Заканадаўчая і судовая галіны ўлады

1. Заканадаўчая і судовая галіны ўлады.

2. План лекцыі

1. Перадпарламенцкія формы прадстаўніцтва:
вечы і сеймы.
2. Беларускія дэпутаты ў Дзяржаўных думах
Расійскай імперыі.
3. Савецкая форма народнага прадстаўніцтва:
ЦВК і Вярхоўны Савет.
4. Нацыянальны сход – двухпалатны парламент у
сучаснай Беларусі.
5. Гістарычныя формы судовых органаў у
айчыннай гісторыі.
6. Віды і паўнамоцтвы сучасных судоў у
Рэспубліцы Беларусь.

3. Літаратура па тэме

Гісторыя беларускай дзяржаўнасці : вучэб. дапаможнік для
студэнтаў устаноў вышэйшай адукацыі / І. А. Марзалюк [и др.] ;
навук. рэд. Г. Г. Краско ; пад агульнай рэд. І. А. Марзалюка. –
Мінск : Адукацыя i выхаванне, 2022. – 447 с.
История белорусской государственности. В 5 т.
Т. 1. Белорусская государственность: от истоков до конца XVIII в.; .
Т. 2. Белорусская государственность в период Российской империи
(конец XVIII - начало XX в.) ;
Т. 3. Белорусская государственность : от идеи к национальному
государству (1917 - 1939 гг.)
Т. 4. Белорусская государственность накануне и в период Великой
Отечественной войны и послевоенного восстановления (1939 - 1953
гг.)
Т. 5. Национальная государственность на переломе эпох (вторая
половина XX - начало XXI в.)
НАН Беларуси, Ин-т истории ; гл. ред. А. А. Коваленя ; редкол.:
В.В.Данилович [и др.]. – Минск : Беларуская навука, 2018-2019.

4. 1. Перадпарламенцкія формы прадстаўніцтва: вечы і сеймы.

5.

горад
пытанні вайны і
міру
веча
распараджалася
княжацкім
сталом
фінансы і
зямельныя
рэсурсы воласці
удзельнічала ў
абмеркаванні
заканадаўства
абшчынныя
народныя
сходы
сельская
мясцовасць

6. Сойм – вышэйшы прадстаўнічы орган у ВКЛ XV – першай паловы XVI ст. і ў Рэчы Паспалітай XVI–XVIII ст. Соймік – сход шляхты

Сойм – вышэйшы прадстаўнічы
орган у ВКЛ XV – першай паловы
XVI ст. і ў Рэчы Паспалітай XVI–
XVIII ст.
Соймік – сход шляхты павета.

7.

XIV ст. пачынаюць склікацца агульнадзяржаўныя
сходы прадстаўнікоў класа феадалаў – Вальныя сеймы
(соймы).
Сойм ВКЛ складаўся толькі з асоб прывілеяванага
саслоўя.
У XVI ст. сойм з усесаслоўнага ператвараецца ў
прадстаўнічы орган, на пасяджэнні якога
з’яўлялася не ўся шляхта, а толькі яе прадстаўнікі
(2 дэпутата (пасла) ад кожнага павета).
У пасяджэннях сойма маглі браць удзел гасудар, усе
паны-радные, службовыя асобы цэнтральнага і
мясцовага кіравання, каталіцкія і праваслаўныя
біскупы і ігумены манастыроў.

8. XVI ст. – кампетэнцыі сойма:

выбар гаспадара;
абмеркаванне ўмоў міжнародных дамоў;
пытанні вайны і міру;
увядзенне новых і змена старых падаткаў і
павіннасцей;
усталяванне мытных падаткаў;

9. XVI ст. – кампетэнцыі сойма

прыняцце
новага
заканадаўства;
і
змена
дзеючага
разгляд асобных крымінальных спраў;
падчас соймаў падаваліся рознага роду
чалабітныя і хадайніцтвы павятовай шляхты.

10. 1 ліпеня 1569 г. – Люблінская унія

Сойм:
месца
правядзення
прызначалася Варшава
(каранацыйных
–
Кракаў);
«Парадак
Рады
Кароннай і Літоўскай»
вызначаў склад Сената
Рэчы
Паспалітай
–
верхняй
палаты
вальнага сойма;
1673 г. - правядзенне
кожнага трэцяга сойма
ў Гродна.

11. Вальны сойм

Сенат
90–95 асоб
ад ВКЛ ўвайшлі 2
біскупы, 9 ваяводаў і
жамойцкі стараста,
10 кашталянаў,
міністры.
Пасольская
ізба
ад ВКЛ было
ўключана 44 паслы:
па 2 ад кожнага
шляхецкага сойміка і
2 асобна ад Вільні.

12. кампетэнцыі сойміка

склікаліся каралём Рэчы Паспалітай;
выбіралі паслоў на Вальны сойм;
складаў агульную інструкцыю паслам –
наказ;
перад вальным соймам Рэчы Паспалітай выбраныя на
сойміках паслы разам з сентарамі ВКЛ збіраліся на свой
«генеральны соймік».

13. Віленская канвакацыя – генеральны з’езд

склікаў манарх, але рабілася
патрабаваннях сенатараў;
разглядаліся дзяржаўныя
датычыліся
абароны,
падаткаабкладання;
праіснаваў да канца XVII ст.
гэта
па
справы, якія
фінансаў
і

14. 1764–1766 гг.

рэформы па ўпарадкаванню
дзейнасці сейма;
абмежоўвалася права «ліберум
вета»;
пазбаўляліся магчымасці ўдзелу ў
сойміках незаможнай шляхты.

15. 1775 г.

стварэнне агульнай для ВКЛ і Польскай
Кароны Пастаяннай Рады;
Пастаянная Рада складалася з 18
сенатараў і 18 паслоў;
выбіраўся маршал.

16. 1788–1792 гг. – «Чатырохгадовы сойм».

Канстытуцыя
3 мая 1791 г.
• адмяняла выбарнасць караля;
• адмяняла «ліберум вета»;
• адмяняла канфедэрацыі;
• выканаўчая ўлада перадавалася каралю
і радзе міністраў, названай «Вартай
законаў»;
• Сойм заставаўся двухпалатным;
• Палата дэпутатаў фарміравалася з
прадстаўнікоў павятовай шляхты (усяго
204 чал.), выбраных на сойміках;
• у
склад
Палаты
увайшлі
яшчэ
«упалнамочаныя гарадоў» у колькасці
24 чал.

17. 2. Беларускія дэпутаты ў Дзяржаўных думах Расійскай імперыі.

18. Рэвалюцыя 1905–1907 гг.

19. Мікалай ІІ

6 жніўня 1905 г. –
праект
стварэння
Дзяржаўнай думы.
Праект
быў
распрацаваны
ў
Міністэрстве
ўнутраных спраў пад
кіраўніцтвам міністра
А.Р. Булыгіна.
Праект
Думы
прадугледжваў
шматступенчатыя
выбары,
высокі
маёмасны і ўзроставы
цэнз.

20. Маніфест 17 кастрычніка 1905 г.

пашырэнне
кола
выбаршчыкаў і наданне
Думе права заканадаўчай
ініцыятывы.
1905 – пачатак 1906 г. –
палітычная
барацьба
розных партый і груп у
сувязі з выбарамі ў І
Дзяржаўную думу.

21. І Дзяржаўная дума

перамогу атрымалі кадэты;
27 красавіка 1906 г. пачала працу;
галоўнае пытанне – аграрнае;
Прапанова: аграрнае пытанне павінна
вырашацца ў кожнай вобласці з улікам
мясцовых традыцый.

22. ІІ Дзяржаўная дума

20 лютага 1907 г. пачала працу;
перамогу ад беларускіх губерняў атрымалі
два блокі: з аднаго боку – саюз акцябрыстаў
і
праваманархічных
(чарнасоценных)
арганізацый, з другога – аўтанамісты;
Левыя
(народніцкія
і
сацыялдэмакратычныя)
партыі
ў
Беларусі
пацярпелі паражэнне.
галоўнае пытанне – аграрнае.
3 чэрвеня 1907 г. распусціў Думу і змяніў
выбарчы закон.

23. ІІІ Дзяржаўная дума

1 лістапада 1907 г. пачала працу;
ні адна з думскіх фракцый не валодала
большасцю месц;
галоўнае пытанне – аграрнае;
Правыя дэпутаты ад беларускіх губерняў
падтрымалі
вялікадзяржаўную
нацыянальную палітыку ўрада.

24. ІV Дзяржаўная дума

15 лістапада 1912 г. пачала працу;
беларускія губерні прадставілі: 27 мандатаў
–
прыхільнікі
праваманархічных
(чарнасоценных) партый і арганізацый, 6 –
акцябрысты, 6 – лібералы;
Правыя дэпутаты ад беларускіх губерняў
крытыкавалі ўрад за адсутнасць праграмы
дзеянняў, лічылі, што шлях думскага і
канстытуцыйнага развіцця прывядзе да
гібелі манархіі.

25. 3. Савецкая форма народнага прадстаўніцтва: ЦВК і Вярхоўны Савет.

26. І Усебеларускі з’езд саветаў рабочых, сялянскіх і чырвонаармейскіх дэпутатаў

2–4 лютага 1919 г.,
вызначыў вяршэнства з’езда Саветаў Беларусі, а ў
перыяд паміж з’ездамі – Цэнтральнага Выканаўчага
Камітэта (ЦВК);
з’яўляўся вышэйшым заканадаўчым, распарадчым і
кантралюючым органам.

27. Цэнтральны Выканаўчы Камітэт

стварыў Вялікі і Малы
прэзідыумы;
узначаліў новы ўрад А.
Мяснікоў.

28. ІІ Усебеларускі з’езд саветаў рабочых, сялянскіх і чырвонаармейскіх дэпутатаў

13–17 снежня 1920 г. (Мінск);
падцвердзіў, што вышэйшым органам дзяржаўнай
улады ў рэспубліцы застаецца З’езд Саветаў, а
паміж з’ездамі ўсю паўнату ўлады ў рэспубліцы
будзе ажыццяўляць ЦВК і яго Прэзідыум.

29. VIII Усебеларускі з’езд саветаў рабочых, сялянскіх і чырвонаармейскіх дэпутатаў

Канстытуцыя
БССР 1927 г.
• вярхоўным органам улады
вызначаўся ЦВК, а СНК быў яму
падсправаздачны;
• любая пастанова Савета
Народных Камісараў магла
быць адменена ці прыпынена
ЦВК ці яго Прэзідыумам.;
• з’езды Саветаў БССР павінны
былі склікацца ЦВК штогод;
• заканатворчым органам, па
сутнасці, з’яўляўся ЦВК БССР;
• Старшынёй ЦВК БССР і яго
Прэзідыума да 1937 г. быў
Аляксандр Чарвякоў.

30. 5 снежня 1936 г. VIII Надзвычайным З’езд Саветаў Саюза ССР

Канстытуцыя
СССР
• з’езды Саветаў.
Спынілі сваю
дзейнасць;
• замест іх і ЦВК СССР
быў створаны
Вярхоўны Савет
СССР;
• Вярхоўны Савет СССР
– вышэйшы орган
дзяржаўнай улады;

31. 5 снежня 1936 г. VIII Надзвычайным З’езд Саветаў Саюза ССР

Вярхоўны
Савет
СССР
• прыняцце і ўнясенне
змяненняў у Канстытуцыю;
• прыняцце ў склад СССР новых
рэспублік;
• стварэнне новых аўтаномных
рэспублік і інш.
• Вярхоўнаму Савету СССР была
нададзена важная
кантрольная функцыя – права
прызначаць следчыя і
рэвізійныя камісіі;
• аднапалатнасць
Вярхоўнага Савета БССР.

32.

Вярхоўны
Савет СССР
Савета саюза
Савета
нацыянальнасцей

33. 4. Нацыянальны сход – двухпалатны парламент у сучаснай Беларусі.

34.

Нацыянальны
сход
Палата
прадстаўнікоў
Савет Рэспублікі
ад выбаршчыкаў
палаты
тэрытарыяльнага
прадстаўніцтва
110 дэпутатаў
64 члена

35. Функцыі парламента:

прадстаўнічая;
заканадаўчая.

36.

• тэрмін
паўнамоцтваў
5 гадоў;
Нацыянальны
Палаты
сход
збіраюцца на
дзве
чарговыя
сесіі ў год.

37. Палата прадстаўнікоў

разглядае праекты законаў аб унясенні змяненняў і дапаўненняў у
Канстытуцыю, аб тлумачэнні Канстытуцыі;
разглядае праекты законаў;
назначае выбары Прэзідэнта;
дае згоду Прэзідэнту на прызначэнне Прэм’ер-міністра;
заслухоўвае даклад Прэм’ер-міністра аб праграме дзейнасці Урада і
адабрае або адхіляе праграму;
па ініцыятыве не менш адной трэці ад поўнага складу Палаты
прадстаўнікоў выказвае вотум недаверу Ураду;
прымае адстаўку Прэзідэнта і інш.

38. Савет Рэспублікі

адабрае або адхіляе прынятыя Палатай прадстаўнікоў
праекты законаў аб унясенні змяненняў і дапаўненняў у
Канстытуцыю; праекты іншых законаў;
дае згоду на прызначэнне на пасаду;
адмяняе рашэнні мясцовых Саветаў дэпутатаў;
прымае рашэнне аб роспуску мясцовага Савета дэпутатаў.

39. 5. Гістарычныя формы судовых органаў у айчыннай гісторыі.

40.

Судовая сістэма ВКЛ сфарміравалася ў XVI ст.
Прагрэсіўнымі рысамі гэтай судовай сістэмы былі:
усесаслоўнасць некаторых судоў, аддзяленне
некаторых судоў ад адміністрацыі, выбарнасць
большасці членаў судоў, публічнасць.
Вышэйшым судовым органам з’яўляўся Гаспадарскі
(Вялікакняжацкі) суд, які да 1581 г. (да стварэння
Галоўнага суда) выступаў як апеляцыйны суд і як суд
першай інстанцыі па найбольш важных справах.

41.

Гаспадарчы
суд
• разглядаў спрэчкі аб сіле і
значэнні розных дараваных
грамат, якія закраналі інтарэсы
дзяржаўнай казны,
• палітычныя злачынствы,
• ухіленне ад ваеннай службы,
скаргі на злоўжыванне ўладай
службовымі асобамі ;
• якасці другой інстанцыі
разглядаў любыя справы, якія
паступалі да яго ў парадку
апеляцыі з ніжэйстаячых судоў.

42. Стэфан Баторый

1 сакавіка 1581 г. быў
заснаваны Галоўны суд, ці
Галоўны
літоўскі
трыбунал.
Членамі Галоўнага суда
былі
шляхцічы,
якія
валодалі
нерухомасцю,
разбіраліся ў мясцовым
праве і звычаях.
Усёй
працай
выбраны
маршалак.
кіраваў
суддзямі

43.

замкавы
(гродскі
суд)
гродскі
суд
земскі суд
Суды
войтаўска
-лаўніцкі
суд
падкаморскі
суд
копны
суд
каптуровы
суд

44. Беларусь у складзе Расійскай імперыі

У 1775 г. у Расійскай імперыі была праведзена
рэформа, вынікам якой стала стварэнне новай
сістэмы судоў з яскрава выражаным саслоўным
пачаткам.
Судаўладкаванне ўключала тры інстанцыі
павятовага і губернскага ўзроўняў – ніжнюю,
сярэднюю і верхнюю, а таксама вышэйшую
судовую інстанцыю – Сенат.

45.

Саслоўе /
інстанцыя
Ніжняя
Сярэдняя
Дваране
Павятовы земскі
суды
Верхні земскі
суды
Купцы, мяшчане
Гарадскі
магістрат
Губернскі
магістрат
Сяляне
Ніжняя расправа
Верхняя расправа
Вышэйшая
Палаты
грамадзянскага і
крымінальнага
суда, якія мелі
ўсесаслоўны
характар.

46. Беларусь у складзе Расійскай імперыі

Пасля 1801 г. крымінальныя справы разглядаліся па
агульнарасійскаму заканадаўству, грамадзянскія – па
мясцоваму.
Пасля падаўлення паўстання 1830–1831 гг. у пяці
беларускіх губернях пачала распаўсюджвацца судовая
сістэма па агульнарасійскаму ўзору.
З 1831 г. адмянялася дзеянне Статута ВКЛ 1588 г. у
Магілёўскай і Віцебскай губернях, з 1840 г. – Мінскай,
Гродзенскай і Віленскай.

47. Беларусь у складзе Расійскай імперыі

1864 г. –
судовая
рэформа
(1872 г. у
Беларусі)
• усесаслоўнасць;
• незалежнасць суда ад
адміністрацыі;
• нязменнасць суддзяў, выбарнасць
часткі судовых органаў;
• спаборнасць і галоснасць судовага
працэсу;
• прысяжныя засядацелі і інстытут
прысяжных павераных (адвакатаў).

48. Судовая сістэма БССР

1917–1918 гг. – Рэвалюцыйныя і Касацыйныя трыбуналы;
1922–1923 гг. – Вышэйшы Суд і Вышэйшы Касацыйны Суд;
1938 г. Закона
рэспублік»;
«Аб
судаўладкаванні
саюзных
і
аўтаномных
крымінальныя справы і грамадзянскія справы па ісках фізічных асоб
былі аднесены да кампетэнцыі народных судоў;
грамадзянскія справы па ісках юрыдычных асоб і арганізацый
разглядаліся абласнымі судамі;
функцыі кантролю за гэтымі судамі былі ўскладзены на Вярхоўны Суд
БССР;
дзейнічалі спецыяльныя суды: ваенныя трыбуналы і лінейныя суды
(чыгуначнага і воднага транспарту).

49. Судовая сістэма БССР

1958 г. – судовая рэформа;
былі вызначаны два ўзроўні судовых органаў –
агульнасаюзны (Вярхоўны Суд СССР і ваенныя
трыбуналы) і рэспубліканскі (Вярхоўны Суд,
абласныя суды і народныя суды);
сістэма дзейнічала да 1990-х гг.

50. 6. Віды і паўнамоцтвы сучасных судоў у Рэспубліцы Беларусь.

51.

судовая сістэма будуецца на
прынцыпах тэрытарыяльнасці і
спецыялізацыі;
складаецца з Канстытуцыйнага
Суда і сістэмы судоў агульнай
юрысдыкцыі.

52.

Вярхоўны
Суд
Рэспублікі
Беларусь
(артыкул
112)
• ўзначальвае сістэму
судоў агульнай
юрысдыкцыі і
з’яўляецца вышэйшым
судовым органам;
• Старшыні Вярхоўнага
Суда, намеснікі
Старшыні Вярхоўнага
Суда выбіраюцца з
суддзяў Вярхоўняга суда.

53.

Канстытуцыйны
Суд
• кантроль за
канстытуцыйнасцю
нарматыўных
прававых актаў у
дзяржаве і забяспечвае
вяршэнства
Канстытуцыі і яе
непасрэднае дзеянне
на тэрыторыі краіны.

54.

Канстытуцыйны
Суд
• 12 суддзяў;
• 11 гадоў;
• Старшыня
Канстытуцыйнага
Суда прызначаецца
Усебеларускім
народным сходам.

55.

Канстытуцыйны
Суд
(артыкул 116)
• дае заключэнні аб
канстытуцыйнасці
нарматыўных прававых актаў,
міжнародных дагаворных і
іншых абавязацельстваў
Рэспублікі Беларусь;
• дае заключэнне аб наяўнасці
фактаў сістэматычнага або
грубага парушэння палатамі
Нацыянальнага сходу
Канстытуцыі.