"Estetika" fanining predmeti, magsadi va vazifalar

1.

2.

1. Estetika tushunchasining moxiyati.
2. Dunyoni estetik idrok etishning moxiyati va uning
ijtimoiy ma’naviy xayotdagi roli.
3. “Estetika” haqidagi qarashlar tarixi.
4. Estetika kategoriyalarining an’anaviy va zamonaviy
tasnifi. Go’zallik va uning muqobillari.

3.

Estetika, «Go’zallik falsafasi», estetik
ehtiyoj, nafosat, san’at, estetika
amaliyoti, estetika vazifalari.

4.

Nafosatshunoslik yohud estetika eng qadimgi fanlardan biri. Uning tarixi ikki
yarim-uch ming yillik vaqtni o`z ichiga oladi. Biroq u o`zining shozirgi
nomini XYIII asrda olgan. Ungacha bu fanning asosiy muammosi bo`lmish
go`zallik va san`at shaqidagi muloshazalar shar xil san`at turlariga
bag`ishlangan risolalarda, falsafa hamda iloshiyot borasidagi asarlarda o`z
aksini topgan edi. «Estetika» atamasini birinchi bo`lib buyuk olmon faylasufi
Aleksandr Baumgarten (1714—1762) ilmiy muomalaga kiritgan.

5.

Bunda u boshqa bir ulug`
olmon faylasufi Laybnis
(1646-1716) ta`limotidan
kelib chiqqan holda
munosabat bildirgan edi.
Laybnis inson ma`naviy
olamini uch soshaga – aql,
ihtiyor, shissiyotga bo`ladi va
ularning shar birini aloshida
falsafiy jihatdan o`rganish
lozimligini ta`kidlaydi.
Baumgartengacha aqlni
o`rganadigan fan–mantiq,
ihtiyorni o`rganuvchi fan
esa-axloqshunoslik (etika) ni
falsafada ko`pdan buyon o`z
o`rni bor edi. Biroq
shissiyotni o`rganadigan fan
falsafiy maqomdagi o`z
nomiga ega emasdi.

6.

Baumgartenning bu boradagi xizmati shundaki, u «his
qilish», «sezish», «shis etiladigan» singari ma`nolarni
anglatuvchi
yunoncha
aisthetikos–«oyestetikos»
so`zidan «estetika» (olmoncha «estetik»- «estetik»)
iborasini olib, ana shu bo`shliqni to`ldirdi.
Baumgarten nafosatshunoslikni shissiy idrok
etish nazariyasi sifatida ilgari surdi. Lekin, ko`p o`tmay,
u goh «go`zallik falsafasi», goh «san`at falsafasi»
sifatida talqin etila boshlandi.

7.

Nafosatshunoslik fanining eng buyuk nazariyotcxilaridan biri
Shegel esa o`z ma`ruzalarining kirish qismida yozadi: «Estetika»
degan nom mu-vaffaqiyatsiz chiqqani va yuzaki ekani sababli
boshqa atama qo`llashga urinishlar bo`ldi. So`zning o`z-o`zicha
bizni qiziqtirmasligini nazarda tutib, biz «estetika» nomini saqlab
qolishga tayyormiz, buning ustiga, u odatiy nutqqa singishib
ketgan. Shunga qaramay, bizning fanimiz mazmuniga javob
beradigan ibora, bu–«san`at fal-safasi» yoki yana ham aniqroq
qilib aytganda-«badiiy ijod falsafasi».

8.

Shegelning «estetika» atamasidan ko`ngli to`lmaganligiga jiddiy
sabablar bor. Bulardan biri–yuqorida uning o`zi aytib o`tgan fikrlari
bo`lsa, ikkinchisi–mazkur so`zning barcha his-tuyg`ularga
taalluqliligi. Vasholanki, fanimiz faqat nafosatli shis tuyg`ular va
ularning ziddini nazarda tutadi. Ayniqsa, mana shu ikkinchi
sababga ko`ra, «estetika» atamasining talabga javob berishi
shubshali.

9.

Buning ustiga allaqachon fanimizning tadqiqot doirasi san`at
shududidan chiqib, inson shayotining deyarli barcha
soshalariga yoyilib ketgan. Shu bois biz «nafo-satshunoslik»
atamasini ilmiy muomalaga kiritishni maqsadga muvofiq deb
o`ylaymiz. Zero mazkur atamaga asos bo`lgan «nafis»,
«nafislik», «nafosat» so`zlari o`z qamrovi bilan fanimiz
talabiga to`la javob bera oladi.

10.

«Nafis»
so`zi
«O`zbek
tilining izoshli lug`ati»dago`zal, nozik, latif, yoqimli,
badiiy jihatdan juda yuksak
ma`nolarida
izoshlanadi.
Bundan tashqari «estetika»
(«eshtetik»)
so`zi
olmonlardagi yoki ruslardagi
kabi bizda keng yoyilib,
halqimiz nutqiga singishib
ketgan emas.

11.

Endi fanimizning mohiyatini anglatadigan «san`at
falsafasi» va «go`zallik falsafasi» iboralariga to`htalamiz. Nafosatshunoslik tarixida birinchi ibora
tarafdorlari ko`pcxilikni tashkil etadi. Lekin, yuqorida
aytib o`tganimizdek, san`at fanimizning yagona tadqiqot
ob`ekti emas. Shozirgi paytda texnika nafosatshunosligi
va uning amaliyotdagi soshasi dizayn, atrof-mushitni
go`zallashtirish, tabiatdagi nafosat borasidagi
muammolar bilan ham bizning fanimiz shug`ullanadi.

12.

Shu bois uning qamrovini san`atning o`zi bilangina chegaralab
qo`yishga shaqqimiz yo`q. Zero bugungi kunda inson o`zini
o`rab turgan barcha narsa-shodisalarning go`zal bo`lishini, shar
qadamda nafosatni his etishni istaydi: biz taqib yurgan soat, biz
kiygan kiyim, biz shaydayotgan mashina, biz uchadigan
tayyora, biz yashayotgan uy, biz meshnat qiladigan isXXona,
biz yurgizayotgan dastgosh, biz yozayotgan qalam, biz dam
oladigan tomoshabog`lar–hammasidan nafis bir rush ufurib
turishi lozim.

13.

Yuqorida
aytilganlardan
kelib
chiqsak,
demak,
«go`zallik
falsafasi»
degan ibora fanimizga
ko`proq mos keladi.
Negaki, fanimiz faqat
san`atdagi
gezallikni
emas, balki insondagi,
jamiyat va tabiatdagi
go’zallikni
o’rganadi.
ham

14.

Shuningdek,
gezallikdan boshqa
ulug`vorlik,
fojiaviylik,
kulgililik,
me`jizaviylik,
uyg`unlik, no-ziklik
singari
ko`pdanko`p tushunchalar
mavjudki,
ularni
tadqiq etish ham
nafosatshunoslik
fanining
zimmasida.

15.

Mazkur
tushunchalarning shar
birida
gezallik,
bir
tomondan,
unsur
sifatida ishtirok etsa,
ikkinchi
tomondan,
ularning ezi gezallikka
nisbatan
unsur
vazifasini etaydi. Ana
shu
hususiyatlarning
voqelikda
namoyon
belishini biz nafosat deb
ataymiz.

16.

Go’zallik, ko’rganimizdek,
nafosatning bosh, etakchi
hususiyati shisoblanadi.
Shu
bois
u
nafosatshunoslikning
asosiy
mezoniy
tushunchalaridan
biri
sifatida tadqiq va talqin
etiladi. Zero go’zallikning
ishtirokisiz
yuqoridagi
hususiyatlarning birortasi
nafosatdorlik tabiatiga ega
belolmaydi.

17.

Masalan, ulug`vorlikni
olaylik. U asosan
hajmga, miqdorga
asoslanadi. Parijdagi
Efel minorasi yohud
Minorai Kalon
ulug`vorligi bilan
kishini shayratga soladi,
unga tikilar ekansiz,
qalbingizni nafosat
zavqi qamrab oladi.
Lekin huddi shunday
balandlikdagi kimyoviy
korxona minorasidan
zavqlanolmaysiz.

18.

Yoki yonbag`irdan turib, toqqa
tikilsangiz nafosat zavqini
tuyasiz, ammo huddi shunday
balandlikdagi shashara chetida
esib chiqqan axlat «tog`i»ga
qarab zavqlanmaysiz. Chunki
minoralar me`morlik san`ati
asari sifatida go’zallik
qonuniyatlari asosida bunyod
etilgan; tog` esa tabiat yaratgan
ulug`vor gо’zallik.

19.

TABIAT GO’ZALLIGI

20.

Nazorat savollari
1. Estetik anglash tushunchasi va uning individual
xarakteri.
2. Insoniyat tarixida estetik anglash, munosabat va
faoliyatning talqini.
3. Estetik bilish va estetik qadriyatlar mutanosibligi.
4. Estetik anglashning asosiy elementlari.
5. Estetik ehtiyoj, estetik munosabat, estetik tuyg‘u, estetik
did, estetik baho, estetik ideal, estetik qarashlar, estetik
nazariyalar.
6. Shaxs estetik ehtiyoji.