İqtisadiyyat və onun təməl prinsipləri (mövzu 1)

1.

İqtisadiyyat və onun təməl
prinsipləri
Müəllim: i.ü.f.d. Verdiyeva Pərvin

2.

İqtisadiyyat nədir?
Geniş
mənada
İqtisadiyyat insanların
sonuz
tələbatlarını maksimum dərəcədə
ödəmək üçün məhdud resurslardan
səmərəli istifadə olunması, yaxud
da
onların
idarə
edilməsi
problemlərini öyrənən elmdir.
Dar
mənada
İqtisadiyyat=məhdud resurslar+sonsuz tələbatlar

3.

Resurslar məhdud, lakin ehtiyaclar sonsuz olduğundan, cəmiyyət
üzvləri istək və ehtiyaclarını ödəmək üçün öz qıt resurslarını necə bölüşdürmək barədə
seçim etməlidirlər. Bu, nəyin istehsal olunacağına, necə istehsal ediləcəyinə və kimin
üçün istehsal ediləcəyinə dair qərarları əhatə edir. Bütün bu iqtisadi münasibətləri
öyrənən elm İqtisadiyyat adlanır.

4.

İqtisadiyyatın əsas problemi nədir?
Məhdud resurslar
Qıtlıq
problemi
Sonsuz ehtiyaclar

5.

Məhdudluq və ya Qıtlıq nədir?
Məhdud olan hər bir şeyin bir iqtisadi dəyəri vardir. Pul ilə alınan hər şey
məhduddur.
Qıtlıq, fərdlərin, müəssisələrin və cəmiyyətlərin sonsuz istək və ehtiyacları ilə müqayisədə
resursların məhdud əlçatanlığına istinad edən fundamental iqtisadi anlayışdır. Mahiyyət etibarı
ilə qıtlıq insan istəklərini təmin etmək üçün lazım olan bütün mal və xidmətlərin istehsalı üçün
kifayət qədər resursların (torpaq, əmək, kapital və sahibkarlıq kimi) olmadığını nəzərdə tutur.

6.

Təbii resurslar adlandırdığımız-torpaq, faydalı qazıntılar, su, meşələr və neft və
təbii qaz kimi enerji mənbələri kimi təbiət tərəfindən verilən ehtiyatlar məhduddur. Çünki
onlar sabit miqdarda mövcuddur və onların həddindən artıq istifadəsi tükənməyə səbəb
ola bilər.
Əmək resursları məhduddur, çünki işçi qüvvəsinin sayı əhalinin artımı və işçi
qüvvəsinin iştirak nisbəti kimi amillərlə məhdudlaşdırılır.
Kapitala istehsal prosesində istifadə olunan alətlər, maşınlar, avadanlıqlar,
binalar və infrastruktur daxildir. Kapital resursları məhduddur. Çünki investisiya tələb
edir və istənilən vaxt nə qədər kapitalın yaradılması və ya təkmilləşdirilməsi ilə bağlı
məhdudiyyətlər var.
Sahibkarlıq: Sahibkarlıq yeni məhsul və ya xidmətlər yaratmaq üçün digər
resursları təşkil edən və birləşdirən şəxslərin bacarıqlarını, yaradıcılığını və risk götürmə
qabiliyyətlərini əhatə edir. Sahibkarlıq istedadı məhduddur, çünki hamı eyni səviyyədə
bacarıq və ya risk etmək istəyinə malik deyil.
Nəticə etibarı ilə, cəmiyyət öz ehtiyaclarını və istəklərini ən yaxşı şəkildə ödəyən
mal və xidmətlərin istehsalı üçün bu resursları necə səmərəli şəkildə bölüşdürmək barədə
seçim etməlidir. Bu bölgüyə iqtisadi prinsiplər, bazar qüvvələri, hökumət siyasəti və fərdi
üstünlüklər təsir edir.

7.

Sonsuz ehtiyaclar nədir?
Ehtiyac-çatışmamazlıq duyğusudur.
İnsanların mal və xidmətlərə olan istək və ehtiyaclarının faktiki olaraq hüdudsuz olması
fikrini ifadə edir. İnsanların bir ehtiyacı təmin olunduqca digəri ortaya çıxır.
1.
Zəruri ehtiyaclar və ya bioloji ehtiyaclar- bu ehtiyacları insanlar qarşılamadıqları zaman
həyati təhlükə ilə qarşılaşa bilərlər(maddi).
2.
Zəruri olmayan və ya mədəni ehtiyaclar- insanlar bu ehtiyaclarını qarşıladıqları zaman
həyat(təmin) səviyyələrini daha da artırırlar. Bu ehtiyaclar qarşılanmadığı zaman hər hansı bir
həyati təhlükəylə qarşılaşmırlar(mənəvi-sosial).

8.

Ehiyacların özəllikləri:
Sonsuzdur
Əvəzediləndir
İstifadə edildikcə faydalılığı (dəyəri, şiddəti, bağımlılığı) azalır(artır)
Davamlıdır

9.

"İqtisadiyyat" termini uzun tarixə malikdir və onun elmi anlam kəsb etməsi zamanla baş
vermişdir. Terminin ilk istifadəsini tək bir şəxsə aid etmək çətindir, çünki anlayışın kökləri
qədim sivilizasiyalara, o cümlədən yunanlara, romalılara və çinlərə gedib çıxır. İlk
sivilizasiyalarda filosoflar, alimlər və yazıçılar iqtisadi fəaliyyətin və təşkilatın müxtəlif
aspektlərini bu anlayış vasitəsilə izah edirdilər. İqtisadi ədəbiyyatlara əsaslanaraq deyə bilərik
ki, elm tarixində ilk dəfə iqtisadiyyat sözü qədim yunan alimi Ksenofontun (e.ə-430-355) “Ev
təsərrüfatı” və ya “Ev iqtisadiyyatı” əsərində işlədilmişdir. Yunan sözü olan “Oikonomiya” iki
sözdən- “oikos” (ev, təsərrüfat) və “nomos” (qayda, qanun) söz birləşmələrindən
yaranmışdır. Bu mənada “Ekonomika” antik dövrün qul əməyinə əsaslanan ailə təsərrüfatının,
ən çox natural təsərrüfat münasibətlərini ifadə edirdi. Daha sonra Aristotel (384-322)
tərəfindən iqtisadiyyat anlayış olaraq geniş şərh edilmişdir. Dilimizə “iqtisadiyyat” anlayışı
“təsərrüfatı idarəetmə”, “təsərrüfatçılıq”, “qənaət”, “iqtisad elmi” kimi anlayışları da ifadə edir.
Adi həyatda, xalq arasında “iqtisadiyyat” sözündən daha çox “təsərrüfa”, “təsərrüfatçılıq” kimi
məfhumlar geniş yayılmışdır. İqtisadi düşüncənin formalaşmasında mühüm rol oynayan Adam
Smit tərəfindən isə “İqtisadiyyat” anlayışı termin olaraq istifadə edilmiş və izahi verilmişdir.

10.

İqtisadiyyatın üç əsas fundamental sualı
Nə istehsal
etməli?
• Əhalinin tələbatını
ödəmək üçün nə istehsal
olunmalıdır.
Necə istehsal
etməli?
• istehsalın hansı
üsulundan istifadə
olunmalıdır.
Kimin üçün
istehsal etməli?
• həmin əmtəə və xidmət
kimlərə lazımdır

11.

Nə istehsal etməli? Kolbasa, yoxsa köynək? Çoxlu sayda ucuz və keyfiyyətsiz, yaxud az
sayda baha və keyfiyyətli köynəkmi? Bəlkə, daha çox ərzaq məhsulları? Axı, nisbətən az xərclə
xeyli ərzaq məhsulu istehsal etmək olar. Bu sual iqtisadiyyatda hansı malların və xidmətlərin
istehsal olunacağı ilə bağlı seçimləri əks etdirir. Hansı məhsul növünü istehsal etməyi əhatə edir.
Necə istehsal etməli? Bu sual əmtəə və xidmətlərin istehsalında hansı üsullardan istifadə
edilməsini əhatə edir. İstehsal üçün əmək ya kapital tutumlu texnologiyadan istifadə etmək. Yeni
texnologiyalar qəbul etmək və ya mövcud istehsal proseslərini təkmilləşdirmək? Cəmiyyət
mütləq müəyyənləşdirməlidir ki, istehsal prosesində hansı resurslarla istehsal edəcək, hansı
texnologiyadan istifadə olunacaq, enerjini nədən alacaq: kömürdənmi, mazutdanmı,qazdan və ya
yaşıl enerjidən?
Kim üçün istehsal etməli? Hər bir cəmiyyətin başlıca vəzifələrindən biri də iqtisadi
nailiyyətlərin nəticələrindən kimin istifadə etməsini müəyyənləşdirməkdən ibarətdir. Əks
tədqirdə cəmiyyətdə çoxlu kasıb və azsaylı varlı olacaq və yaxud xəstələrin və qocaların sayı
xeyli artacaq. Məgər, onları həyatın axarına buraxmalıyıqmı?

12.

Əsas iqtisadi vahidlər (subyektlər) isə aşağıdakılardır.
Ev təsərrüfatları: Ev təsərrüfatları əsas iqtisadi vahiddir. Onlar birlikdə yaşayan və resursları
paylaşan fərdlərdən və ya qruplardan ibarətdir. Ev təsərrüfatları öz ehtiyac və istəklərini ödəmək üçün
mal və xidmətlər aldıqları üçün iqtisadiyyatda istehlakçılardır. Onlar firmaları işçi qüvvəsi ilə təmin
edir və bunun müqabilində gəlir əldə edirlər. Ev təsərrüfatları nə almaq, nə qədər qənaət etmək və nə
qədər xərcləmək barədə qərarlar qəbul edir ki, bu da iqtisadiyyatda ümumi tələbata təsir göstərir.
Firmalar: Firmalar bazarda satış üçün mal və xidmətlər istehsal edən təsərrüfat subyektləridir. Onlar
istehlakçı tələbatına cavab verən məhsullar yaratmaq üçün əmək, kapital və texnologiya kimi
resurslardan istifadə edirlər. Onlar həmçinin ev təsərrüfatlarından işçi götürür, əmək haqqı ödəyir və
ümumi iqtisadi məhsula töhfə verirlər.
Dövlət (Hökumət): Dövlət və ya hökumət iqtisadiyyatda çoxşaxəli rol oynayır. O, infrastruktur,
təhsil və səhiyyə kimi ictimai malları və xidmətləri maliyyələşdirmək üçün ev təsərrüfatlarından və
firmalardan vergi toplayır. Hökumətlər həmçinin ədalətli rəqabəti təmin etmək və istehlakçıları
qorumaq üçün iqtisadi fəaliyyətləri tənzimləyir. Bundan əlavə, hökumətlər iqtisadiyyatı
sabitləşdirmək, inflyasiyanı idarə etmək və iqtisadi artımı təşviq etmək üçün fiskal və pul siyasəti
həyata keçirirlər.

13.

İqtisadiyyatın tədqiqat aspektləri
Tədqiqat sferası
İqtisadi fəaliyyət və mühit
Tədqiqat obyekti
İqtisadi hadisə və proseslər
Tədqiqat subyekti
Ev təsərrüfatları
Firmalar(müəssisə, şirkət)
Dövlət
Predmeti
İqtisadi
subyektlərin
davranışları
qərarları
və

14.

İqtisadiyyatın prinsipləri
İqtisadiyyatın prinsipləri iqtisadiyyatların necə işlədiyini və fərdlərin və cəmiyyətlərin iqtisadi seçimləri necə etdiyini başa
düşmək üçün təməl çərçivəni deməkdir. Bu prinsiplərin təqdim edilməsində müxtəliflik ola bilsə də, iqtisadiyyatın on əsas
prinsipi bunlardır:
1.Seçim: Resurslar məhduddur, insan ehtiyacları isə sonsuzdur. Qıtlıq fərdləri və cəmiyyətləri nəyi, necə istehsal etmək və
kimin üçün istehsal etmək barədə seçimlər etməyə məcbur edir.
2. Alternativ xərclər: iqtisadiyyatda əsas anlayışdır və bir neçə alternativlər arasında seçim edildikdə imtina edilməli olan
növbəti ən yaxşı alternativin dəyərinə deyilir. Daha sadə dillə desək, qərar qəbul edərkən növbəti ən yaxşı seçimdən imtina
etməyin dəyəridir.
3.Rasional Davranış: İnsanlar adətən öz rifahını və ya faydalılığını maksimuma çatdırmaq üçün öz şəxsi maraqlarına uyğun
hərəkət edir və qərar verirlər. Bu rasional davranış iqtisadi qərarların qəbuluna rəhbərlik edir.
4.Marjinal Təhlil: iqtisadiyyatda mövcud vəziyyətə və ya qərara kiçik düzəlişlər etmək nəticəsində yaranan müsbət nəticə və
dəyişikliklərin tədqiqini əhatə edən əsas anlayışdır. O, fərdlərin, firmaların və siyasətçilərin öz rifahını, səmərəliliyini və ümumi
iqtisadi nəticələrini maksimuma çatdıran seçimləri necə edə biləcəyi barədə anlayışlar təqdim edir.
5. Təşviqlər vacibdir: Təşviqlər insanları müəyyən bir şəkildə hərəkət etməyə sövq etmək üçün istifadə olunur. Mükafatlar,
bonuslar və ya maliyyə qazancları kimi müsbət stimullar fərdləri arzu olunan fəaliyyət və ya davranışlarla məşğul olmağa
təşviq edir. Cərimələr, vergilər və ya cərimələr kimi mənfi stimullar arzuolunmaz hərəkətlərdən çəkindirir.

15.

6.Mübadilələr: resurslar məhdud olduqda, insanlar bu resursları rəqabət aparan alternativlər arasında necə bölüşdürmək
barədə qərar qəbul etməlidirlər.
7.Bazarlar: Bazarlar alıcı və satıcıların mal və xidmətlərin mübadiləsi üçün bir araya gəldiyi yerdir.
8.Rəqabət: Satıcılar arasında rəqabət səmərəliliyi və yeniliyi təşviq edir, qiymətlərin aşağı düşməsinə və istehlakçılar üçün
daha yaxşı məhsullara gətirib çıxarır.
9.Hökumətin Rolu: Hökumətlər tənzimləmə, vergi və dövlət xərcləri kimi siyasətlər vasitəsilə iqtisadiyyatda rol oynaya
bilərlər. Bu siyasətlər bazar nəticələrinə təsir göstərə bilər.
10.Ticarətdən əldə edilən gəlirlər: Ticarət fərdlərə və millətlərə üstünlüyə malik sahələrdə istehsal etmək imkanı verir. Bu
ixtisaslaşma və ticarət qarşılıqlı qazanc və ümumi rifahın artması ilə nəticələnir.
Bu prinsiplər müxtəlif iqtisadi anlayışları və hadisələri başa düşmək üçün baza prinsiplər kimi xidmət edir. İqtisadçılar
onlardan fərdi qərarların qəbulundan tutmuş bütün iqtisadiyyatların fəaliyyətinə qədər geniş spektrli iqtisadi məsələləri
təhlil etmək və izah etmək üçün istifadə edirlər.

16.

Bəzi anlayışları öyrənək:
Siyasi iqtisad – yunan sözləri politeyya – dövlət quruluşu, oykos və nomos sözlərindən əmələ gəlib, dövlət təsərrüfatının
bacarıqla, məharətli idarə edilməsi mənasını verir.
Ekonomiks – XIX əsrin sonunda məhdud iqtisadi resurslardan istifadə haqqında iqtisad elminin adı kimi istifadə edilmişdir.
Bu dövrdə dövlətin iqtisadiyyata müdaxiləsinin əksinə çıxış edən neoklassiklər “Siyasi iqtisad” adından birinci hissəni
“politeyya” sözünü (dövlət) görünməklə “ekonomiks” adına üstünlük vermişlər.
İqtisadi subyekt-iqtisadi fəaliyyətlə məşğul olanlar.
İqtisadi obyekt-iqtisadi fəaliyyətlə məşğul olmaq üçün iqtisadi subyektin əlində olan vasitələr.
İqtisadiyyatın əsas problemi-qıtlıq (məhdudluqdur).
İqtisadiyyat sosial elmdir-insanların iqtisadi davranışını öyrənir.
İqtisadiyyat positiv elmdir- real(ölçüləbilən) yanaşmalara əsaslanır.
İqtisadiyyat tarixi elmdir-baş verən bütün iqtisadi hadisə və proseslərin tarixi əsasları vardır.
İqtisadi davranış — qarşıya qoyulmuş məqsədlərə nail olmaq üçün məhdud resursların bölgüsü və istifadəsi barəsində
qərarların qəbul olunması prosesidir.

17.

İstehsal – maddi nemətlər yaratmağa yönəldilmiş fəaliyyət prosesidir. Bu proses mövcud ehtiyatların mal və xidmətlərə
çevrilməsinə gətirib çıxarır.
İstehlak – istehsal olunan nemətlərin insanın tələbatının ödənilməsi, ehtiyacının təmin edilməsi üçün istifadəsi deməkdir.
İstehsalçıların əsas məqsədi mümkün qədər çox gəlir əldə etmək, istehlakçıların əsas məqsədi isə öz tələbatlarını
mümkün qədər daha yaxşı ödəməkdir.
Əmək – istehsalda insanların yerinə yetirdiyi fiziki və zehni fəaliyyətdir.
Gəlir (revenue) - əmtəə və xidmətin satışından əldə olunan vəsaitlərə, məvacibə deyilir.
Xərclər - məhsul, iş və xidmətlərin istehsalında istifadə olunan resurların alınması üçün çəkilən xərclərin pul
formasında əks etdrilməsi.
Məsrəflər - resursların azalması (faktiki istifadəsi) və ya müəssisənin borc öhdəliklərinin artması.
Xərclər istehsalatda faktiki istifadə edilən zaman məsrəf olurlar. Misal üçün, isehsal üçün alınan materiallara verilən pul
xərcdir. Materialların istehsalatda istifadəsi isə məsrəfdir.
İqtisadi qazanc və ya mənfəət (profit) — ümumi gəlir ilə mal və xidmətlərin istehsalı və ya alınması, saxlanması,
daşınması, marketinq xərcləri arasındakı müsbət fərq.