Адамның тарихқа дейінгі эволюциясы және көшпелі өркениеттің пайда болуының алғышарттары

1.

Қазақстан тарихы.
• 1 Блок . Ежелгі адамдар және көшпелі өркениеттің
қалыптасуы.
• Тақырып. Адамның тарихқа дейінгі эволюциясы
және көшпелі өркениеттің пайда болуының
алғышарттары.
• Тақырып сұрақтары :
1. Адамның тарихқа дейінгі эволюциясы.
Антропогенез және культурогенез.
2. Қазақстан территориясындағы тас ғасыры.
3. Ежелгі металлургия дәуірінде көшпенділер
өркениетінің пайда болуының алғышарттары
(энеолит және қола дәуірі)

2.

Тарихи үрдістің кезеңделуі:
• Тарих - адамның өткенін зерттейтін ғылым (қызметі,
дүниетанымы, дамуы, қоғамдық өмір және т. б.)
• Зерттеу нысаны – адам және қоғам.
• Зерттеу пәні- адам мен қоғамның дамуы.
• Кезеңдер:
• Ежелгі дүние тарихы – өте көне замандардан б.з V
ғ.дейін;
• Орта ғасырлар тарихы – V - XV ғғ. аралығы;
• Жаңа заман тарихы – XV ғ. - ХХ ғ. басы аралығы;
• Қазіргі заман тарихы – ХХ ғ. басынан қазіргі уақытқа
дейін.

3.

Адамның пайда болуының негізгі
теориялары
• Діни теория.Адамды және адамзатты құдай
жаратты. Адамның жаны –адамның өзі.
• Палеовизит теориясы. Ғарыштан жерге
келгендер адам өмірін қалыптастырды.
• Эволюциялық теория.Адам биологиялық түр
ретінде табиғатынан шығу тегі бар және
генетикалық тіршілік иесі.
• Еңбек теориясы. Адамды –адам еткен еңбек.
Еңбектің әсерінен адамда ерекше қасиеттер
қалыптасты: сана, тіл, шығармашылық
мүмкіндіктер. Ф. Энгельс.(1876)

4.

Антропогенез
• Адамның пайда болуы және оның түр ретінде
эволюциясы;
• Адамның пайда болуы туралы биологиялық
эволюцияның бір бөлігі – Homo Sapiens;
• Биогенез-биологиялық өзгерістер нәтижесінде;
• 1735 ж. Швед ғалымы Карл Линней – табиғи
баспалдақ арқылы адамның шығу тегін ұсынады;
• 1856 жылы неандертальдық қаңқаның табылуы
биогенезге бағыт береді;
• Палеонтология-биологиялық ағзалар
қалдықтарын зерттейтін ғылым.

5.

Адам эволюциясының негізгі
кезеңдері:
• Парапитектер-30 миллион жыл бұрын-гиббондар,
орангутандар және дриопитектер
• Дриопитектерден: 1) горилла; 2) шимпанзе және
бонобо; 3) 40-20,5 бұрын австралопитек (екі
аяқты).
• Атамекені – Африка.

6.

Адам Тегі (Homo) - шамамен 2,5
миллион жыл бұрын
• Homo habilis- адамқарапайым тас
құралдарын жасап,
етпен қоректенді, аң
аулады.
• 13,5 млр
материя,атом;
• 4,5 млр жер;
• 3,8 млр
биологияның
алғашқы сатысы,
организмдер п.б.

7.

Homo erectus – тік жүретін адам.
• Антропоидтер (адам тәрізді маймылдар) олар
дами келе екі аяқты – Приматтарға айналды.
• Архантроптар мен палеонтроптар (б.з.д 1 млн)
құралдарды жасай білген адамдар.
• Неантроптар (палеолит) тік жүрді, саусақтары,
буын сүйектерінің саны адамға ұқсас.
Морфологиялық ерекшеліктері бүгінгі адамға
жақын.
• Homo erectus – Питекантроп және
синантроптар түгі, маңдайы төмен, адамзаттың
дамымай қалған тармағы.
• Гоминдер эволюциясы

8.

9.

Қоғамның даму теориялары:
1. Формациялық тәсіл:әлеуметтік-экономикалық
формация теориясы (к. Маркс, Ф. Энгельс) –
өндіріс әдісіне, өндіргіш күштерге және
өндірістік қатынастарына негізделген;
2. Модернизация-технологиялық детерминизм
қағидаты (дәстүрлі, өтпелі, жоғары қоғам және
т. б.) негізге алынады;
3. Мәдени-өркениеттік көзқарас – «Әрбір
мәдениеттің өз өркениеті бар" (О. Шпенглер)
4. Теологиялық теория: Құдайдың немесе
құдайлардың араласуы.

10.

Глотогенез және культурогенез
теориясы
• Глоттонегез – тілдің пайда болу теориясы.Оған
әсер ететін екі құбылыс: «фюсей», «тесей».
• Культурогенез – халық пен ұлт мәдениетінің пайда
болуы мен қалыптасу процесі, немесе тағылық
қоғамдағы мәдениеттің пайда болуы:
- Космологиялық теория
- Символдық теория (белгі)
- Натуралистік теория (эволюция)
- Еңбек теория
- Әлеуметтік концепция (теңсіздік).

11.

Тас ғасыры:
• Тас дәуірі палеолит, мезолит, неолит болып
бөлінеді.
• Палеолит кезеңі:
• Ерте (төиенгі) палеолит (дошелль, шелль, ашелль)
– с 2,6 млннан 140 мығ жылдыққа дейін;
• Орта палеолит (кейінгі ашелль және мустье) – 140
– 40 мың жыл бұрын;
• Кейінгі (жоғары) палеолит (ориньяк, соллютре,
мадлен) – 40 – 10 мың жыл бұрын.

12.

Қазақстан палеолит дәуірінде
• 2 млн жыл бұрын антропоген кезеңі басталды,
қазіргі ұсақ шоқыларға ұқсас жер бедері қалыптасты.
Климаты жылы және ылғалды болды, бұл
субтропикалық өсімдіктердің өсуіне ықпал етті.
• Геологиялық олжалар негізінде жануарлар әлемін
білеміз: түйе-пребактериандар, мастодонттар, жүнді
мүйізтұмсықтар, Оңтүстік орман пілдері, стенон
жылқысы, бұғы-маралдар, бизондар, киіктер.
• Адамның пайда болуы – ерте палеолит – "тасты
мәдениет" – Борыққазған, Тәңірқазған, Қоңырдек
• Кейінгі палеолит – Балқаш маңы, Қаратау (Ащысай)
баурайында, Бұқтырма, Ертіс аудандарында;

13.

• Ерте палеолит – малтатас (тасты жару
техникасы);
• Орта палеолитте – нуклесу (тілгіш,қырғыш
заттар); От алуды үйренді және алғашқы
наным сенім пайда болды. Солтүстік
Қазақстандағы Железинкадан табылған қорым
адамды өртеп жерлеу әдісі кездеседі.
• Наным сенім негізінде “Мустьерлік” жерлеу
әдісі қолданылған.
• Қазақстаннан табылған ескерткіштер кейінгі
палеолитте нәсілдік бөлінушілік және
“саналы” адамдар қалыптасқаны жөнінде
баяндайды.

14.

Қазақстан мезолит дәуірінде:
• Климат пен рельефтің өзгеруі, ірі жануарлардың
жоғалуы аң, балық аулауда бумеранг, гарпундарды
пайдаланды тамақ табу үшін жаңа аумақтарды игерді;
• Мезолиттік тұрақтар табылды Петропавл қ. маңындаМичуринская, Боголюбова 2, Явленка 2;
• Атбасар - Тельманда 7, 8а,9а,14а;ҚарағандыдаӘкімбек және Қарағанды;Көкшетау-степной Чаглинка
жағасында: Виноградовка2а,12;
• Торғай ойысы ауданында-Дүзбай 6;ҚостанайдаДачная және Евгеньевка;
• Маңғыстау-Қызылсу 1;Солтүстік-батыс Үстірт (Айдабол
тобы) және оңтүстік-батыс Үстірт ( Дефе-Шағанақ).

15.

Неолиттік революция
Себебі: халық санының өсуі және азық-түлік
дағдарысы; Жер жүзіне қоныстану серпілістері.
Тасты өңдеуді жақсарту;
Керамика

16.

Неолиттік революция
• Меншік немесе үй
шаруашылығынан өндірушіге
көшу;
• Иемдену – өндіру;
• Терімшілік,аң, балық аулаудан –
қолөнер, мал бағу, жерді игеру
көшті.

17.

Неолиттік Қазақстан
• Тасты қолданудың жан-жақты өсті;
• Неолит дәуіріне жататын 600 жуық тұрақтары бар,
олар орналасу сипатына қарай төрт түрге бөлінеді:
• 1) бұлақ бойындағы (уақытша, мерзімдік)Үшбұлақ(ОңҚаз), Балхаш маңы;
• 2) өзен жағасындағы (Қазақстанда кең тараған)
Берқұтты (ОҚО), Қосмола (Арал маңы), Қызыл-су
(ШҚО);
• 3) көл жиегіндегі Қарасора 1,2 (Ертіс жағалауы);
• 4) үңгірдегі - Қараүңгір (ОҚО).

18.

• Қазақстан аумағындағы неолит тұрағының ерекшелігіолардың барлығы ашық жер үсті типке жатады. Тұрақтардан
табылған құралдар жиынтығы әртүрлі: бұлар жебелер,
балталар, қашаулар, пышақтар, қырғыштар және т.б. мұнда
жануарлардың сүйектері көп мөлшерде кездеседі (аю, бұғы,
қабан, арқар, қоян, борсық, қырғауыл, тасбақа және т. б.).
• Құрал-саймандар: қырғыштар, нуклеустар, балталар.
Тұрақтарда сүйектен жасалған құралдар өте көп-тігістер,
инелер, сүйектен жасалған әшекейлер, моншақтар.
Қарапайым ою-өрнектермен безендірілген керамикалық
бұйымдар көп мөлшерде табылды.
• Көптеген сүйек пен тас заттарда, үңгірлердің
қабырғаларында күн қайықтарының суреттері кездеседі,
сондықтан күн туралы мифі ертеден бар.
• Бұл кезеңде қарабайыр үрмелі және ішекті аспаптарда
кездеседі.
• Неолит дәуірінің зерттелген ескерткіштері үш археологиялық
мәдениетке жатады –1)Келтеминар (Оңтүстік-Батыс
Қазақстан), 2)Атбасар (орталық Қазақстан), 3)Маханджар
(Солтүстік Қазақстан).

19.

Егіншілік пайда болды:
• Джейтун мәдениеті-б. з. д. VI мыңжылдықта
Түркіменстанның оңтүстігінде-егіншілік пен мал
шаруашылығының симбиозы;
• Бидайды өзендердің жолдарына ылғалды
сақтайтын топырақтарда өсірді (жайылымдық
егіншілік);
• Ешкі өсірілді.
• Анау мәдениеті-Оңтүстік Түркіменстан-суармалы
егіншілікті игерді, ирригация, металл құралдары,
доңғалақты көлік пайда болды;
• ІІІ мыңжылдықта ол шығысқа қарай Тянь-Шаньға
дейін (Амудария, Сырдария өзендерінің
аңғарларына) таралды.

20.

Энеолит (мыс-тас ғасыры)
б.з.д ІІІ-ІІ ғғ.
• Ботай мәдениеті;
• Ежелгі мәдениет;
• Андронов мәдениеті;
• Синташта мәдениеті;
• Петр мәдениеті;
• Федоров мәдениеті;
• Сарға мәдениеті;
• 4. Беғазы-Дәндібай мәдениеті
• 5. Сақ мәдениеті

21.

Ботай мәдениеті (б.з.д 3700-310 жж.
• https://youtu.be/gkJn90wFoQ
• Орналасқан жері –
Солтүстік Қазақстан,
Ақмола обл.
• Негізгі қоныстар: Ботай,
Чаглинка, Айыртау т.б.
(20 жуық)
• 1983 ж. Виктор
Федорович Зайберт
экспедициясы ашты;
• Тұңғыш жылқыны қолға
үйреткен-жылқы
қалдықтары дәлел.

22.

• Еңбек құралдары:
тас және сүйек
(тораптар мен
ілгектер)
• Тұрғын үй:
Дөңгелек ағаш;
• Аласа жылқылар
(Пржеваль
жылқысының атабабалары)
• Біздің дәуірімізге
дейінгі ІІІ
мыңжылдықта
Қытайлар өз
ерекшеліктерін
жоғалтып, Оңтүстік
Орал
тайпаларымен
араласып кетті.

23.

Көне шұңқыр мәдениеті (б.з.д 3600-2300 жж.
• Негізінен көшпелі
мәдениет болды,
ол егіншіліктің
элементтері
болды;
• Шұңқырларда
жерлеу;
• Төрт доңғалақты
арбалардың
қалдықтары және
олардың сазда
үлгілері табылды.

24.

Қола дәуірінің өзгеруі
• Мал шаруашылығын дамыту;
• Тұрақты елді мекендердің
пайда болуы (Арқайым және
Синташта)
• Қолөнершілер арасында
еңбек бөлінісі (қышшылар,
тоқушылар, сүйек кескіштер,
зергерлер)
• ІІ мың жылдықта Ұлы далада
дөңгелек арбаның п.б және
тұрғындары қола балқытуды
бастады (мыс+қалайы)
• Негізгі кен орындары –
Сарыарқа, Орталық Қазақстан
және Кенді Алтай жерлері.

25.

Андронов мәдениеті
• ІІІ мыңжылдықтың
соңында Еділ
бойына тайпалар
қоныстанды,
кейінірек олар
"андроновтар" деп
аталды (Батыс
Сібірдегі Андронов
ауылы, 1914).
• Қола дәуірінде ер
адамның рөлі артты;
• Патриархалды қоғам
орнап, рулық
қатынас ыдырап
тайпалық бірлестік
п.б.

26.

Негізгі андронов мәдениеті:
1. Сынтасты мәдениеті
(Жайық бойы) оңтүстік
Орал даласы.
2. Ірі ескерткіштері:
Сынтастыты, Арқайым
Пішіні: дөңгелек пішінді
сазды қоныстар
3. Атасуда бір жамбасына
бүк түсіріп жерлеу
кездеседі;
4. Қарумен немесе
әшекейлермен
жерленген.
5. https://vk.com/video61968936_171048650

27.

28.

Петров мәдениеті (б.з.д ХУІІ-ХУІ)
• Қазақстанның солтүстік-батысы мен Сібірдің
оңтүстік-батысындағы қола дәуірінің
археологиялық мәдениеті
• Ерекшелігі: қорғаныс арықтарының болуы;
• Оқшауланған балалар зираттары және соғыста
қаза тапқандар жерленген орындар;
• Соғыс күймелерінің қалдықтары табылды:қыш ісі,
тоқымашылық, сүйек кесу ісі, қола құралдар, еңбек
құралдары мен әшекей қол өнер дамыған.

29.

Алакөл мәдениеті (б.з.д ХУІІ-ХІІІ)
• Батыс Қазақстан
(Тасты Бутак) және
Башқұртстан;
• Үйлер: бөрене
конструкциялары бар
жартылай жер
түріндегі үлкен
үйлер;
• Тас қорғандар.
• Сенім -табиғат
тылсымы, Яма- ажал,
Митра – Күн құдайы.

30.

ФЕДОРОВ мәдениеті (б.з.д 14-12 ғғ):
Тобыл және Ертіс бассейні, Батыс
Қазақстан, Торғай ойысын кездеседі;
Үйлер Алакөлден үлкен, бірақ жеңіл
ағаштардан салынған тұрғын үйлер
пайдаланған;
Кремация (мәйітті өртеу);
Қысқа қашықтыққа қоныс аудару,
Андронов мәдениетінің қалдықтары
кездеседі.

31.

Беғазы-Дәндібай мәдениеті (б.з.д Х-УІІІ ғғ.)
• Орталық Қазақстандағы
қола дәуірінің ерекше
мәдениеті;
• Дәндібай кесенесі-академик
Грязнов 1934 ж.
• Әлкей Маргұлан бұған
Беғазы, Бұғылы, Саңғыру,
Айбас дарасы, Дәндібай
ескерткіштерін жатқызады.
• Қорған ақсүйектерге
арналған биік бұрышты
болып келеді;
• Шалғасынан жатқызып
жерлеу кездеседі;
• Тас плиталар мен ағаш
пайдаланған.
• https://youtu.be/kCYoo0PGGL
I