Алтын Орданың тарихы

1.

студент:

2.

МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ...................................................................................................7
1 АЛТЫН ОРДА МЕМЛЕКЕТІ................................................................9
1.1 Алтын Орда тарихындағы саяси дағдарыс және Мамайдың билікке
келуінің алғышарттары...........................................................................9
1.2 Мамай: шығу тегі мен тарихи тұлға ретінде қалыптасуы.................17
2 АЛТЫН ОРДА ТАРИХЫНДАҒЫ МАМАЙДЫҢ РӨЛІ...................27
2.1 Мамайдың Алтын Орда билігіне келуі Шыңғыс ұрпақтарымен
қарым -қатынасы және Алтын Орда жерлерін жинау.......................27
2.2 Мамайдың орыс княздықтармен қарым - қатынасы. Куликово
шайқасы..................................................................................................34
2.3 Мамайдың қаза болуы және оның Алтын Орда тарихындағы
рөлі..........................................................................................................46
ҚОРЫТЫНДЫ.......................................................................................48
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ...........................................52

3.

АҚПАРАТ КӨЗДЕР
1 Шенников А. А. Мамай ұрпақтарының княздігі zarusskiy.org/history/2008/06/29/mamay / / / ИНИОНҒА салынған. - Л.: № 7380.
- 20-22 ББ.
2 Ишболдин Б. татарлар тарихынан очерктер / Транс.ағылшын
тілінен.В.С. Мирзаянова. - Қазан, 2005. .
3 Карпов С.П. XII I - XV ғасырлардағы Италия теңіз республикалары
мен Оңтүстік Қара теңіз: сауда мәселелері. - М., 1990 .
4 Костюков в. п. Алтын Орда "Қыпшақ хандығы" болды ма? // Ресей
мен Ұлы даланың түркі халықтары. - М., 2006 .
5 Крадин Н.Н. көшпенділер, әлем, империялар және әлеуметтік
эволюция/өркениетке балама жолдар: саны. монография/ред. Н. Н.Крадина, а.
в. Коротаева, Д. М. Бондаренко, В. А. Лынши. - М., 2000 .

4.

КІРІСПЕ
XIV ғасырдың екінші жартысындағы Алтын Орданың (Ұлыс Жошы)
көрнекті билеушісі Мамайдың тұлғасы тарихнамада өте қайшылықты
бағаларды тудырады. Зерттеушілер оны қуатты билеуші, тәжірибелі саясаткер
және дипломат, батыл қолбасшы ретінде сипаттайды. Сонымен қатар, оның
Алтын Орда мен Еуразия тарихындағы рөлі негізінен теріс бағаланады.
Мұның себебі – зерттеушілер негізінен сүйенетін баяндау көздерінің
ақпараты. Мамай туралы бізге жеткен хабарламалардың көпшілігі орыс
шежірелерінде, сондай-ақ шығыс (араб, парсы және түркі) тарихи
жазбаларында бар, олардың авторлары Мамайға дұшпандық танытқан
билеушілердің ұстанымын білдірген немесе оның қызметі туралы
жеңімпаздарының сөзімен хабарлайды. Ерекшелік – бұл бірқатар араб тарихи
жазбалары, олардың авторлары Мамай туралы салыстырмалы түрде
бейтарап, бағаланбаған пікірлер айтады және оның Алтын Ордадағы
мәртебесі мен қиыншылық кезеңіндегі әрекеттері туралы ғана хабарлайды.

5.

Дипломдық жұмыстың
мақсаты
Дипломдық жұмыстың мақсаты Алтын Орда тарихындағы Мамай
ханның рөлі.
Негізгі міндеттер:
Алтын Орданы мемлекеттік білім ретінде сипаттау;
дағдарыстың даму процесін қадағалап, оның себептерін анықтау;
Алтын Орданың ыдырау себептерін анықтау;
Алтын Орда тарихындағы Мамай ханның рөлін зерттеу.
Дипломдық жұмыстың барлық тармақтары бойынша арнайы тарихи
әдістер – салыстырмалы-тарихи және тарихи-реконструктивтік әдістер
қолданылды.

6.

Тақырыптың өзектілігі.
Тақырыптың
өзектілігі.
Соңғы
жылдары
тарихнамада Алтын Орда деген атпен танымал
Ұлыс
Жошы
мемлекетінің
тарихына
деген
қызығушылық айтарлықтай өсті. Осы орасан зор
Еуразиялық
держава
тарихының
көптеген
аспектілері ғалымдардың зерттеу объектісіне
айналуда. Орта Азия халықтары тарихының бүкіл
барысын түсіну үшін Алтын Орда тарихын білу
қажет, әсіресе XV ғасырдан бастап. Орта Азияда
Мамай хан билігінің орнауы XV ғасырдың
ортасында
орын
алған
Алтын
Орданың
ыдырауымен тығыз байланысты екені белгілі.
Алтын Орданың тарихын білместен, Мамай ханның
тарихын түсіну мүмкін емес.
Алтын
Орда
тарихы
бойынша
көптеген
материалдар санына қарамастан, оның тарихының
барлық аспектілері жеткілікті түрде қамтылмаған.

7.

«Жұмсақ күш» саясаты
тақырыбын зерттеуші негізгі
авторлар мен саяси мектептер.
Жалпы «күш» ұғымының анықтамасы, оның саясаттағы, тарихтағы рөлі жайлы
жазбалар, көзқарастар ерте замандарға дейін кетеді. Мысалы ежелгі қытай ойшылы
Сун Цзы соғыс өнеріне қатысты стратагемасында «соғыспай жеңген билеуші ең мықты
билеуші» екенін айтады. Ол күш қолданбай-ақ түрлі амал-айлалар арқылы дұшпанды
өзіңе тәуелді ету жолын қолдану қажеттігі жайлы жазады.
Ал ежелгі грек тарихшысы, философ, әйгілі Пелопоннес соғыстары туралы жазған
Фукидид «күш» ұғымының саясатта үлкен рөл ойнайтынын, қашанда күштінің әлсізді
жеңетіні аксиома екенін алға тартады.
Ал саяси мектептер арасында өзіндік қолтаңбасы бар классикалық реализм бағытының
өкілдері (Кеннет Уолц, Роберт Джервис, Джон Миршаймер, Роберт Гилпин т.б.) «күш»
ұғымына ерекше тоқталып, оның мемлекеттің бар болуында, елдер арасын-дағы
қатынаста маңызды рөл ойнайтын құрал екендігін алға тартады. Бұл бағытты
ұстанушылардың ойынша адамның табиғаты үстем болуға, күшті болуға негізделген.
Адамдар жеке дара басымдыққа жете алмаған жағдайда өзге мүдделестермен бірігу,
яғни коалиция құру арқылы өз мақсатына жетуді көздейді.
Ал неореализм теориясының өкілдері «күш» ұғымын тек қару-жарақ, қара күш қолдану
түсінігімен шектемей, ықпал етудің экономикалық қысым жасау, қарсыласын өзіне
қаржылық тәуелді ету сынды қырлары бар екенін жазады.
Ал халықаралық қатынастардағы либерализм саяси мектебінің өкілдері бұл мәселеге
қатысты гуманистік сипатта жауап беріп, елдер арасындағы түсініспеушілік,
кикілжіңдерді өзара келіссөздер, татулық саясаты арқылы шешуге болатынын және
оның адамзат игілігі үшін тиімді жол екенін жазады. Либерализм мектебінің өкілдері
либералдық құндылықтар мемлекеттер адамдар арасында үстемдікке ие болатынын,
болашақта осы арқылы соғыссыз да үлгілі орта қалыптасатынын алға тартады.

8.

АЛТЫН ОРДА МЕМЛЕКЕТІ
Алтын Орда тарихы бойынша көптеген дереккөздер бар. Олар көптеген
тілдерде жазылған – қазақша, орыс, грек, латын, чех, араб, армян, түрік, парсы,
грузин, моңғол, қытай және басқалар. Баяндау көздерінен басқа (тарихи
шежірелер, саяхатшылардың жазбалары) хан жапсырмалары түрінде
сақталған құжаттар, ресми хат алмасу формулярларының үлгілері, сондай-ақ
материалдық мәдениет пен өнер ескерткіштері түріндегі археологиялық
деректер бар.

9.

1 ТАРАУДЫ ҚОРЫТЫНДЫЛАЙ КЕЛЕ
Мамай тек орыс халқының емес, Орыс халқы бір кездерде өз үстемдігін
жүргізген барлық елдер арасында әскери сауатсыз, дарынсыз, қорқақ
қолбасшы ретінде танылып қалды. Мамайды бұл тұрғыда танып қалғандар
қатарында онсыз да біреуге қара жаққанға құмар қазақ халқы да бар. Қазіргі
аға буын өкілдері үщін Мамай есімі жат есімдерге жатпайды, олар үшін Мамай
бар болғаны Куликово шайқасында жеңілген адам ғана, ал оның билікке
келген ең алғаш қарасүйек екендігінен, саясаткерлігі сияқты тағы да басқа
жақтарынан халық оны танымайды. Неге қазақ халқы өз жерінің, яғни өзінің
ұлдарын өзге ұлт тұрғысынан тануы тиіс. Әрбір елдің, ұлттың, ұлыстың
тарихы тек қана сол ел, сол ұлт, сол ұлыс тұрғысында жазылуы тиіс, ал
Куликово шайқасының тек орыс халқының тарихына ғана емес, Дешті
Қыпшақ даласының тарихына қатысы бар екндігін ұмытпаған абзал.
Мамайдың тарих сахнасына келуін талқыламас бұрын, ең алдымен XIV
ғасырдың екінші жартысындағы Алтын Ордадағы және оның көршілерінің
саяси жағдайына қысқаша тоқталып өткеніміз жөн болар.

10.

0
2
Мамай: шығу
қалыптасуы
тегі
мен
тарихи
тұлға
ретінде
Алтын Ордадағы дүрбелең жылдар тек русь үшін емес Литва үшін
де өте тиімді болды. 1341-1377 жылдар аралығында өмір сүрген
литвалық князь Ольгерд Бугаға жорыққа атанады. Ол осыдан кейін де
батыл қадамдарға барып, бірнеше саяси-әскери қимылдар жасайды. [5;
93-94 бет]
1365 жылдан кейін Ольгерд Киевті басып алып үлкен беделге ие
болады.
Бірақшығу
Ольгерд
Мамаймен
де, ретінде
Дмитри
Ивановичпенде одақ
Мамай:
тегі мен
тарихи тұлға
қалыптасуы
құруға бармайды.
Ордадағы қай аралық Абдаллах пен Мамай қолында болғанын
атап көрсеттік, енді Мамайдың XIV ғасырдың 60 жылдардағы үлкен
қарсыластарының бірі Мұрат иелігіндегі аймақтардды атап көрсетсек:
Оның иелігінде Волга бойындағы қалалар, әсіресе аталмыш өзеннің
сол жағалауы, яғни қос астана Сарай Берке мен Сарай Бату Мұрат
қолында болды.
Дәл осы кезде Жаңа Сарайда Келдібек өз атынан теңге шығарып
отырған. Алайда Жоғарыда аталған себептермен Мәскеу Сарайлық
ханнан қорықпады. Яғни Мәскеу үшін Жаңа Сарайда отырған
Келдібек беделі аса үлкен болмады. [1; 316 бет]

11.

Куликова шайқаса жәңе Мамай
Куликово шайқасы мен Мамай туралы орыс халқының кез келген
аудиторияға арналған еңбектері мен шығармалары өте көп. Олар
мультипликациялық фильмнен үлкен сахналық қойылымдарға дейінгі
аралықты қамтиды. Бұл еңбектердің барлығы бір сипатта болып келеді.
Яғни
Куликово шайқасында Дмитри Ивановичтің сөзсіз жеңіске
жеткендігін және де Мамайдың сауатсыздығын, қорқақтығын ғана баяндап
отырады. Дәл осы себепті Мамай тек орыс халқының емес, Орыс халқы
бір кездерде өз үстемдігін жүргізген барлық елдер арасында әскери
сауатсыз, дарынсыз, қорқақ қолбасшы ретінде танылып қалды. Мамайды
бұл тұрғыда танып қалғандар қатарында онсыз да біреуге қара жаққанға
құмар қазақ халқы да бар. Қазіргі аға буын өкілдері үщін Мамай есімі
жат есімдерге жатпайды, олар үшін Мамай бар болғаны Куликово
шайқасында жеңілген адам ғана, ал Мамайдың батылдығы, саяси
көрегендігі, әскери қулығы, нағыз ер азаматқа тән қасиеттері туралы, бүкіл
орыс халқын үрейде ұстағандығы жайлы көпшілік өкінішке орай мүлде
бейхабар деген тұжырымдама айтуға болады. Бұл өз кезегінде тақырыптың
өзектілігін аша түсетін сыңайлы. Не себепті орыс халқы Мамай десе әлі
күнге дейін тітіркенеді, не себепті Мамайға сонша жала жауып, лақап
тіркеулер жалғайды, не себепті Мамайды русь тарихындағы барлық
жаулардан да жеккөреді? Осы сұраққа жауап беріп көрейік.

12.

Бәрін айтта, бірін айт қалай болғанда да Мамай 1360 жылдардан бастап
ақ Ордадағы жағдайды қожайыны болды. Дәл осы іс әрекеті Мамайды жаңа
жақтарынан тануға мүмкіндік береді.
1)Алтын Ордадағы орын алған дүрбелең жылдардағы хандардың жиіжиі ауысуы кезінде өз орнынан айрылмай, біршама ұзақ уақыт бойы
беделінің төмендемеуі тек қана оның саяси көрегендігінің арқасы.
2) Дешті Қыпшақ даласында Шыңғыс хан жаулауынан кейін мүлде
болмаған қарасүйектің мемлекет билігіне келуі қырық рудан құралған Алтын
Орда халқының арасында үлкен наразылық тудырды. Сондай қиын жағдайдан
саяси сауттылықпен шыға білу екінің бірінің қолынан келмейді.
3) Алтын Ордадағы көптеген хандар арасында адасып қалмай сыртқы
саясаттағы әрдайым беделін өсіру үшін қадамдар жасап отыруы.
4) Шет елдіктерден әскер ұстап отыруы да, Мамайдың саяси
сауттылығын көрсетеді. Себебі жергілікті сарбаздар кез келген уақытта
төре, сұлтан және ақсүйектердің жағына сатылып өтіп кетуі мүмкін еді.
Лев Гумелёв Мамайды "өз заманының адамы" - деп таныған, яғни ол
сөздің адамы, жауна қатал, досына адал.

13.

Қорытынды
Мамай мырзаның тарихи сахнадағы шынайы орнын көрсетуде
толық, болмаса да ең алғашқы қадамдар жасалды деген тұжырымға
келуге болады. Осы сөздерді дәлелдеу үшін келесі негіздемелерді келтіре
кеткенім дұрыс болар.
1) Куликово даласында жеңілгені үшін айыптағандығы аса үлкен
әділетсіздік. Бұл жеңілісте оның ешқандай кінәсі жоқ. Мамай мырза бар
болғаны Тоқтамыс пен Дмитри Иванович арасындағы келісім, шарт,
одақ құрбаны.
2) Мамай мырзаны сауатсыз қолбасшы мен білімсіз билеуші екендігін
дәлелдейтін деректік қордың қандай дәрежеде екендігі жоғарыда атлып
өтті. Бәлкім бұл деректердің бастапқыда берген мәліметтері қазіргі
күйінен бөлек болған шығар, алайда орыс жылнамаларының көпшілігі
дерлі XVIII ғасырда қайтадан само державиелік тұрғыдан қайта
жазылғандығы баршаға белгілі.
3) Татар тарихшысы Ризаэтдин Фахретдиннің сөздерімен айтар
болсақ, Яголайдың кешікеніне қарамастан Мамай мырза батыл әрі
сауатты соғыса білді. Тылдағы тың әскерге айтарлықтай қарсыластық
көрсете білді. Егер де Мамай мырза тағы бір сағат соғыса тұрғанда
Яголай әскері жетері сөзсіз еді. Ал бұл жағдайда Мамай мырзаның
күшеюінен Дмитри Иванович әскерлерініңжағдайы мүлде басқаша
болары тағы анық.

14.

Қорытынды
Куликово шайқасы және Мамай деп аталған бөлімді жазу
барысында түсінгенім бір ғана нәрсе, бұл Куликово даласындағы ұрысқа
ерекше, жаңаша көзқараспен қарауды бүгіннен бастау біздер, яғни
тарихшылар үшін үлкен әрі маңызды бастама болар деп есептеймін.
Мамай негізінен зерттеулер мен деректерде өзінің толық орнын ала
алмаған. Керісінше жала мен жалған жағымсыз істердің еріксіз түрде
иегері атанған. Мамай бірнеше жылдар бойы тағылып келген
«поганый» атауының қаншалықты жалған әрі миға қонымсыз атау
екендігін жұмыс барысында дәлелдедім деген ойдамын. Өзімнің
тарихшы ретінде жасайтын ұсынысым мынадай: Мамайдың тарихи
портретін қайта жасап, келешек ұрпақ алдында Мамайды батыр,
саясаткер, ұлтжанды адам, дарынды қолбасшы ретінде тануды
ұсынамын. Алтын Ордадағы орын алған дүрбелең жылдардағы
хандардың жиі-жиі ауысуы кезінде өз орнынан айрылмай, біршама
ұзақ уақыт бойы беделінің төмендемеуі тек қана оның саяси
көрегендігінің арқасы. Дешті Қыпшақ даласында Шыңғыс хан
жаулауынан кейін мүлде болмаған қарасүйектің мемлекет билігіне
келуі қырық рудан құралған Алтын Орда халқының арасында үлкен
наразылық тудырды. Сондай қиын жағдайдан саяси сауттылықпен шыға
білу екінің бірінің қолынан келмейді. Алтын Ордадағы көптеген
хандар арасында адасып қалмай сыртқы саясаттағы әрдайым беделін
өсіру үшін қадамдар жасап отыруы. Шет елдіктерден әскер ұстап
отыруы да, Мамайдың саяси сауттылығын көрсетеді. Себебі жергілікті
сарбаздар кез келген уақытта төре, сұлтан және ақсүйектердің жағына
сатылып өтіп кетуі мүмкін еді. Мамайды Куликово даласындағы
жеңіліске кінәләуға біздің моральдік құқығымыз жоқ. Мамай елдің
мақтанышы болуға тиісті.

15.

Назарларыңызға
рахмеееееет!!!!!!!!!!!!