Аутизмі бар балалардың сөйлеу коммуникациялық дағдыларын дамыту студент

1.

Аутизмі бар балалардың
сөйлеу коммуникациялық
дағдыларын дамыту
студент:

2.

МАЗМҰНЫ
1
1.1
1.2
1.3
2
2.1
2.2
2.3
КІРІСПЕ................................................................................................
АУТИЗМІ БАР БАЛАЛАРДА СӨЙЛЕУ КОММУНИКАТИВТІ ДАҒДЫЛАРЫН
ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ....
7
Аутизмнің сипаттамалары...................................................................
Аутизмі
бар
балаларда
сөйлеу
коммуникативті
дамыту...................................................................................................
9
Аутизмі
бар
балаларда
коммуникативті
жолдары........................................................................
дағдыларды
9
дағдыларын
14
қалыптастыру
19
АУТИЗМІ БАР БАЛАЛАРДА СӨЙЛЕУ КОММУНИКАТИВТІ ДАҒДЫЛАРЫН
ДАМЫТУДЫҢ
ПРАКТИКАЛЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ......................................................................................
23
Аутизмі
бар
балаларда
сөйлеу
және
коммуникацияны
ұйымдастыру........................................................................................
23
Сабақтарды жоспарлау және өткізу....................................................
Аутизмі бар балаларда сөйлеу коммуникативті дағдыларын
отбасының рөлі...............................................................
ҚОРЫТЫНДЫ......................................................................................
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ..........................................
ҚОСЫМША..........................................................................................
оқытуды
дамытудағы

3.

АҚПАРАТ КӨЗДЕР
• Қaзaқcтaн Pecпyбликacының «Кeмтap
бaлaлapды әлeyмeттiк жәнe мeдицинaлықпeдaгoгикaлық түзeтy apқылы қoлдay тypaлы»
2002 жылы 11 шiлдe №343-II Зaңы
• Тебенова Қ. С., Рымханова А. Р. Арнайы
психология: Оқулық. – Алматы: 2011. – 264 б.
• Айтбаева А.Б. Коррекциялық педагогика
негіздері: оқу құралы. – Алматы: Қазақ
университеті, 2011. – 160 б.
• Рымханова А.Р. «Арнайы психология» пәні
бойынша электрондық дәрістер курсы: 5В010500
– «Дефектология» мамандығы.. – ҚарМУ.–
Қарағанды, 2008.

4.

КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың мақсаты – аутизмі бар балаларда сөйлеу коммуникативті дағдыларын
дамытудың әртүрлі әдістері мен тәсілдерін зерттеу, сонымен қатар оқытуды ұйымдастырудың
практикалық аспектілерін және сөйлеу мен қарым-қатынасты дамыту процесінде отбасының
рөлін сипаттау.
Дипломдық жұмыстың міндеттері мыналарды қамтиды:
Аутизмнің негізгі теориялық аспектілерін және оның балалардағы сөйлеу мен
коммуникацияның дамуына әсерін зерттеу.
Аутизмі бар балаларда сөйлеу коммуникативті дағдыларын дамыту үшін
қолданылатын әртүрлі әдіс-тәсілдерді қарастыру.
Аутизмі бар балаларда сөйлеуді оқыту мен қарым-қатынасты ұйымдастырудың
практикалық аспектілерін сипаттау, соның ішінде сабақтарды жоспарлау және өткізу.
Аутизмі бар балаларда сөйлеу коммуникативті дағдыларын дамытудағы отбасының
рөлін зерттеу.
Осы тақырыптағы ғылыми зерттеулерге шолу және олардың нәтижелерін талдау.

5.

ТАҚЫРЫПТЫҢ
ӨЗЕКТІЛІГІ
Зерттеудің өзектілігі. Қазіргі зерттеушілердің пікірінше, балалар аутизмінің әртүрлі
формалары 10000-нан 4-26 жағдайда кездеседі, бұл жалпы балалардың 0,04-0,26% құрайды.
Сонымен бірге, осы даму бұзылыстарының жиілігінің жоғарылау тенденциясы байқалады.
Осыған байланысты аутизммен ауыратын балаларды әлеуметтендіру мүмкіндіктері туралы
мәселе өте өткір.
Аутизм – бұл неврологиялық бұзылыс баланың өмірінің алғашқы үш жылында көрінеді
және балалар мен олардың отбасылары үшін күнделікті өмірде айтарлықтай қиындықтар
тудыруы мүмкін. Аутизмнің ең көп таралған көріністерінің бірі сөйлеу мен
коммуникацияның дамуының бұзылуы.
Әдеби деректерді талдау балалар аутизмінің бірқатар классификациялары бар екенін
көрсетті. Олардың мазмұнын талдағаннан кейін біз тұжырымдамалық-категориялық
аппараттың жеткіліксіз анықтығы туралы қорытындыға келдік. Балалық аутизм ұғымы
келесі категорияларды қамтиды: аутизмнің бұзылуы, нәрестелік аутизм, нәрестелік психоз,
Каннер синдромы, Аспергер синдромы.
Көптеген отадық авторлардың пікірінше (А.А.Әбілдаев, К.С.Қабдулдаев, Г.Ж.Қанатбаев,
Л.Л.Қанаев, Р.К.Шайхисламов, Г.Н.Шаймұхаметов, А.А.Рамазанов және басқалар), балалар
аутизмінде сәтті бейімделуге кедергі келтіретін негізгі бұзушылықтардың бірі – артта қалу
немесе болмауы түрінде көрінетін коммуникативтік дағдылардың болмауы ауызекі сөйлеу,
әңгімені бастауға немесе қолдауға қабілетсіздік, стереотиптік мәлімдемелер және басқа да
бірқатар ерекшеліктер. Вербалды коммуникацияның дамымауы вербалды емес құралдарды
(жест-ишаралар, мимика) және балама коммуникативті жүйелерді қолдану түрінде өздігінен
өтелмейтіні баса айтылады.

6.

Аутизмнің сипаттамалары
Аутизм термині (грек тілінен. autos-өзі) 1912 жылы Э. Блейлер адамның эмоционалды
қажеттіліктерімен реттелетін және нақты шындыққа тәуелді емес ойлаудың ерекше түріне
сілтеме жасау үшін енгізді.
Аутизм – бұл әлеуметтік өзара әрекеттесуге, қарым-қатынасқа, мінез-құлыққа және
хоббиге әсер ететін дамудың бұзылуы. Бұл ерте балалық шақта көрінеді және диагноз қою
үшін аурулардың халықаралық классификациясы (АХК-11) белгілеген белгілі бір
критерийлер қолданылады.
Балалардағы сөйлеу мен қарым-қатынастың дамуына әсер етуі мүмкін аутизмнің
сипаттамаларына мыналар жатады:
Әлеуметтік оқшаулану: аутизммен ауыратын балалар көбінесе басқа
адамдармен эмоционалды байланыс орната алмайтындығын және әлеуметтік өзара
әрекеттесу үшін бастама іздей алмайтындығын көрсетеді. Олар көздерінен және
көздерімен байланыста болудан аулақ бола алады, ойындарға қызығушылық танытпайды,
күлімсіреу мен қимылдарға жауап бермейді.
Қарым-қатынасқа дұрыс жауап бермеу: аутизммен ауыратын балалар
жазылмаған әлеуметтік мінез-құлық ережелерін түсінбеуі мүмкін, бұл қарым-қатынасқа
дұрыс жауап бермеуге және басқа адамдармен байланыс орнатуда және сақтауда
қиындықтарға әкелуі мүмкін.
Шектеулі қызығушылықтар: аутизммен ауыратын балалар шектеулі
тақырыптарға, іс-шараларға немесе олардың басқа балалармен ойын немесе қарымқатынаста қарым-қатынасын қиындатуы мүмкін нәрселерге қызығушылық танытуы
мүмкін.
.

7.

Аутизмі бар балаларда сөйлеу
коммуникативті дағдыларын дамыту
Бала мен қоршаған әлемнің өзара іс - қимылының аффективті тетіктерін дамыту туралы
тәсілдің негізіне (Ғазизова Г.Ш. - "әлеуметтену жағдайында мектепке дейінгі жастағы
балалардағы эмоционалдық саланы дамыту" зерттеуінің авторы, Мұсағалиева Н. Т. - "Р.
Монтессори әдісі бойынша оқыту негізінде ерте жастағы балалардың эмоционалдық
саласын қалыптастыру" зерттеуінің авторы, Сағынбаева А.Н. - "ойын қызметі жағдайында
балалардың эмоционалдық саласын дамыту" зерттеуінің авторы, С. А. Құралбекова - "даму
кемістігі бар балалардың эмоционалдық саласын дамыту ерекшеліктері" зерттеуінің
авторы, А. Р. Серикова. - "сенсорлық әдістерді қолдана отырып, балалардағы эмоционалды
саланы дамыту" зерттеуінің авторы.) аутист баланың бастапқы биологиялық тапшылығы,
ең алдымен, оның аффективті саласының дамуының бұзылуын анықтайды, бұл
коммуникацияның, әлеуметтік өзара әрекеттесудің дамуының бұзылуына ғана емес,
сонымен бірге психикалық функциялардың дамуының бұрмалануына әкеледі:
сенсомоторлы, сөйлеу, когнитивті. Дәл осы мысалда Л.С.Выготский айтқан когнитивті
және аффективті дамудың бірлігі айқын көрінеді.
Қалыпты бала туылғаннан бастап әлеуметтік тұрғыдан дамуға бейім. Нәрестенің
әлеуметтік ынталандыруға деген таңдамалы қызығушылығы өте ерте: адамның дауысы,
беті. Өмірдің бірінші айында бала оянудың едәуір бөлігін анасымен көз байланысында
өткізе алады. Бұл байланыс процесін бастау және реттеу функциясын жүзеге асыратын
көзқарас арқылы байланыс.
Аутист балалардың көптеген аналары баласының ересек адамның бетіне қарап, "арқылы"
қарап тұрғанын айтады.

8.

Аутизмі бар балаларда
коммуникативті дағдыларды
қалыптастыру жолдары
Аутизмі бар балаларда қарым-қатынас дағдыларын қалыптастыру жолы ұзақ және жеке
процесс болып табылады. Ата-аналар, тәрбиешілер мен мамандар қолайлы оқу ортасын
құру және балаларға қарым-қатынас дағдыларын дамытуға көмектесетін тиімді әдістәсілдерді қолдану үшін бірлесіп жұмыс істеуі керек. Төменде біз аутизммен ауыратын
балаларға қарым-қатынас дағдыларын дамытуға көмектесетін бірнеше жолды
қарастырамыз.
1.
Ерте араласу. Ерте араласу-аутизмі бар балаларға қарым-қатынас дағдыларын
дамытуға көмектесетін ең тиімді әдістердің бірі. Баламен жұмысты неғұрлым ерте
бастасаңыз, сәтті нәтиже алу мүмкіндігі соғұрлым жоғары болады. Ата-аналар мен
тәрбиешілер 2-3 жасқа дейінгі балада қарым-қатынас дағдыларының дамуының
бұзылуының алғашқы белгілерін байқай алады және мұндай жағдайларда ерте араласу өте
тиімді болуы мүмкін.
2.
Жеке көзқарас. Аутизммен ауыратын әрбір бала ерекше және өзіндік
қажеттіліктері бар. Әр баламен жұмыс істеудің жеке тәсілі оның күшті және әлсіз
жақтарын, сондай-ақ ол үшін ең тиімді әдіс-тәсілдерді анықтауға көмектеседі.
3.
Көрнекі байланыс құралдарын пайдалану. Аутизммен ауыратын көптеген
балалар қарым-қатынас жасау үшін ауызша сөйлеуді қолдануда қиындықтарға тап болады.
Олар үшін суреттер, фотосуреттер, рәміздер, пиктограммалар және өз ойлары мен
идеяларын білдіруге көмектесетін басқа визуалды құралдар сияқты визуалды байланыс
құралдарын пайдалану маңызды.
4.
Әлеуметтік дағдыларды үйрету. Аутизмі бар балаларда әлеуметтік дағдыларды
дамыту қарым-қатынас дағдыларын қалыптастырудың маңызды аспектісі болып
табылады. Бұл әлеуметтік мінез-құлық ережелерін үйретуді, эмпатия қабілетін дамытуды
және басқа адамдардың көзқарасын түсінуді , сондай-ақ басқа адамдармен байланыс
орнатуды үйренуді қамтуы мүмкін.
5.
Өтемақы бойынша оқыту. Аутизммен ауыратын кейбір балалар үшін қарымқатынас жасау үшін ауызша сөйлеуді қолдану қиын болуы мүмкін. Мұндай жағдайларда
өтемақыны үйрету маңызды, яғни жест-ишара, мимика, иконалық тіл немесе тіпті
қоршаған әлеммен байланысуға көмектесетін технологиялық құрылғылар сияқты қарымқатынастың басқа түрлерін қолдану.

9.

Аутизмі бар балаларда сөйлеу және
коммуникацияны оқытуды
ұйымдастыру
Әдістеме
Аутизмнің
формасы
Авторы
Көpceткiштep
i
Дeңгeйлep
i
«Логопедке
арналған
альбом»
«Балаларды
дұрыс дыбыс
айтуға
тәрбиелеу»
PECS
(карточкалар
арқылы қарымқатынасқа
түсудің
альтернативті
жүйесі)
Жеңіл
формасы
Иншакова О. Б
ВЛАДОС, 2014ж
Жеңіл
формасы
Фомичева М.Ф
Москва,
Просвещение,
1989ж
Фрост Л., Бонди
Э Теревинф,
2011ж
4 – 5 бaлл
2 – 3 бaлл
0 – 1 бaлл
4 – 5 бaлл
2 – 3 бaлл
0 – 1 бaлл
Жoғapы
Opтaшa
Төмeн
Жoғapы
Opтaшa
Төмeн
4 – 5 бaлл
2 – 3 бaлл
0 – 1 бaлл
Жoғapы
Opтaшa
Төмeн
Жеңіл
формасы

10.

Аутизмі бар балаларда сөйлеу және
коммуникацияны оқытуды ұйымдастыру
90
83,3
80
70
60
50% 50%
50%
50% 50%
50
40
33,3
30
16,7%
20
10
0
0%
0%
Тапсырма 1
Тапсырма 2
Жоғары
16,7%
0%
Тапсырма 3
Орташа
Төмен
Тапсырма4

11.

0
Сабақтарды жоспарлау
және өткізу
Атыжөні
Ә
С
З
Ш
Ж
Щ
Р
Л
Қ
Таза
емес
+
+
-
+
Таза
емес
+
+
-
-
Ш
-
-
+
+
+
Ш
-
Ыл
+
+
+
Б
А
+
Таза
емес
+
+
+
Таза
емес
+
+
Таза
емес
+
-
-
+
-
+
-
Атыжөні
Қ
С
З
Ш
Ж
Щ
Р
Л
Қ
+
Ш
-
-
+
+
Таза
емес
+
-
М
Таза
емес
+
+
+
-
Ыл
-
С
+
+
+
+
+
-
+
-
Ш
-
+
-
Ш
-
+
+
С
Н
+
Таза
емес
+
+
+
Таза
емес
Таза
емес
+
-
-
+
-
+
-
А
Д
А
+
+
+
+
Ш
+
Ш
-
-

12.

Сабақтарды жоспарлау және өткізу
90
83,3
80
70
60
50%50%
50%
50%50%
50
40
33,3
30
16,7%
20
10
0
0%
0%
Тапсырма 1
Тапсырма 2
Жоғары
16,7%
0%
Тапсырма 3
Орташа
Төмен
Тапсырма4

13.

ҚОРЫТЫНДЫ
Сонымен, біз жасаған жұмыстың қорытындысы бойынша қорытындылағымыз келеді.
Табылған ақпаратты қорытындылай келе, ерте балалық аутизмге қатысты негізгі ойларды
бөліп көрсету керек.
Ерте балалық аутизм-бұл үш жасқа дейін пайда болатын қалыптан тыс және/немесе
бұзылған дамудың болуымен және әлеуметтік өзара әрекеттесудің, қарым-қатынастың
және шектеулі, қайталанатын мінез-құлықтың барлық үш саласында қалыптан тыс жұмыс
істеуімен анықталатын дамудың жалпы бұзылуы. Ер балаларда ауру қыздарға қарағанда 34 есе жиі дамиды.
Сондай-ақ, біздің жұмысымыздың соңында қарастырылып отырған бұзылыстың
диагностикасы туралы айтуға болмайды. Бұл ауру үш жасқа дейін көрінеді. Әлеуметтік
өзара әрекеттестіктің сапалы бұзылуы әрдайым байқалады. Олар әлеуметтік-эмоционалды
сигналдарды жеткіліксіз бағалау түрінде әрекет етеді, бұл басқа адамдардың
эмоцияларына реакциялардың болмауынан және/немесе әлеуметтік жағдайға сәйкес мінез
- құлық модуляциясының болмауынан байқалады; әлеуметтік сигналдар нашар
қолданылады және әлеуметтік, эмоционалды және коммуникативті мінез-құлықтың
шамалы интеграциясы; әсіресе әлеуметтік-эмоционалды өзара қарым-қатынастың болмауы
тән.