Жәңгір хан мен Тәуке хан

1.

Жәңгір хан мен Тәуке хан

2.

Жәңгір хан
1643–1652 жылдары билік құрған қазақ
ханы, Есім ханның ұлы. Ол хан
тағына Есім хан өмірден өткен соң
отырды. Жәңгір хан бойы аласа, бірақ
толық денелі кісі болған. Сондықтан да
халық оны "Салқам Жәңгір" атап кеткен.
Оның тұсында Батырқонтайшы басқарып
тұрған жоңғар-ойраттардың күшеюі
байқалды. Олар Қазақ хандығына үздіксіз
шабуыл жасап тұрды.

3.

XVII ғасырдың соңында Ұлы далада кезекті тартыстар басталып – сұлтандар тақ үшін
қанды айқастарды жүргізген. Кіші жүздің ханы Нұралының ұлы Бөкей таққа таласта жеңіліп,
орыстың императорынан Орал мен Еділ өзендерінің жеріне көшуіне рұқсат сұраған. Сөйтіп
1801 жылы Бөкей бастаған отыз мың қазақ Еділ өзенінің маңына көшіп келеді. Осылай
ұлттық құрамы әртүрлі болған Ішкі Орда құрылады. Бұл жерлерде қазақтардан бөлек
қарақалпақтар, бұхарлықтар, татарлар, орыстар және армяндар.
Бөкейдің отбасында ұл дүниеге келіп, оның атын Жиһангер (әлем жаулаушысы) деп қояды.
1815 жылы Бөкей қайтыс болады. Әкесі қалдырған өсиет бойынша мұрагер Жиһангер
болуы керек еді, алайда ол енді ғана 14-ке толғандықтан, билік Бөкейдің кіші інісі –
Шығайға берілді. 1823 жылы биліктен алшақтап, істерді інісіне тапсырады, екі жылдан
кейін қайтыс болады.

4.

Бастапқы білімін Жиһангер үйдегі ұстаз-молдадан алады. Кейін әкесі оны астрахандық
губернатордың отбасына тәрбиеленсін деп жібереді. Бұл жерде ол мемлекетті
басқарудың әкімшілік әдістері туралы білім алған. Сонымен қатар, Жиһангер бірнеше тілді
меңгерген: орыс, араб, парсы және неміс тілдері. Дәл сол кезде ол білімнің барлық
пайдасын түсініп Бөкей Ордасында алғашқы мектепті ашуға бел буады.
Жәңгір хан қазақ ұлтының салттарын қатты ұстанған, алайда басқа да ұлт өкілдерімен тіл
табыса білген. Оны қарапайым көшпенділер де, алдыңғы қатардағы ғалымдар да
өздеріне жақын тартқан. Оны білімді билеуші деп көптеген мәдениет және ғылым
саласының көрнекті тұлғалары айтқан: «Түсіндірме сөздіктің» құрушысы Владимир Даль,
энциклопедист-ғалым Александр фон Гумбольдт, этнограф Григорий Карелин және
басқалар. 1826 жылы Жәңгір хан Қазанға келеді. Жергілікті университеттің ректоры Карл
Фукс оған экскурсия жасауды ұсынады. Ханның назарына ерекше ілінген араб және
татарлардың тиын жиынтығы, қолжазба мен құстар тұлыбы болды. Жәңгір хан осыдан
кейін екі ұлының да Қазан университетінде оқығанын қалады. «Қазақтар өз мектептерінде
оқитын заман да келеді» деп айтты Карл Фуксқа.

5.

Бұл сапардан кейін университет ректоры «Қырғыз ханы Жәңгірдің Қазанға келгені» деген
мақала жариялап оны Бөкей Ордасына жіберді. Осылай хан мен ғалымның арасында
жанданған хат алысу орын алды. Жәңгір Карл Фукстың орнына келген Николай
Лобачевскиймен де жақсы қарым-қатынаста болды. Хан осы университеттің демеушісі
болып, мұнда қазақтың жастарына оқуға мүмкіндік берді. Сонымен қатар, Жәңгір өзі
бірнеше туындылар жазып, ұлттық шығармашылықты, қазақ халқының шежіресін
зерттеген.
XIX ғасырдың 30 жылдарында Жәңгір хан Бөкей Ордасында бірінші мектепті құрумен
айналысты. Мектеп 1841 жылы ашылды, оған жұмсалған шығынның барлығын хан өз
мойнына алды. Жәңгір хан дүниеден озғанша осы мектепті өзі қаржыландырды,
оқушылардан емтихандарды да өзі алатын. Негізінен, Жәңгір хан мектептің алғашқы
ұстазы болған. Ал татар ұлтының өкілі Садриддин Аминов оның бас көмекшісі еді. Хан:
“Біздің балаларымыз ғылымды қоғамға жақсы қызмет көрсету үшін үйренеді. Осы жайт
мені қуантады. Себебі, білімге қолжетімділік — менің халқым үшін үлкен қуаныш”.

6.

Мұхамбет-Салық Бабажанов осы мектепті бітірген алғашқы түлектердің бірі. Ол Шоқан Уәлихановтан
кейін Орыс географиялық қоғамының мүшесі атанған екінші қазақ.
Жәңгірдің көмегімен қазақ жасөспірімдері Санкт-Петербург, Қазан, Астрахан және Орынбор
қалаларында білім алу мүмкіндігін иеленді. 1844 жылы Қазан университетітнің басшылығы ханды
жоғары оқу орнының лауазымды мүшесі етіп тағайындады. Жәңгір университеттің кітапханасына араб,
парсы, түрік тілдерінде жазылған алты сирек қолжазбаны сыйлады. Сонымен қатар, ол университетке
қазақ поэмалары жазылған жинақты берді. Жәңгір хан көшпенділердің отырықшылық өмірге көшуін
қолдады. Сондай-ақ ол басқа хандармен салыстырғанда әкімшілік сұрақтарға басқа тұрғыдан қарайтын.
Жәңгір ресейлік биліктің саясатына сүйенді. Ол өз жерін жекеменшік тұлғаларға пайдалануға берген.
Бастапқыда жекеменшік кәсіпкерлер жерді қызметтері үшін пайдаланды, хан сосын оларға жерді ақшаға
сата бастады. Бұл саясат әлеуметтік қатынастарды ушықтырды. Бөкей Ордасының үштен бір бөлігі
жерсіз қалды. Адамдардың көбісі жерді көршілес жатқан Ресей губернияларынан жалға алды. Жер
сауда саттықтың меншігіне айнала бастады. Бұл Ресей билігі үшін өте тиімді болды. Осы жайт
қарапайым халықтың ашуын келтірген еді. Ал қазақтарға Еділ, Орал, Каспий теңізінің жанына
қоныстануға тыйым салынған да халықтың ашуы одан сайын өрбіді. Махамбет Өтемісов пен Исатай
Таймановтың бастауымен халық Ресей отарына қарсы көтеріліске шықты. Көтеріліс Ресей әскерлерімен
басылды. Өмірінің соңына дейін Жәңгір хан осы оқиғаны қатты уайымдап өтті.

7.

Жәңгір хан 1845 жылы қайтыс болды. Оның өлімінен кейін Санкт-Петербургте білім алып
жүрген 15 жастағы ұлы тақ мұрагері атанады. 1847 жылы Ресей императоры оқуын
тәмамдаған Сахиб-керейді өз еліне қайтарады. Еліне қайтып бара жатқан жолда ол уланып,
көз жұмады. Сахиб-керей қайтыс болған соң, Бөкей Ордасында хан билігі жойылды. Қазақ
жері Ресей империясының меншігіне айналды.
Жәңгір хан өз елін жақсы өмірге жетеледі. Петр Бірінші осының арқасында Ресейге өркениет
сыйлады. Ал Жәңгір хан қазақ жеріне білім алып келді.

8.

Тәуке хан
Тәуке хан, кейде Әз-Тәуке – 1652 жылдан
бастап Кіші жүздің ханы, ал, шамамен, 1672
жылдан кейін Қазақ
Ордасының билеушісі. Салқам Жәңгір
ханның ортаншы ұлы. Анасы Бану ханым
қалмақтың хошоуыт тайпасының билеушісі
Күнделен-тайшының қызы. Аппақ сұлтанның
інісі, Уәли (Уәлибек) сұлтанның ағасы.

9.

Жәңгір қайтыс болғаннан кейін билік оның ұлы Тәукеге өтті, Толық атыТавакқұл-Мұхаммед Батыр. Хан болғаннан кейін Тәуке феодалдық
қақтығыстарды тоқтатуға, күшті орталықтандырылған мемлекет құруға
ұмтылды. Өз билігін нығайту мақсатында ол дала ақсүйектерінің
өкілдеріне-билерге сүйене бастады, бұл сұлтандардың билігін
әлсіретті. Ол Хан кеңесі мен би Кеңесіне ерекше мән берді. Сот билігі,
Тәуке ханның ұйғарымы бойынша, тек хан мен рулық билер киінген.
Хан басқарған кеңесте шешуші сөз билерге де қатысты болды. Біртебірте би барлық жерде атқарушы билікке айналды. Тәуке хан билігі
Сырдарияда нығайып, мемлекеттің астанасы Түркістан қаласы болды.
Ташкент маңындағы Күлтөбеде үш жүздің құрылтайы шақырылды.
Рулар мен тайпалар арасындағы барлық даулы мәселелер билер
кеңесінде Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би сияқты танымал
тұлғалармен шешілді. Көп ұзамай билер кеңесі хан жанындағы Тұрақты
мекеме болды. Кеңестің міндеттеріне Сыртқы істер министрлігінің
маңызды мәселелерін шешу кірді.

10.

Ішкі саясаты
Болашақ ханның саясатқа араласуы 1650 немесе 1651 жылға сәйкес келеді. Жас сұлтан Жәңгір ханның Қашғар
билеушісі Абдаллах ханға жіберілген елшіліктің құрамында болған. Әкесінің өлімінен кейін Кіші жүз рубасыларының
басым бөлігінің қолдауына ие болды. Хан тағына отырған соң Қазақ Ордасының ішкі және сыртқы саяси жағдайын
күшейтуге көңіл бөлді. Ішкі саясаттағы реформаларының бір көрінісі - сан жағынан кішігірім жеті руды біріктіріп,
жаңа жетіру рулық одағын және Орта жүздің құрамындағы уақтар мен керейлерден біріккен уақ-керей тайпасын құруы.
Сонымен қатар қазақ халқы арасында бұрыннан қолданылып келген ру-тайпалардың ұрандары мен таңбаларын қайта
анықтап белгілеген.
Ұйымдастырушылық қабілетке ие болған Тәуке хан XVII ғасырдың 70-ші жылдарына қарай қазақ даласындағы
алауыздықтар пен тартыстарды тоқтатып, көршілес жоңғар тайпаларына қарсы сәтті әскери қимылдар жүргізген.
Сыртқы жауымен болған ұрыстарда жеңіске жеткен Тәукенің айналасында көптеген қазақ рубасылары топтаса
бастайды. Шамамен, 1672 жылға дейін қазақ даласындағы ең беделді хандардың, сұлтандардың, рубасыларының
шешімімен хан тағына отырды. Ханның мөріне сәйкес ол қол астындағы көшпенді
халықтан «баһадүр» және «қазы» титулдарына ие болған. Кейбір жазба деректер бойынша XVII ғасырдың 50-ші немесе
60-шы жылдары шайқас кезінде екі аяғы ауыр жараланып, мүгедек болып қалған. Сондықтан қала ішінде не ат үстінде,
не арнайы жылжымалы төсеніш көмегімен қозғалып отырды.
1672 жылы қазақ ханына ойраттардың жаңа билеушісі Қалдан-Бошоқты ханның қудалауынан қашуға мәжбүр
болған дербет тайшысы Даян-Омбоның ұлы Малай мен хошоуыт тайшысы Абылайдың ұлы Цаган пана іздеуге келген.
Цаган тайшы 1673 жылы қазақ жерінде қайтыс болып, оның қол астындағы адамдары Тәуке ханға қызмет ете бастады.

11.

Сыртқы саясаты
Тибеттік буддизмнің Орталық Азияға таралуын көздеген жоңғар билеушісі Қалдан Бошоқты хан 1681–1685
жылдары қазақтарға, қырғыздарға және Әндіжан, Сайрам қалаларының отырықшы халықтарына қарсы жеті жорық ұйымдастырған. 1683 жылы орын алған
шайқас кезінде Тәукенің бір ұлы тұтқынға түсіп, жоңғар билеушісінің шешімімен «буддисттік Ватиканның» астанасына жіберілді (туған жеріне 14 жылдан
кейін қайта оралды).
1687 жылдың ортасына қарай адам және материалдық шығындардан ес жиған қазақтар өз күшін қайта жұмылдырып, 1688 жылы Қалдан әскеріне соққы
берді. Жеңістің нәтижесі бойынша, алдымен, Ташкент қайтарылды. Ферғананың саяси орталығынан кейін Тәуке ханның қол астына қырғыздар
мен Түркістанның солтүстігінде мекендеген қарақалпақтар өтті.
XVII ғасырдың ортасына қарай Тәуке ханның саяси ықпалы Қазақ Ордасымен көршілес Сырдарияның орта және төменгі ағыстарында орналасқан сауда
және қолөнер дамыған қалаларына да (32 қала мен айналасындағы ауылшаруашылық кенттер) тараған. Ташкент, Сығанақ, Сайрам, Түркістан, Созақ,
Аққорған, Қарнақ, Сауран және т.б. қалалардың тұрғындары қазақ билеушілеріне жыл сайын тауармен және ақшалай салық, ал ауылдық аймақтарда
тұратын отырықшы халық жиналған егіннің 1/5 немесе 1/10 бөлігін төлейтін.
Ішкі саясаттағы белсендігімен қатар Тәуке хан 1687–1697 жылдары солтүстік көршілерімен орын алған қақтығыстар мен қарама-қайшылықтарды реттеуге,
сауда-саттықты дамытуға, керуен жолдарының қауіпсіздігін қамтамасыз етуге күш салды. 1687-1693 жылдары Тобыл қаласына бірнеше елшілік аттанған.
1698 жылы қазақтардың оңтүстік жайылымдары жоңғарлардың жаңа билеушісі Цеван-Рабданның шабуылына ұшырады. Бұл екі халықтың арасындағы
ұзаққа созылған соғыстың жаңа кезеңіне алып келді. Тәуке ханның билік басындағы соңғы 17 жылында бірнеше қазақ-жоңғар соғысы (1698–1703, 1708,
1709–1710, 1712 және т.б.) орын алды. Жасына байланысты 1710 жылдан бастап ойраттарға қарсы ұйымдастырылған жорықтарға қатысқан жоқ. Кейбір
деректерге сәйкес 1715 жылдың бірінші жартысында Түркістан қаласында қайтыс болған.

12.

"Жетіжарғы" – хан Тәуке заңдарының жинағы Хан тағына отырған Тәуке
хандықтың ішкі жағдайына, мемлекеттің экономикалық және саяси нығаюына
ерекше назар аударды. Ол үшін үш жүздің аса ықпалды билерінің белсенді
қатысуымен – Төле би (аға жүз), Қазыбек би (Орта жүз), Әйтеке би (Кіші жүз) –
"Жеті жарғы" заңдарының жинағы әзірленді, бұл сөзбе-сөз "Жеті
орнату"дегенді білдіреді. Оның негізінде бұрынғы хандар кезінде қалыптасқан
мемлекет пен халықты басқарудың құқықтық нормалары – "Қасым ханын қасқа
жолы" ("Қасым ханның соққыға жығылған жолы") және "Есім ханын ескі жолы"
("Есім ханның ата-баба жолы") негізделді. Бұл заң кодекстері жаңа жағдайда
өмір сүруге қатысты біртұтас жүйеге келтірілді. Шын мәнінде, хан Қасым
заңдар жинағынан бес тарауға тағы екі тарау қосылды. Хан Тәуке оны
талқылау үшін Күлтөбе ауданындағы билер кеңесін бірнеше рет жинады. Бұл
заңдар жинағы ғылыми-тарихи әдебиеттерде "хан Тәуке заңдары" деп
аталады. "Жарганың жетілері"

13.

Жоңғарлармен күрес Тәуке хан тұсында Қазақ хандығының ішкі және сыртқы жағдайы өте күрделі
болып қала берді. Тәуке хан тұсында қырғыздармен және қарақалпақтармен әскери одақ құру
қазақ жерлеріне басып кіруді біраз уақытқа тоқтатты. 1680 жылы жоңғарлар Оңтүстік Қазақстанға
шабуыл жасаған кезде, өз әскерлерімен Тәуке болған Түркістан қаласы ғана қарақшылықтан аман
қалды. 1681-1685 жылдары жоңғарлар Оңтүстік Қазақстанға бірнеше рет шабуыл жасады. Олар
Сайрам қаласын қиратып, суармалы егіншілік аймақтарын қиратты. Жоңғар әскерлерінің бір бөлігі
Сарысу өзеніне жетті, ал екіншісі Орта жүздің шығыс және солтүстік аймақтарына басып кірді.
1710 жылы Қарақұм маңында жоңғарларға қарсы күресті ұйымдастыру мәселесін шешу үшін үш
жүздің өкілдері жиналды. Осыдан кейін халықтық милициялар құрылды. Олар жоңғарларды
шығысқа қарай вытыстыру арқылы маңызды жеңіске жетті. Алайда жеңіс толық болмады, бұған
Қазақ хандығының ірі феодалдары арасындағы жанжалдар мен жанжалдар себеп болды.