Architektura pałacowa włoskiego renesansu

1.

Architektura pałacowa
włoskiego renesansu

2.

Architektura świecka renesansu – wstęp
Już w początkach stylu tworzone są w nim także obiekty świeckie,
chociażby Szpital Niewiniątek, uważany za pierwsze w pełni
renesansowe dzieło architektoniczne.
Architektura użyteczności publicznej, do której przecież należy ww.
obiekt autorstwa Brunelleschiego czy wszystkie świątynie, to także inne
obiekty, szczególnie związane z funkcjonowaniem miejskich instytucji.
Niemniej jednak, na szczególną uwagę zasługują zmiany, które wraz z
nastaniem renesansu na ziemiach włoskich obserwujemy w
budownictwie mieszkaniowym.

3.

Renesansowa architektura mieszkaniowa –
wstęp
Cechy nowego stylu odnajdziemy też już w kolejnych realizacjach architektury
mieszkaniowej okresu quattrocenta. Chodzi tu przede wszystkim o wprowadzenie
pewnego uporządkowania kompozycji architektonicznej, w pełni zrozumiałych,
jasnych podziałów przestrzeni i elementów artykulacji elewacji. Podobnie, jak w
każdej innej dziedzinie twórczości renesansowej, widać tu wyraźnie niezależne
zamknięte formy, traktowane dość płaszczyznowo i linearnie. Przy ich dużej
różnorodności, wspólnie tworzą harmonijną całość, co podkreślają rytm i
odpowiednie proporcje.
Takie racjonalne podejście przełożyło się też projektowaniu mieszkaniowym na
dużo lepsze rozplanowanie funkcji w budynku, co sprawia, że jest on dużo
wygodniejszy dla użytkowników. Szczególne znaczenie ma wprowadzenie i
upowszechnienie regularnych czworobocznych dziedziców z arkadowymi
krużgankami, co przede wszystkim poprawia komunikację, ale także sprzyja
relacjom społecznym mieszkańców danego obiektu. Istotne staje się też
przyporządkowanie funkcji do konkretnej kondygnacji, szczególnie poprzez
usytuowanie najważniejszych pomieszczeń, szczególnie tych o charakterze
reprezentacyjnym na pierwszym piętrze, zwanym z tego powodu piano nobile. Jego
wyjątkowość podkreślona jest też odpowiednią artykulacją na elewacji.

4.

Renesansowa architektura mieszkaniowa –
wstęp
Architektura mieszkaniowa ulega też zmianom z uwagi na rozwój
techniki militarnej, przede wszystkim w postaci upowszechnienia broni
palnej. Z tego powodu, konieczne staje się opracowanie i
wprowadzenie w życie nowego typu umocnień, których forma umożliwi
tak atak artyleryjski, jak i obronę przed nim. Nowe fortyfikacje będą
projektowane i realizowane w skali całych miast, jak i zamków.
Architektura mieszkaniowa renesansu to oczywiście nadal budowane
zamki (już z nowymi formami obronnymi i regularnie rozplanowane),
ale też liczne pałace miejskie, wille, a wraz z rozwojem stylu, także
kamienice. Coraz większą rolę pełni też projektowanie ogrodów, z
wykorzystaniem wody, jeszcze głównie ograniczonej do fontann, które
będą stanowić swego rodzaju kontynuację kompozycji samej
architektury.

5.

Architektura pałacowa włoskiego renesansu
Początki renesansowego pałacu miejskiego odnajdziemy także we Florencji.
W tutejszych budowlach, wznoszonych dla ważnych rodów, widać nowy
sposób myślenia o kształtowaniu fasady i dziedzińca. Stosowane formy i
sposób podziału są kolejnym przykładem inspiracji antykiem. Wyraźnie
widoczne są twórczo przetworzone elementy porządków architektonicznych,
w postaci użycia kolumn, półkolumn, pilastrów, elementów belkowania, na
czele z odpowiednio użytymi gzymsami, architrawem, fryzami różnego typu,
a w późniejszym czasie też z portykami. Pałace cinquecenta to także moment
pojawienia się ryzalitowania fasad i upowszechnienia arkadowych
krużganków otaczających regularne czworoboczne dziedzińce.
Od samego początku, elewacje pałacowe są pokrywane okładzinami
kamiennymi o formach regularnych, zwanych boniowaniem lub
nieregularnych, przypominających nieobrobiony, naturalny kamień, znanych,
jako rustyka.

6.

Palazzo Medici-Riccardi we Florencji
Pałac powstał dla Cosimo I Medici, wg projektu florenckiego rzeźbiarza i architekta, ucznia i
współpracownika Brunelleschiego, zwanego Michelozzo (czyt. Mikelocco; właśc. Michelozzo di
Bartolomeo Michelozzi, ur. 1396 – zm. 1472 Florencja). Został zbudowany w latach 1444-62. Sam
Brunelleschi również przedstawił swoją propozycję, jednak zleceniodawca wybrał skromniejszy
projekt Michelozza.
To pierwszy we Florencji, ale i w ogóle, budynek mieszkalny w nowym stylu. Widać tu jeszcze
wprawdzie tradycyjne elementy średniowieczne, jednak jest już na tyle nowatorski, że można go
uznać za prototyp renesansowego pałacu toskańskiego – projekt ten będzie inspiracją dla wielu
późniejszych realizacji. Po raz pierwszy wyraźnie podzielono funkcje, na parterze umieszczając
stajnie, komory do przechowywania żywności, kuchnie i inne tego typu pomieszczenia. Na
pierwszym piętrze pomieszczenia bardziej reprezentacyjne – piano nobile, a na kolejnych inne
pokoje przeznaczone dla rodziny. Wyraźnie widać też podział na „zwykłe” pokoje i apartamenty. W
organizacji przestrzeni wyraźnie widać też dwa regularne dziedzińce, z których pierwszy jest
bezpośrednio skomunikowany z ulicą, a drugi, ukryty, pełni funkcję zamkniętego ogrodu.
Nowatorski był też projekt elewacji, której kompozycja wyróżnia się regularnością i rytmem form,
wyraźnie oddzielonych elementami belkowania, a w artykulacji po raz pierwszy pojawiają się rustyka
– w kondygnacji przyziemia oraz boniowanie. Analogiczne formy w wewnętrznych elewacjach
pierwszego dziedzińca zrealizowano w wersji malarskiej. Warto też zauważyć, że w tym przypadku,
krużganki arkadowe są w dużym stopniu wzorowane na arkadach Szpitala Niewiniątek
Brunelleschiego.

7.

Palazzo Medici-Riccardi
we Florencji – fasada

8.

Palazzo Medici-Riccardi we Florencji – dziedziniec

9.

Palazzo Rucellai we Florencji
Palazzo Rucellai (czyt. ruczelaj ) to kolejna ważna miejska rezydencja
florencka, powstała na zamówienie Giovanniego Rucellai w latach
1446-51. Projektantem był prawdopodobnie znanym też już nam Leone
Battista Alberti, a wykonawcą był Bernardo Rossellino (ur. 1409
Settignano – zm. 1464 Florencja, rzeźbiarz i architekt).
Szczególnie ważna jest fasada pałacu, zaprojektowana ściśle wg zasad
antycznych, z użyciem spiętrzenia porządków (inspiracja Koloseum).
Alberti, inspirując się zasadami starożytnymi, twórczo je przetworzył,
uzyskując
wspaniały
efekt
harmonijnej i
proporcjonalnie
zaprojektowanej fasady. Pałac ma też wewnętrzny dziedziniec, ale z
krużgankami tylko po trzech stronach.

10.

Palazzo Rucellai we Florencji
fasada

11.

Palazzo Rucellai we
Florencji – dziedziniec

12.

Loggia Rucellai
Ciekawym, dodatkowym elementem, jest zaprojektowana też
prawdopodobnie przez Albertiego loggia usytuowana tuż obok pałacu,
dostawiona jednym bokiem do innego budynku. Powstała z okazji ślubu
syna zleceniodawcy budowy pałacu, Bernardo z córką Piero di Medici
(siostrą słynnego Wawrzyńca Wspaniałego – Lorenzo di Medici).
Wykorzystano ją w trakcie uroczystości weselnych, a później przy innych
rodzinnych okazjach. Wpisana w narożnik niewielkiego placyku, razem z
pałacem jest jednym z najwcześniejszych przykładów urbanistyki
renesansowej.
Warto zaznaczyć, że loggie, przede wszystkim jako elementy zamków,
pałaców czy willi, są jednym z najpopularniejszych motywów
renesansowej architektury, chętnie stosowanym w innych krajach.

13.

Na prawo – archiwalne zdjęcie z
pałacem w tle
Loggia Rucellai
Poniżej – obecny wygląd

14.

Pałac Kancelaryjny w Rzymie
Podobnie, jak i w innych dziedzinach twórczości artystycznej, również w
odniesieniu do architektury pałacowej, nową stolicą na przełomie XV i
XVI w., staje się Rzym. Pierwszy w tym mieście całkowicie już
renesansowy pałac został wzniesiony w latach 1489-1513 (projekt już
być może w 1486), pierwotnie dla kardynała Rafaele Riario, kamerlinga
Świętego Kolegium Kardynałów, później stał się siedzibą Kancelarii
Papieskiej. Do dziś jest własnością Państwa Watykańskiego i mieści też
inne instytucje kościelne.
Nie udało się ustalić, kto go zaprojektował, niektórzy sugerują Antonio
da Sangallo Starszego, a jako projektanta dziedzińca czasem też
Bramantego.

15.

Pałac Kancelaryjny w Rzymie – fasada
Niezwykle ważna jest tu fasada. Jest wyjątkowo długa, lecz dzięki starannie
przemyślanej kompozycji wydaje się harmonijna. Najniższa kondygnacja, ze
stosunkowo małymi otworami okiennymi, przez swą prostotę podkreśla dwa
wyższe piętra. Wyjątkowym elementem są dwa niewielkie występy na
krańcach fasady, zapowiadające pojawienie się w architekturze ryzalitów
bocznych. Faktycznie zastosowano je w elewacjach bocznych.
Horyzontalne rozciągnięcie fasady sprawiło, że cała jej kompozycja i rytm,
musiały zostać inaczej opracowane, niż w przypadku wcześniejszych
rozwiązań florenckich. Szczególną rolę w tym wypadku pełnią pary pilastrów
ujmujące kolejne przęsła fasady. Wszystko to sprawiło, że projektant
zastosował tu znany w starożytności, a teraz spopularyzowany w traktatach
(np. u Albertiego) tzw. „złoty podział”. Przykładowo, szerokość danej części
fasady, ujętej czterema pilastrami ma się do wysokości takiej części, jak
wysokość jednego z okien piano nobile do jego szerokości.
Warto też podkreślić użycie portyku kolumnowego.

16.

Pałac Kancelaryjny w Rzymie – fasada

17.

Pałac Kancelaryjny w Rzymie – dziedziniec
Dwie niższe kondygnacje z dość szerokimi arkadami kolumnowymi.
Rozwiązanie to przypomina dziedziniec Palazzo Rucellai, a nawet Szpital
Niewiniątek. Najwyższe piętro powtarza rytm podziałów analogicznej
kondygnacji elewacji, ale z użyciem pojedynczych pilastrów.
Ciekawostką jest użycie oryginalnych antycznych kolumn z tzw. Teatru
Pompejańskiego. Innym wyjątkowym elementem jest zintegrowanie w
bryle pałacu pochodzącej z V w n.e. wczesnochrześcijańskiej bazyliki
San Lorenzo in Damaso.

18.

Pałac Kancelaryjny w Rzymie –
dziedziniec

19.

Palazzo Farnese w Rzymie
Jeden z najważniejszych pałaców cinquecenta. Pierwotnie
zaprojektowany w początkach XVI w. dla kardynała Alessandro Farnese,
a kiedy ten w 1534 został papieżem, Pawłem III, zlecił jego przebudowę
Antonio da Sangallo Młodszemu (znanemu nam z jednej z faz budowy
bazyliki św. Piotra). Prace trwały od 1541 do 1580. Po śmierci
pierwszego architekta w 1546, budowę przejął Michał Anioł, któremu
przypisuje się projekt najwyższej kondygnacji elewacji, gdzie nastąpiło
wyraźne zerwanie z zasadami typowymi dla renesansu, oznaczającymi
m.in. stosowanie w pełni zamkniętych tektonicznych form. Naczółki
okienne są przełamane (przerwane) w dolnej partii.
Po śmierci Michała Anioła, przebudowę kontynuowali kolejni, już
barokowi architekci, Jacopo da Vignola i Giacomo della Porta.

20.

Palazzo Farnese – fasada

21.

Palazzo
Farnese w
Rzymie –
fasada – detal