlar natijasida
chorva ozuqasi hajmi kamayib, yaylov yerlari inqirozga yuz
tutmoqda. Tahlillarga ko‘ra, hozirgi kunga kelib
mamlakatdagi yaylov maydonlaridan 16,4 million gektari
(78 foizi) inqirozga uchragan, 20 foizdan ortiq maydondagi
yaylov va pichanzorda o‘simliklar soni hamda turlari
kamayib, mahsuldorlik 2 barobarga qisqargan.

15.

O‘zbekistonda yaqin yillar ichida
cho‘llanish jadallashgan
Fanlar akademiyasi qoshidagi seysmologiya instituti direktori, geografiya
fanlari doktori vahob rafiqovning so‘zlariga ko‘ra, o‘zbekistonda cho‘llanish
jarayonini o‘rganish va xaritaga solish o‘tgan asrning 60-yillaridan
boshlangan. Hozirga kelib cho‘llanish jadallashmoqda . Olimning aytishicha,
2015 yildagi o‘zbekiston hududining cho‘llanish jarayoni aks etgan 1 million
masshtabli xaritada yashil hududlar ko‘pligini ko‘rish mumkin. Shu holatda
o‘zbekiston 80ga yaqin quruq va ho‘l mevani yetishtirib, 180ga yaqin
mamlakatga eksport qi l adi .
“Agar cho‘llanishga qarshi chora-tadbirlarni amalga oshirmasak, 2030–40
yillarga borib, eksport hajmi keskin tushib ketadi . Bu jarayon yildan yilga
kuchayib boryapti. Masalan, janubiy, sharqiy, shimoliy va borgan sari g‘arbiy
viloyatlarga qarab cho‘llanish jarayoni tezlashyapti .Qarnacho‘l, mirzacho‘l,
sherobod, dalvarzin, qoraqalpoq cho‘llari chegaralari kengayishda davom
etyapti. Ular qatoriga o‘tgan yillar ichida eng yosh bo‘lgan cho‘l – orolqum
ham qo‘shildi . Orolqum hozir 60 yoshga to‘ldi va uni dunyodagi eng yosh cho‘l
desak, mubolag‘a bo‘lmaydi .Orolqum cho‘li turkmanistondagi qoraqum cho‘li
bilan o‘zbekistondagi qizilqumni birlashtirib yubordi . Avval bularning
o ‘rtasidan amudaryo o qib o ‘tardi ”

16.

O‘zbekistonda tomchilatib sug‘orish
texnologiyasi yetarlicha
ommalashmayapti
Xalqaro siyosiy konsultant, hashar weyek ijtimoiy loyihasi muallifi va
rahbari suna park ham cho‘llanish muammosiga befarq emas. “Oxirgi
hisobotlarga ko‘ra, o‘zbekiston hududining 70 foizi cho‘llangan.
Chunki bu hudud juda quruq va unda suv resurslari yetarli emas.
Cho‘llanishga olib keladigan omillardan biri – qishloq xo‘jaligining
oqilona tashkil qilinmagani . Ikkinchidan, qishloq xo‘jaligi chor va
mollarining noto‘g‘ri o‘tlatilishi ham bunga sabab bo‘ladi . Chor va
mollari o‘tlatishga yuborilganda, ular o‘simliklarni ildizi bilan yeb
yuboradi . Bu esa degradatsiya j arayonini tez lashtiradi .
Cho‘llanish jarayonining borishi va sabablarini kompleks nazorat
qili sh kerak. Qachon, qayerda chor vani o‘tlatish, qayerda qishloq
xo‘jaligini tashkil qilish mumkinligini belgilab berish kerak.
Cho‘llanishga qarshi kurashish bo‘yicha butun dunyoda texnologiya
bor. O‘zbekistonda ham ekinlarni tomchilab sug‘orish texnologiyasi
bo shlangan, l ekin keng mi qyosda emas”, – deydi suna park.