Bilish falsafasi

1.

BILISH FALSAFASI

2.

Reja:
2
1 . Bilish nazariyasining predmeti va o‘ziga xos
xususiyatlari.
2. Gnoseologiya (epistemologiya)ning mazmuni
va mohiyati.
3. Bilishning asosiy turlari va shakllari.

3.

Tayanch tushunchalar:
3
bilish, bilim, gnoseologiya, kundalik
(empirik) bilim, nazariy bilim, bilish
obyekti, bilish subyekti, bilish
metodlari, o‘z-o‘zini
anglash, axborot.

4.

Bilish - insonning tabiat, jamiyat va o‘zi to‘g‘risida
bilimlar xosil kilishga karatilgan
aqliy,
ma’naviy
4
faoliyat turidir.
O’z shахsiy hаyоtimizdа biz аmаldаgi hоlаtgа mоs
kеlаdigаn vа mа’lum аsоslаrgа еgа bо’lgаn ishоnch,
е’tiqоdni bilim dеb hisоblаymiz.

5.

5
Bilishning maxsuli, natijasi ilm
bo‘lib, har qanday kasb-korni
egallash fakat ilm orqali ro‘y
beradi

6.

Bilish haqida
6
Bilish predmeti sub’ektning bilish faoliyati
kamrab olgan bilish ob’ektining ayrim soxalari va
tomonlaridir. Fanning urganish soxasi tobora
konkretlashib boradi.
Bilishning maqsadi ilmiy bilimlar xosil
qilishdangina iborat emas, balki bilish jarayonida
xosil kilingan bilimlar vositasida insonning
barkamolligiga intilish, tabiat va jamiyatni
insoniylashtirish, tabiiy va ijtimoiy garmoniyaga
erishishdir.

7.

Bilish ob’ekti. Tadqiqotchi-olim, faylasuf, san’atkor va
7
boshkalarning, umuman insonning
bilimlar xosil qilish
uchun ilmiy faoliyati qaratilgan narsa, xodisa, jarayon,
munosabatlar bilish ob’ektlari xisoblanadi.
Bilish ob’ektlari eng kichik zarralardan tortib ulkan
galaktikagacha bulgan borlikni qamrab oladi.
Bilish sub’ekti. Bilish bilan shug’ullanuvchi kishilar va
butun insoniyat bilish sub’ekti xisoblanadi. Ayrim olingan
tadkikotchi-olimlar, ilmiy jamoalar, ilmiy tadkikot
institutlari xam aloxida bilish sub’ektlaridir. Ilmiy faoliyat
tabiat va jamiyat moxiyatini bilishgagina emas, balki
insonning uziga xam karatilishi mumkin. Inson va butun
insoniyat ayni bir vaktda xam bilish ob’ekti, xam bilish
sub’ekti sifatida namoyon bo’ladi.

8.

2. «Гносеология» - соф фалсафий
категория. Унинг номи юнонча gnosis –
билим, илм ва logos – таълимот, фан
сўзларидан келиб чиққан. Сўзма-сўз
маъноси - «билиш ҳақидаги таълимот
(фан)», «онг ҳақидаги таълимот (фан)»

9.

Shu bilаn bir qаtоrdа, аyni shu mаzmunni
ifоdаlаsh uchun fаlsаfiy аdаbiyоtlаrdа
«еpistеmоlоgiyа» sо’zi hаm qо’llаnilаdi. Shuni
tа’kidlаsh lоzimki, gnоsеоlоgiyаgа tаtbiqаn bilish
nаzаriyаsi vа еpistеmоlоgiyа nоmlаrining
qо’llаnilishini о’rinli dеb bо’lmаydi.
Hоzirgi zаmоn fаlsаfаsidа gnоsеоlоgiyа bilish
jаrаyоnining umumiy, аniqrоq аytgаndа, fаlsаfiy
mоhiyаti hаmdа umumiy muаmmоlаrigа е’tibоrni
qаrаtаdi. Еpistеmоlоgiyа еsа, bizning muаyyаn
nаrsаlаr hаqidаgi bilimlаrimiz vа (yоki)
е’tiqоdlаrimizning ishоnchlilik dаrаjаsini о’rgаnаdi.

10.

Гносеология фанида ўрганилади
инсоннинг дунёни
билиш имконияти
инсоннинг ўзликни
англаш жараёни
билишнинг
билмасликдан
билим сари юксалиши
билимлар табиати ва
уларда акс этувчи
нарсаларнинг ўзаро
нисбати

11.

Гносеологиянинг асосий муаммоси бизнинг
барча билимларимиз тажрибада синалганми?
деган «оддий» масалани ечишдан иборат
рационализм
гносеология
инсонда туғма ғоялар, адолат,
инсонийлик, уйғунлик ғоялари
ва тажрибадан олиниши
мумкин бўлмаган бошқа ғоялар
мавжудлигидан келиб чиқади
эмпиризм
инсон, инсоният шахсий ёки и
жтимоий тажрибага
эга бўлгунга қадар
бирон-бир ғоя мавжуд бўлинишни
инкор этадилар

12.

12

13.

Фалсафада идрок этиш
перцепция
(лот.«perception» идрок этиш) ўзини
қуршаган дунёдаги
нарсалар ва
ҳодисаларни сезгилар
орқали идрок этиш
апперцепция
борлиқни ақл
билан англаш, билиш,
уларни
ғояларда ифодалаш

14.

Демокритда –
образлар (эйдослар)
ДУНЁНИНГ
ИНСОН ОНГИДА
АКС ЭТИШ
ТАМОЙИЛЛАРИ
Янги давр –
сенсор сигналлари
Берклида –
субъектнинг сезгилари
Лейбниц билишилоҳийлаштирилган ғоянинг
инсон туғма тушунчаларига
таъсири
Гегель –
мутлақ ғояни англаш
Мах, Авенариус ва б. билиш
бу сезгиларнинг бўш ва
тежамли алоқасини амалга
оширишдир

15.

Оптимистлар
дунёни билиш
мумкинлигини
таъкидлайдилар
ДУНЁНИ
БИЛИШ
МУМКИНМИ?
Агностиклар,
аксинча, буни рад
этадилар
Скептиклар
билимнинг
ҳақиқийлигига
шубҳа қиладилар

16.

Bilishning shakllari
1. Hissiy - Sеzgi а’zоlаri оrqаli оlingаn
bilim – hissiy bilimlаrdir.
2. Aqliy - kuzаtish, kuzаtilаyоtgаn nаrsа
yоki hоdisаni tаvsiflаsh, bаyоnnоmаlаr
yuritish, hujjаtlаrdаn fоydаlаnishni
nаzаrdа tutаdi

17.

Bilish darajalarini shartli ravishda: uchga ajratish mumkin.
Quyi daraja - barcha tirik mavjudotlarga xos bo‘lib, xissiy bilish deyiladi.
Xissiy bilish sezgilar vositasida bilishdir. (ko‘rish, eshitish, xid bilish, ta’m bilish, teri sezgisi)
Bilishning quyi bosqchida sezgi, idrok, tasavvur, diqqat, xayol tashki olam to‘g‘risida muayyan
bilimlar xosil qilishga yordam beradi.
Yuqori daraja - faqat insonlargagina xos bo‘lib, aqliy bilish (ratsional bilish)
deyiladi. Agar inson uz sezgilari yordamida narsa va xodisalarning faqat tashki
xossa va xususiyatlarini bilsa, tafakkur vositasida narsa va xodisalarning ichki
moxiyatini bilib oladi.
.
Oliy daraja - intuitiv bilish, qalban bilish, g‘oyibona bilishdir.
O‘zining butun borlig‘ini fan, din, siyosat va san’at soxasiga bag’ishlagan
buyuk kishilar ana shunday bilish qobiliyatiga ega bo‘ladilar.
Intuitiv bilish xissiy va akliy bilishga tayanadi.
Buyuk shaxslarning g‘oyibona bilishi ularning doimiy ravishda fikrini band etgan,
yechimini kutayotgan umumbashariy muammolar bilan bog‘liqdir.

18.

19.

ОЛАМНИ АНГЛАШ, ЎЗЛАШТИРИШ УСУЛЛАРИ
моддий-техникавий –
тирикчилик
воситаларини ишлаб
чиқариш, меҳнат,
амалиёт
маънавий (идеал) –
субъект ва объектнинг
билишга доир
муносабатлари
улар ўртасидаги кўп
сонли муносабатларнинг
биридир

20.

Ўйин воситасидаги
билим
Илмий
билим
Фалсафий
билим
Диний
билим
Билим
шакллари
Мифологик
билим
Кундалик
билим
Бадиий
билим
Ижтимоий
билим
Шахсий
билим

21.

Кундалик билим – бу ҳар хил
фаолият шакллари – жумладан
ишлаб чиқариш фаолияти,
эстетик
21
фаолият, сиёсий фаолият ва
ҳоказоларнинг таъсирида
шаклланадиган турмуш билан
боғлиқ тушунчалар мажмуи
авлодлар тўплаган жамоа
коллектив тажрибаси
маҳсули ҳисобланади.

22.

Ўйин воситасидаги
билим
22
нафақат болалар, балки
катталар фаолиятининг
ҳам муҳим унсури
ҳисобланади. Ўйин жараёнида
шахс қизғин билиш
фаолиятини амалга
оширади, билимларнинг
катта ҳажмини
ўзлаштиради, маданий
бойлик – ишга доир ўйинлар,
спорт ўйинлари,
актёрларнинг ўйинлари ва
шу кабиларни қон-қонига
сингдиради.

23.

Мифологик билим борлиқнинг фантастик
индоирасида табиат,коинот ва одамлар,
ъикоси ҳисобланади. Мифология
улар мавжудлигининг шарт-шароитлари,
алоқа шакллари ва ҳоказолар
ҳақидаги муайян билимлар шаклланган.

24.

Бадиий билим
борлиқни тушуниб
етиш рефлексиянинг
ўзига хос шакли бўлиб,
у санъат борлиғининг
барча босқичларида –
асар ғоясидан бошлаб
унинг
одамлар томонидан
қабул қилинишигача –
ўзига хос тарзда
рўёбга чиқади.
24

25.

Диний билим. Диннинг асосий вазифаси – инсон ҳаёти, табиат ва
жамият борлиғининг мазмунини аниқлашдан иборат. Дин
универсумнинг пировард мазмунлари ҳақидаги ўз тасаввурини
асослаб, дунё ва инсониятнинг бирлигини тушунишга кўмаклашади.
25

26.

26
Фалсафий билим. Фалсафа санъат ва дин каби,
билиш вазифаларини ечиш билангина кифояланмайди.
Унинг бош вазифаси санъат ва дин билан уйғун ҳолда–
инсоннинг дунёда маънавий мўлжал олишиг
кўмаклашишдан иборат. Фалсафий билиш айни шу

27.

Илмий билим.
Билишнинг энг олий шакли фандир
фаннинг асосий вазифаси объектларнинг ўзгариш
ва ривожланиш қонунларини аниқлашдан иборат
табиий
фанлар
техника
фанлари
ижтимоий
фанлар

28.

ИЛМИЙ БИЛИШ СТРУКТУРАСИ
Эмпирик далил
Илмий далил
Кузатиш
Реал эксперимент
Моделли
экспримент
Образ
Эмпирик тадқиқот
натижаларини ҳисобга
олиш
Эмпирик
умумлаштириш
Мавжуд назарий
билимдан
фойдаланиш
Фикрий
экспримент
Гипотезаларнинг
шаклланиши
Гипотезаларни
тажрибада текшириш
Янги тушунчаларнинг
шаклланиши
Атама ва
белгиларнинг
киритилиши
Улар аҳамиятини
аниқлаш
Қонунуларни
Назарияларни
яратиш
Назарияни тажрибада
текшириш
аниқлаш
Зарурат бўлса қўшимча гипотезаларни
қўллаш

29.

М.Полани. Шахсий билим
концепцияси – англаш мумкин
бўлган нарсаларни фаол
ўзлаштириш, алоҳида маҳорат
ва алоҳида воситаларни талаб
қилувчи ҳаракат.
Шахсий билим.

30.

Ижтимоий билим
асосан ўзи ўрганаётган
борлиқнинг сифат
томонини тавсифлашга
қараб мўлжал олади.
ҳодисалар сифат
ва хусусийлик
нуқтаи назаридан
ўрганилади

31.

Билиш дунёнинг иккига
бўлинишини назарда тутади
Субъект
Объект
билиш қобилиятига
эга бўлган индивид
микрогуруҳ, ижтимоий
гуруҳ синф,
жамият ҳамдир
бу субъектнинг
билиш фаолияти
қаратилган нарса
ёки ҳодиса.

32.

инсон қўлга киритадиган
ахборотнинг энг олий даражаси
изчил ва ижодий фаолиятининг
ижтимоий жараёни
инсон қўлга киритадиган
ахборотнинг энг олий даражаси
БИЛИШ
ителлектуал манбага
таянишни талаб қилади
билиш жараёнини тил
ёрдамида амалга оширилади
янги, илгари номаълум бўлган
нарсани яратишга йўналгандир

33.

Билиш – одам онгида ҳаёт ҳақиқатининг фаол мақсадли акс этиш жараёни.
билиш жараёнида маиший ҳаётнинг ҳар хил қирралари кўринади,
нарсаларнинг ички ва ташқи моҳияти очилади. Ташқи олам кўринишлари,
шунингдек, билиш фаолияти субъекти одам одамни, яъни ўзини-ўзи
тадқиқ қилади. Замонавий гносеология гностицизм тамойилларига асосланади.
Одамнинг билиш
турлари
Одам ташқи оламни бевосита
ўзи ёки олам учун янги
нарсани кашф этади.
Одам ташқи оламни
билишни аждодлар билиш
натижалари орқали ўрганади
(китоб ўқийди, ўрганади,
моддий ва маънавий
маданият янгиликларига
яқинлашади)
Билиш масаласига қарашлар:
Гностицизм тарафдорлари билишнинг ҳозирги
ҳолати ва келажагига оптимистик руҳда қарайдилар.
уларнинг фикрича, олам – ўрганилади, одам эса, билиш
учун чексиз имкониятларга эга. Улар билишни жараён деб
биладилар, бунинг натижасида онгда оламни акс эттириш
билан ўз-ўзини ўрганади.
Агностицизм тарафдорлари инсоннинг оламни билиш
имкониятларига ёки умуман билиш мумкинлигига
ишонмайди ёки оламни қисман билиш мумкин деб билади.
Агностиклар орасида энг машҳури И.Кантдир. У агностицизмнинг изчил назариясини илгари сурди. Улар билиш
идеал онгнинг мустақил фаолияти деб ҳисоблаганлар.

34.

БИЛИШНИНГ ТАБИАТИ
(бирламчи ва иккиламчи сифатлар ҳақидаги таълимот)
Образ ва объект муносабатлари муаммоси (XVII-XVIII)
Механик дунёқараш механикаси
«Бирламчи ва иккиламчи сифатлар ҳақидаги таълимот» Ж.Локк (1632-1704),
Р.Декарт (1596-1650), Т.Гоббс (1588-1679)
Бирламчи сифат
Бирламчи сифат - бу шундай ҳиссий идрок
қилинадиган
сифатларки,
унда
улар
нарсаларнинг геометрик хоссалари намоён
бўлади (зичлик, кенглик, ҳажм, ҳаракат, шакл).
Бу сифатлар объектив ва механик математика
моддалари ёрдамида ўрганилади
Иккиламчи сифат
Иккиламчи сифатлар - инсон ҳиссий органлари
фаолиятининг маҳсули сифатидаги субъектив иллюзиялар.
Бу сифатлар (ранг, ҳид, таъм ва бошқалар) субъектив, чунки
улар моддий нарсаларга хос эмас, зотан материя зарралари
таъсирида пайдо бўлса ҳам. Улар иккиламчи, чунки
нарсаларнинг сезги органларимизга бирламчи сифатлар
таъсирида пайдо бўлади.
Сифатнинг – соф математик таърифи-фаннинг ягона ҳал қилувчи вазифаси, ҳиссиёт берган
далилларни мантиқий-назарий қайта ишлаш.
Фан – соф – математик таҳлил.

35.

Билиш тамойиллари
Диалектик тамойил – билиш жараёнига қараш (яъни ривожланиш нуқтаи назаридан),
диалектиканинг қонун, категория ва тамойилларидан фойдаланиш.
Тарихийлик тамойили – тарихий юзага келиш ва ривожланиш контекстида
жараёнлар ва предметлар ҳам кўриб чиқилади.
Амалиёт тамойили – билишнинг бош тамойили амалиётда деб ҳисоблайди, ташқи
оламни ва ўз-ўзини билишнинг асоси одам фаолиятида деб билади.
Билиш тамойили – билиш имкониятларига тўла ишонч билан ёндашилади.
Объективлик тамойили – онг ва иродадан ташқари предметларни
Мустақил мавжуд деб ҳисоблайди.
Ҳаётни фаол ижодий жараёнда ифодалаш тамойили
Ҳақиқатнинг аниқ тамойили – аниқ шароитда индивидуал ва шубҳасиз ҳақиқатдир.

36.

Билишнинг тузилиши
Билувчи субъект - одам-мавжудот у
одамзод тажрибасидаги билишнинг
усулларини жамиятнинг бутунлигича,
билишнинг натижаларини кўтариб
юрувчи моддий ва маънавий
маданият бойликларини ўрганган
Янглишиши – ташқи оламни
субъект томонидан янглиш,
бузилган, ҳақиқатга зид бўлган
ҳолда ёлғон, адекват бўлмаган ҳолда
акс этиш
Ҳақиқат - объектни субъект
томонидан адекват акс
эттиришдир.
Амалиёт – ташқи оламни ва
одамнинг ўзини ўрганиш ва
ўзлаштириш учун қиладиган
конкрет фаолияти
Билиш объекти – ташқи олам
(бутун турли-туманлиги билан),
ташқи оламнинг билиш жараёнига,
субъектнинг билиш жараёнига
таъсири
Баҳолаш – ташқи оламни субъект
томонидан категория, қонун,
тушунча, олдинги қадриятларга
таянган ҳолда мантииқан тушуниш
Амалиётнинг асосий турлари
Амалиёт вазифаси
Моддий ишлаб чиқариш
Илмий эксперимент
Бошқарув фаолияти
Ҳақиқат ылчови былади
Билишнинг асоси ҳисобланади
Билишнинг натижасидир
Хиссий билиш – хиссиётларга таяниб, ҳақиқатни мантииғига асосланади
Рационал билиш онгга, унинг мустақил фаолиятига асосланади
Рационал билишга энг яқин интуитив билишдир, унда ҳақиқат мустақил равишда, онгдан ташқарида дуч келади

37.

Рационализм ва эмпиризм фалсафанинг оқимлари сифатида
Онтологик
рационализм
Гнеосологик
рационализм
Ҳаётнинг асосида онгли
бошланиш (яъни, яшаш
онгли)ётади. Бу фикр билан
рационализм идеализмга яқин
(масалан, Платоннинг «соф
ғоялари», оламга ва унинг
инъикоси сифатида
дунёнинг борлиги)
Ҳаётнинг бошланишида
онг ётади
Лекин рационализм идеализм
билан бир нарса эмас, чунки
унинг мазмуни материяга
нисбатан бирламчилиги эмас,
ҳаётнинг онглилиги
Шундай қилиб, рационалистлар
худонинг ёки бошқа онгнинг
ҳаётнинг ички мантиқининг
борлигига ишонувчилардир
(Демокрит, Эпикур)
Гносеологик
рационалистлар ўрта аср
теологияси ва
сколастикасига қарши
чиққанлар, улар ўз фалсафасида онгни инкор этиб,
худонинг ҳақиқатини
билишнинг асоси, деганлар.
Эмпириклар билан
мунозарадаги асосий
далиллар
Билимнинг асосида ақл
билан қайта ишланмаган
амалиёт ётади
Ахлоқий
рационализм
Унинг маъноси шундаки,
онг ўзини тутиш этикасининг
асосида туради
Ақл мустақил кашфиётлар
қилиш мумкин, амалиётда
ҳам кўриб чиқмай ҳам
кейинчалик бу амалда
синалади

38.

Рационалистлар қаторига кўплаб файласуфларни қўшишимиз мумкин
(Платон, Демокрит, Эпикур, Суқрот, Кант), лекин рационализмнинг
ривожига энг катта хисса қўшган файласуфлар - Рене Декарт, Барух
Спиноза, Готфрид Лейбницдир.
Эмпиризмфалсафанинг оқими
бўлиб, унинг
ҳимоячилари
билишнинг асосида
тажриба ётади деб
ҳисоблайди.
Тажрибадан
олинганлиги билан
билим – кучдир.
Англияда XVII асрда, Америкада ундан
кейин кенг ривожланган
Эмпиризмнинг асосчиси - Фрэнсис Бэкон
Кўзга кўринарган вакиллари - Томас Гоббс,
Джон Локк, Джон Дьюи
Эмпиристлар, одатда, рационалистларга
оппонент бўладилар

39.

ХУЛОСА
1. Билиш доимо қандайдир янги, илгари номаълум бўлган нарсани яратишга
йўналган ижоддир. Ижоднинг бош мезони (кўрсаткичи) – олинган натижаларнинг янгилиги ва ижтимоий аҳамиятга эга эканлиги. У жуда катта
ақлий ва жисмоний ҳаракат («ижод машаққатлари» деб бежиз айтмайдилар),
баъзан фуқаролик жасорати ва ҳатто жонбозлик талаб қилади.
2. Шундай қилиб, инсоннинг билиши ривожланиб борувчи, фаол жараёндир.
Бу, аввало,жамиятда янги эҳтиёжларнинг туғилиши, тегишли равишда
амалиётнинг ривожланиши ва такомиллашуви билан белгиланади.
3. Айни шу сабабли билиш «мангу ҳаракат, қарама-қаршиликларнинг юзага
келиши ва уларнинг ечилиши жараёни» деб қаралиши лозим.
4. Билиш жараёнининг ички мантиғи (изчиллиги) қандай?

40.

Nazorat savollari
40
1. Falsafada ong muammosini tushuntiring.
2. Ong shakllari qaysilar?
3. Bilish tushunchasi. Falsafada bilish muammosi
nimalar?
4. Bilishning ob’ekti, sub’ekti va predmeti masalalari
haqida gapiring.
5. Hissiy bilish va uning shakllari qaysilar?
6. Mantiqiy bilish va uning shakllari qaysilar?
7. Bilishning shakllari va ularning mohiyati qanday?