Борлиқ - фалсафа категорияси

4-mavzu. Borliq – falsafa kategoriyasi.
Fаlsаfаda substаntsiya va materiya
muаmmоsi
Reja:
1. Falsafa tаriхidа bоrliq muаmmоsi.
2. Borliq va uning mavjudlik
shakllari.
3. Оlаmning pаydо bo’lishi vа
evоlyutsiyasi.
4. Fаlsаfа tаriхidа substаntsiyagа
mоnistik,
duаlistik,
plyurаlistik
yondаshuvlаr.
2

3.

Онтология – фалсафанинг борлиқ муаммосини ўрганувчи асосий
бўлимларидан бири, борлиқ муаммоси эса, фалсафанинг бош
муаммоларидан бири. Фалсафанинг пайдо бўлиши айнан борлиқ
муаммосини ўрганишдан бошланган. Қадимги Ҳинд, Хитой,
антик фалсафа биринчи навбатда онтология билан қизиққан,
борлиқ моҳиятини англашга ҳаракат қилган.
Борлиқ – бу реал мавжуд, ўз ичига барча жисмларни оладиган,
барқарор, мустақил, объектив, доимий, чексиз субстанциядир.
Борлиқ фалсафий категориясининг мазмунини очиб берадиган қоидалар:
Атроф олам, предметилар, ҳодисалар реал мавжуд бўлади, у (олам) бор;
Атроф олам ривожланади, ички сабабга эга бўлади, ҳаракат манбаи ўзида;
Материя ва руҳ – ягона, лекин шу билан бирга қарама-қарши моҳиятлар, реал мавжуд.
Субстанция – ўз мавжудлиги учун ўзидан бошқа ҳеч нарсага
эҳтиёж сезмайдиган мустақил борлиқ.
3

4.

Ontologiya (yun. ontos — borliq va ... logiya) — falsafa boʻlimi, borliq
haqidagi taʼlimot. Borliqning umumiy asoslari, prinsiplari, uning
shakllari va qonuniyatlarini tekshiradi. "Ontologiya" terminini nemis
faylasufi R. Goklenius fanga 1513-yil kiritgan, X. Volf (1679—1754) oʻz
dareligida qoʻllagan boʻlsada, dastlab yunon faylasuflari uning turli
talqinlarini bayon etganlar. Ular O.ni haqiqiy borliqni nohaqiqiy
mavjudlikdan ajratib oluvchi borliq haqidagi taʼlimot, deb hisoblashgan.
Eleya maktabi namoyandalari hissiy dunyoning aldamchi koʻrinishini
haqiqiy borliqqa qaramaqarshi qoʻyib, O.ni mangu oʻzgarmas, yagona,
sof borliq haqidagi taʼlimot sifatida qoʻllashgan. Milet maktabi vakillari
va Ioniya faylasuflari dastlabki borliqning sifatiy talqini haqida bosh
qotirishgan. Ulardan borliqning boshlanishida yotuvchi bunday asosni
Empedokl "stixiya", Demokrit "atomlar", Anaksimandr "apeyron",
Anaksagor "urugʻ" deb atagan. Platon gʻoyalar O.sini, Aristotel
empirizm O.sini yaratdi. Oʻrta yerlar falsafasida O. ilohiyot bilan
chambarchas bogʻlanadi. Sharq falsafasida O. koʻproq ilohiy
borliqning, xudoning mohiyatini aks ettiruvchi taʼlimot tarzida, sharq
panteistik falsafasida vahdati mavjud va vahdati vujud koʻrinishidagi
taʼlimotlar shaklida paydo boʻlgan
4

5.

Онтология
Борлиқ ва йўқлик
муаммолари ўрганилади
Атама фалсафада фақат
XVII асрдан бери ишлатилади
Ҳар қандай фалсафий
дунёқарашнинг
негизи ҳисобланади
5

6.

Оламнинг манзараси (Борлиқ)
Дунёинг диний
манзараси
Дунёнинг мифологик
манзараси
Оламнинг
(Борлиқнинг) умумий
манзариси
Дунёнинг табиий-илмий
манзараси
Дунёнинг фалсафий
манзараси
6

7.

Гносеология
Билиш муаммоларини
ўрганади
Аксиология
Қадриятлар
фалсафаси
Онтология
Ўзаро
алоқада
ижтимоий
фалсафа
Жамият
тараққиёти
масалалари
Ахлоқ
Инсоннинг
ахлоқий
тарбияси масалалари
Фалсафий
антропология
инсон ва унинг
ҳаёти масалалари
7

8.

Борлиққа муносабатнинг хилма-хиллиги
Мифологиянинг
бош мақсади
«борлиқни ким яратгани»
ҳақида гапириб бериш
Фалсафанинг
бош мақсади
«борлиқнинг нималиги,
у қаердан пайдо бўлгани
ва қаерга йўқолиши»ни
оқилона тушунтириш
8

9.

«Борлиқ» категорияси фалсафа пайдо бўлиши
билан шаклланган ва изчил назарий қизиқиш предметига
айланган бўлса-да, дунё ҳақида одамлар анча олдинроқ
фикр юрита бошлаганлар ва бу тасаввурлар кўп сонли
афсоналар ва мифларда бизгача етиб келган.
Борлиқ муаммосини фалсафий англаб етишга
илк уринишлар милоддан аввалги
биринчи минг йилликда вужудга келган қадимги
ҳинд ва қадимги хитой фалсафаларидаёқ кузатилади.
Борлиқ хақидаги қарашлар айниқса
юнон фалсафасида ривожланди.
9

10.

Юнон олими
Фалеснингфикрича
борлиқнинг асосини
сув ташкил қилади
Юнон олими
Анаксименнинг фикрига
кўра ҳамма нарсани
ҳаво бошқаради
Ксенофан ҳамма нарса
ер ва сувдан вужудга
келади деб
ҳисоблайди
Пифагор«ҳамма нарса
сондир», деган
хулосага келади ва Ернинг
шарсимон эканлигини
биринчи бўлиб таъкидлайди
Юнон олимларининг
фикрича борлиқ
Парменид биринчи
бўлиб борлиқни категория
сифатида тавсифлади ва
махсус фалсафий таҳлил
предметига айлантирди
Демокрит ва Левкипп
атомларни муайян
модда сифатида тавсифлаб,
уларни «бўшлиқ» - йўқликка
зид ўлароқ, «тўла»
ёки «қаттиқ» борлиқ
билан тенглаштирган
Платон нафақат моддий,
Гераклит фикрича
балки идеал нарсалар ҳам
айни бир нарса
борлиққа эга эканлигини
мавжуд ва номавжуддир
фалсафа тарихида биринчи
бўлиб кўрсатиб берди
10

11.

Шарқ
мутафаккирларининг
фикрича, борлиқ
Форобийнинг фикрича,
борлиқ иккига бўлинади
Вужуди мумкин”
эса доимо
“Вужуди вожиб” барча ўзгаришда, зиддиятли
мавжуд ёки пайдо
муносабатларда бўлиб,
бўлиши мумкин бўлган унда барча нарсалар
нарсаларнинг биринчи оддийдан мураккабга,
сабаби
тартибсизликдан
тартиблиликка
қараб ҳаракат қилади
“
Ибн Сино фикрича борлиқнинг
асоси “вужуди вожиб”
яъни Оллоҳдир. Вужуди вожиб
бу биринчи моҳият.
Унинг мавжудлиги сабабини
бошқа нарсалардан қидириш
ноўрин. Чунки биринчи сабаб
унинг натижаси бўлган
хилма-хил жараёнларнинг
моҳиятига боғлиқ бўла олмайди
11

12.

Борлиқ ва йўқлик ўртасида диалектик ўзаро алоқа мавжуд.
Йўқлик борлиқни инкор этади ва нарса, жисм, ҳодиса,
онг ўзлигини йўқотган ҳолатда «йўқлик» атамаси ишлатилади.
Ўтган замондаги борлиқ йўқликдир.
Борлиқ доим ҳозирги замонда мавжуд бўлади,
у фақат ҳозирги замонда ўзини намоён этади.
Борлиқ фалсафий категория сифатида дунёни унинг бутун
ранг-баранглиги ва турли-туман намоён бўлиш шакллари
билан яхлит акс эттириш имконини беради.
12

13.

Борлиқ шакллари
Табиат борлиғи
Нотирик табиат
борлиғи
инсон борлиғи
ижтимоий борлиқ
Маънавий
борлиқ
13

14.

Борлиқнинг асосий шакллари:
Моддий борлиқ –
табиат ва атроф оламдаги
моддий (масофа, масса, ҳажм,
зичликка эга бўлган) жисмлар,
нарсалар, ҳодисаларнинг
мавжудлиги
Идеал борлиқ – идеалнинг мустақил
реаллик сифатида индивидуаллашган
руҳий борлиқ ва объективлашган
(индивиддан ташқаридаги) руҳий борлиқ
кўринишида мавжудлиги
Ижтимоий борлиқ –
инсоннинг жамиятда
борлиги ва жамиятнинг борлиги
(ҳаётнинг мавжудлиги,
ривожланиши)
Инсон борлиғи – инсоннинг
моддий ва руҳий (идеал) бирлиги
сифатида мавжудлиги, инсоннинг
ўз-ўзича борлиги ва унинг моддий
дунёда борлиги
Ноуменал борлиқ (“ноумен” – сўзи, “ўз-ўзича”) – уни ташқаридан ким
Кузатаётганоиги англашидан қатъий назар реал мавжуд борли;
Феноменал борлиқ (“феномен” – сўзи, “тажриба орқали берилган ҳодиса”) –
Зоҳирий борлиқ, яъни билувчи субъект қандай кўришига боғлиқ.
14

15.

Онтология-борлиқ
фалсафасининг муаммолари
Борлиқ ва йўқлик
Тирик табиат борлиғининг
биринчи даражаси
Мавжудлик ва
номавжудлик
Тирик табиат
борлиғнинг иккинчи даражаси
Руҳсиз жисмлар
борлиғи
Микро элементар зарралар,
Корпускулалар,
Атомлар, электронлар,
протонлар
1.Барча предметлар
2.Ҳайвонлар
3.Ўсимликлар
Инсон онги
борлиғи
1.Муайян одамлар
болиғи
2.Ижтимоий борлиқ
3. Идеал борлиқ
15

16.

Борлиқнинг XX аср, дунё миқёсидаги тартибсизлик, абсурд
ва интиҳо асри, бунёд этган янги постмодернистик шаклини
эълон қилган постмодерн йўналиш бошбошдоқлик ҳамда
тартибсизлик томон юз тутган.
Ҳозирги замон постмодерн фалсафаси мантиқан тугалланган
шаклда борлиқни ҳам, субъектни ҳам инкор этади.
16

17.

Борлиқнинг интиҳоси - апокалипсис, исён, номуайянлик ва спонтанлик - постмодернизмнинг энг кенг тарқалган мавзуларидан биридир.
«Вазият алоқа қилувчиларнинг чексиз миқдори юкланган, дастлабки
сигнални фарқлаш ва аниқ адресатни аниқлаш мумкин бўлмаган
чексиз компьютерни эслатади
17

18.

Хулоса
Борлиқ бизнинг мавжудлигимиз асоси, нотирик, тирик табиатнинг
яшаш усулидир. Макон ва вақт ҳақидаги фалсафий қарашларни
умумлаштириб ва бу категориялар мазмунини дунё ҳақидаги ҳозирги
табиий-илмий билимлар билан бойитиб, юқорида айтилганлар
нуқтаи назаридан макон ва вақтнинг асосий хоссаларини қайд этиб
ўтамиз - макон кўламлилик, бир жинслилик ва кўп ўлчовлилик
билан тавсифланадиган мавжудлик тартиби, вақт эса давомлилик,
орқага қайтмаслик ва изотроплик, яъни мумкин бўлган барча
йўналишларнинг тенг ҳуқуқлилиги хос бўлган воқеаларнинг ҳаракат
тартиби ва кетма-кетлигидир.
18

English Русский Правила