Etyczna ocena pozyskiwania i wykorzystania embrionalnych komo-rek ludzkich

1.

WYŻSZA SZKOŁA NAUK O ZDROWIU W BYDGOSZCZY
ETYCZNA OCENA
POZYSKIWANIA I WYKORZYSTANIA
EMBRIONALNYCH KOMÒREK
LUDZKICH
1

2.

Grupa 2, podgrupa 10 Pielęgniarstwo licencjat (zaoczne) sem II Łódź 2024r.
1. Inna Salanevych, 8895 ([email protected])
2. Izabela Orzechowska, 8964 ([email protected])
3. Yuliia Starzhynska, 8900 ([email protected])
4. Lilia Rybak, 8892 ([email protected])
5. Yana Polishchuk, 8974 ([email protected])
6. Kateryna Tuluzakova, 8074 ([email protected])
7. Svitlana Lytvynova, 8865 ([email protected])
8. Serhii Melnyk ([email protected])
9. Iryna Zaitseva, 9178 ([email protected])
10. Alina Mykolaichuk, 9136 ([email protected])
11. Svitlana Pynchuk, 8887 ([email protected])
2

3.

Wprowadzenie
Pojęcie „emrionalne komórki macierzyste” należy
niewątpliwie do najważniejszych w dyskusji
bioetycznej ostatnich lat. Ich odkrycie i badania z nimi
związane stały się synonimem i symbolem ludzkiego
geniuszu, a jednocześnie zapowiedzią nowej ery.
3

4.

Co to jest?
Embrionalne komórki macierzyste
(embryonic stem cells - ESC) powstają
z komórek pochodzących z
kilkudniowych embrionów. U ludzi,
myszy i innych ssaków, embrion na tym
etapie rozwoju jest kulą złożoną z
około 100 komórek. Nazywany jest
blastocystą i składa się z dwóch części:
węzeł zarodkowy i trofektoderma.
4

5.

Istotna zdolność ESC
Komórki embrionalne mogą być totipotentne (gdy pochodzą z
kilkukomórkowego embrionu) lub pluripotentne (gdy pochodzą z węzła
zarodkowego blastocysty).
Są one zdolne do potencjalnie nieograniczonej liczby podziałów oraz mogą się
różnicować w inne typy komórek i tkanek.
5

6.

Jeżeli spełnią się nadzieje uczonych, wykorzystanie takich komórek będzie nie tylko
niezwykle przydatne w medycynie regeneratywnej, ale przyczyni się także do uzyskania
przełomowej także dla innych dyscyplin naukowych wiedzy.
Te perspektywy muszą być jednak skonfrontowane z zastrzeżeniami natury etycznej. Nic
dziwnego, że na temat etycznej oceny wykorzystania komórek embrionalnych toczą się
gwałtowne spory. Jak to zwykle bywa w bioetyce, w tle kontrowersji wokół etycznej oceny
poszczególnych technicznych procedur pojawia się spór fundamentalny: spór o człowieka.
6

7.

Sposób pozyskiwania
Przedmiotem kontrowersji jest nie tylko kwestia wykorzystania komórek
macierzystych, ale dotyczy ona przede wszystkim źródła i sposobu ich pozyskania.
Współczesna medycyna może uzyskać komórki macierzyste z różnych źródeł,
przy czym w zależności od źródła uzyskania mają one także różny potencjał.
Największym potencjałem oznaczają się embrionalne komórki macierzyste.
7

8.

Pluripotencialne komórki macierzyste embrionalne izolowane z zarodków.
Komorki takie można pozyskac z rozwijajacego sie zarodka w stadium moruli
lub blastocysty. W tym celu wykorzystuje się np. zamrożone wczesne
„nadliczbowe" morule, przechowywane w klinikach, gdzie wykonuje się
zapłodnienia in vitro. Wykorzystując takie zarodki, uzyskano pierwsze ustalone
ludzkie linie komórek embrionalnych. Wykorzystanie tych linii jest regulowane
w poszczególnych krajach Europy czy Ameryki Płn. zgodnie z prawem
obowiązującym w danym państwie.
8

9.

Wykorzystanie ESC w Europie
Terapie komórkowe w Europie mają status produktu medycznego terapii zaawansowanej
(advanced therapy medicinal product – ATMP) i są podawane bez wymogu uzyskania
rejestracji centralnej, w ramach zwolnienia szpitalnego (hospital exemption – HE),
uregulowanego rozporządzeniem (WE) nr 1394/2007 Parlamentu Europejskiego i Rady.
Podanie ich pacjentowi musi być poprzedzone uzyskaniem zgody komisji bioetycznej, której
przedstawiany jest przegląd literatury naukowej opisujący aktualny stan wiedzy w danym
obszarze terapeutycznym, a przystąpienie do eksperymentu jest możliwe tylko dla pacjentów,
w przypadku których wyczerpane zostały potwierdzone opcje terapeutyczne.
Podobnie jak wszystkie inne produkty lecznicze, ATMP-HE muszą być wytwarzane w rygorze
GMP (Good Manufacturing Practice), pod nadzorem odpowiedniej agencji (w Polsce Główny
Inspektor Farmaceutyczny – GIF), do której zgłaszane są również ciężkie działania
niepożądane.
Każdorazowe wystąpienie ciężkiego działania niepożądanego skutkuje wszczęciem kontroli
przez GIF, która ma na celu ustalenie, czy było ono związane z produktem. Z tego względu
terapie komórkowe podawane w ramach ATMP-HE nie są zaliczane do terapii
niepotwierdzonych (unproven therapies).
9

10.

Wykorzystanie ESC w Polsce
Komórki ESC nie są dostępne w Polsce do zastosowań terapeutycznych,
ponieważ nadmierna zdolność do różnicowania zagraża rozwojem
nowotworu, a wykorzystanie komórek zarodkowych budzi wątpliwości
etyczne. W Polsce w ramach ATMP-HE wykorzystuje się mezenchymalne
komórki multipotencjalne, jednak istnieją również kliniki podające SVF
(stromal vascular fraction – SVF) - wyprodukowana przyłóżkowo na
zasadzie ekstrakcji i odwirowania mieszaniny różnego rodzaju komórek,
podawaną bez jakichkolwiek badań jakości produktu.
10

11.

Zastosowania
Zarodkowe komórki macierzyste, mogące potencjalnie zróżnicować się w komórki każdego rodzaju,
teoretycznie mogłyby zastąpić dowolną tkankę, która u pacjenta uległa uszkodzeniu. Niemniej jednak
do praktycznego zastosowania zarodkowych komórek macierzystych jest jeszcze bardzo daleko.
Wprowadzone do dorosłego organizmu ESC wymykają się spod kontroli, zamiast integrować się,
tworzą potworniaki (nowotworowe struktury dzielące się w sposób niekontrolowany). ESC pomimo,
że są bardzo pierwotne posiadają na swojej powierzchni antygeny zgodności tkankowej, które układ
odpornościowy biorcy może uznać za obce i zainicjować proces odrzucania. Nadal nie istnieją
skuteczne sposoby pozwalające na wydajne i powtarzalne różnicowanie in vitro ESC w konkretne
tkanki lub narządy.
11

12.

Ocena etyczna
Ocena etyczna wymaga rozważenia zarówno metod pobierania komórek macierzystych, jak i ryzyka
związanego z ich wykorzystaniem do celów klinicznych i eksperymentalnych.
Metody stosowane w pozyskiwaniu komórek macierzystych muszą być rozpatrywane w powiązaniu z
ich źródłem. Za dopuszczalne uważa się te metody, które nie powodują poważnego uszczerbku u osoby,
od której są pobierane komórki macierzyste. Ten warunek jest zazwyczaj spełniony w przypadku, gdy
pobiera się je:
a) z tkanki dorosłego osobnika;
b) z krwi pępowinowej w momencie porodu;
c) z tkanki płodu zmarłego śmiercią naturalną.
W przeciwieństwie, pobranie komórek macierzystych z żywego ludzkiego embrionu prowadzi nieuchronnie do
jego zniszczenia, a zatem jest w poważnym stopniu niedopuszczalne. Niegodziwe jest także pobieranie
komórek macierzystych z płodu zmarłego w wyniku zamierzonej aborcji, jeśli istnieje bezpośredni związek
pomiędzy działaniem aborcyjnym, a użyciem komórek macierzystych.
12

13.

Klonowanie terapeutyczne
Na negatywną ocenę moralną zasługuje również tzw. klonowanie terapeutyczne,
związane z wykorzystaniem komórek macierzystych. Faktycznie w przeważającej
większości krajów ta praktyka została zakazana.
13

14.

Etyczny wymiar pozyskiwania i wykorzystania ESC
Nie ulega wątpliwości, że cele badań nad potencjałem komórek macierzystych są szlachetne i w
perspektywie etycznej nie budzą zastrzeżeń. Są to najpierw cele poznawcze: chodzi o poszerzenie
wiedzy o rozwoju ludzkiego organizmu oraz funkcjonowaniu komórek i tkanek. Poszerzenie wiedzy
przekłada się na znaczne zwiększenie możliwości terapeutycznych. Komórki macierzyste, jak się
oczekuje, doprowadzą do przełomu w medycynie regeneratywnej. Poprzez zastąpienie zdefektowanych
komórek zdrowymi, namnożonymi w laboratorium z komórek macierzystych, będzie można uzyskać
znaczną poprawę jakości życia, a może nawet całkowite wyleczenie cierpiących na dotychczas
nieuleczalne choroby, jak np. chorobę Alzheimera czy Parkinsona, a także cierpiących po uszkodzeniach
rdzenia kręgowego To właśnie cele terapeutyczne sprawiają, że na badania nad komórkami
macierzystymi są przeznaczane gigantyczne fundusze, i to zarówno przez prywatne instytuty badawcze,
jak i przez rządy państw. Oznacza to oczywiście również, że badania nad komórkami macierzystymi
wiążą się ze znacznymi zyskami nie tylko dla inwestorów prywatnych, ale też dla całych gałęzi
gospodarki. Osoby prywatne, ale także państwa są zatem zainteresowane w inwestowanie w ten sektor
nauki. Może (chociaż nie musi!) to prowadzić do nacisków w kierunku pomniejszenia wagi zastrzeżeń
etycznych, by zyskać społeczną aprobatę (a więc także zgodę parlamentów i innych gremiów
decyzyjnych) dla nadań nad komórkami macierzystymi. Ze strony państw i instytucji naukowych taka
aprobata pozwoliłaby uniknąć odpływu wybitnych naukowców do krajów o bardziej liberalnym
ustawodawstwie.
14

15.

Spór o status moralny ludzkiego embrionu
Dotykamy tu centralnego sporu w wielu kluczowych kwestiach współczesnej
bioetyki – sporu o status moralny ludzkiego embrionu. Traktowanie embrionu jak
zwykłego fragmentu tkanki oznacza ignorowanie zdobyczy współczesnej embriologii,
która z wielką dokładnością (chociaż ciągle jeszcze nie w pełni!) potrafi określić
zarówno biologiczną, jak i funkcjonalną strukturę zarodka. Nie ulega wątpliwości, że
w przypadku embrionu mamy do czynienia z organizującą się i rozwijającą mocą
własnej dynamiki strukturą biologiczną, która nie jest częścią organizmu matki, mając
swój odrębny od matczynego genotyp. Stanowi zatem odrębny (początkowo
jednokomórkowy) system biologiczny - organizm.
15

16.

Jego typowo ludzki genom wskazuje na to, że mamy do czynienia z istotą z
gatunku homo sapiens w jej początkowej fazie rozwojowej. Jego rozwój
dokonuje się w sposób ciągły, bez na tyle istotnych cezur, by mogły one
stanowić jakąś doniosłą etycznie granicę. Rozwój ten dokonuje się, jak
wspomniano, mocą własnej dynamiki, czyli samodzielnie, przy czym jest to
samodzielność relatywna. By zaktualizować obecny w nim od poczęcia i
częściowo uwarunkowany genetycznie potencjał rozwojowy, embrion
potrzebuje odpowiedniego środowiska, jakim jest organizm matki. Dzięki
ścisłej symbiozie z organizmem matczynym zarodek może nie tylko pobierać
niezbędne do rozwoju składniki i wydalać produkty przemiany materii, ale
także jest stymulowany do dalszych etapów rozwoju.
16

17.

Zależność ta nie może być jednak postrzegana jako jakiś istotowy brak, gdyż normalnie się
rozwijający embrion jest na każdym etapie rozwoju kompletny i - rzec by można - doskonały
odpowiednio do danej fazy rozwojowej. Od samego początku rozwój ten jest ukierunkowany ku
pełnemu ujawnieniu cech i zdolności, które są nie tylko typowe dla osób ludzkich, ale są także
indywidualnie określone w przypadku każdego embrionu. Dane te nie pozwalają na porównanie
embrionu do jakiejkolwiek innej komórki/tkanki ludzkiego organizmu, ale skłaniają do widzenia w
nim kompletnej istoty ludzkiej, na początku mikroskopijnej. Każdy z urodzonych i żyjących ludzi to rzec by można - "ex-embrion", który szczęśliwie uaktualnił swój rozwojowy potencjał.
17

18.

Ten z konieczności powierzchowny przegląd danych embriologicznych jest niezbędnym punktem odniesienia dla
etycznego namysłu, chociaż oczywiście z samych danych empirycznych nie sposób bezpośrednio wyprowadzać
wniosków normatywnych. W świetle przedstawionych danych za niekonsekwentne należy jednak uznać
stanowiska, które postulują objęcie ochroną jedynie embriony implantowane, podczas gdy pozostające w
laboratorium, które bywają określane jako pre-embriony, mogłyby, jako ludzkie wprawdzie, ale jeszcze nie
osobowe organizmy, być wykorzystane do badań. Każda próba stopniowania ochrony embrionu, która miałaby
być uzależniona od wieku, wielkości, miejsca, a nawet przeznaczenia, potrzeb i oczekiwań ze strony osób trzecich,
naznaczona jest nie tylko niekonsekwencją, ale także zdaje się określać status embrionu przez pryzmat korzyści,
jakie otoczenie wiąże z jego egzystencją. Stanowisko w pełni konsekwentnie uwzględniające dane embriologii
wskazuje na to, że, nie ma podstawy, by nie stosować do zarodków, będących ludzkimi istotami w stadium
embrionalnym pojęcia godności, którą określa się wewnętrzną wartość osób ludzkich i z którą są związane istotne
uprawnienia moralne. Podstawową powinnością jest szacunek dla życia i integralności istoty ludzkiej i nie
używania jej w żadnym wypadku jedynie jako środka do osiągnięcia nawet bardzo szczytnych celów.
18

19.

Status etyczny ludzkiego zarodka
W pierwszej kolejności spróbujmy ustalić w czym, co zostało dotychczas
zaprezentowane w aspekcie biologicznym i ontycznym, można upatrywać
jakiej kolwiek wartości moralnej zarodka. Jak ustalono wcześniej, embrion
ludzki jest indywidualnym, odrębnym organizmem należącym do gatunku
Homo sapiens (status biologiczny) oraz bytem substancjalnym obdarzonym
istnieniem osobowym (status ontyczny).
Jako byt embrion ludzki powinno się traktować jako integralne złożenie
formy i materii, a więc biologiczna strona jego istnienia jest nierozerwalnie
połączona z jego substancjalną naturą - czyli naturą osoby. Z punktu
widzenia aksjologii konieczne iest uwypuklenie szczególnej wartości, jaką
odnajdujemy w zarodku ludzkim. W znaczeniu aksjologicznym kluczowym
aspektem bytowości zarodka jest właśnie jego osobowa natura, czyli
istnienie osobowe.
19

20.

W osobowym sposobie istnienia upatruje się szczególnie wartości, która w filozofii
personalistycznej określa się mianem godności. To ona stanowi o wyjątkowym
statusie zarodka i wynika nie z tytułu uznania pewnych jego cech zewnętrznych,
lecz z jego konstytutywnej osobowej natury. Jedynie godność zakorzeniona w
ontycznej naturze zarodka może stanowić kryterium, na podstawie którego można
dolewać wszelkich kwalifikacji moralnych związanych z zarodkiem.
Bycie osobą stanowi o wyjątkowości zarodka, co jednocześnie w moralnie istotny
sposób odróżnia go od innych istot żywych, nie posiadających ludzkiej i osobowej
natury. W godności związanej z natura osoby należy zatem upatrywać
szczegółowego wymiaru aksjologicznego. Potwierdzeniem tego wniosku mogą
stanowić słowa Andrzeja Szostka “próby oparcia etyki na innej podstawie niż
zobowiązujące moralnie poznanie godności osobowej prowadzą do rezygnacji z
etvki”
20

21.

Wnioski powyższe okazują się być kluczowe w namyśle nad etyczną godziwością badań na
embrionalnych komórkach macierzystych. Muszą być one określone za nieetyczne już w
punkcie wyjścia: pobranie komórek macierzystych z węzła zarodkowego skutkuje
(przynajmniej na razie) zniszczeniem embrionu, a więc stanowi najpoważniejsze
wykroczenie moralne wobec niewinnego człowieka - uśmiercenie go. Ta okoliczność, ze
względu na mikroskopijne rozmiary embrionu, nie wiąże się wprawdzie zazwyczaj z tak
gwałtownym przeżyciem emocjonalnym, z jakim mamy do czynienia w przypadku
uśmiercenia w pełni wykształconego człowieka, nie zmienia to jednak faktu, że
unicestwiamy wyjątkową, indywidualną i niepowtarzalną istotę ludzką, uniemożliwiając jej
dalszy rozwój.
Dotyczy to nie tylko embrionów, które pozostały z zapłodnienia in vitro (i w związku z tym
zostały uznane za "nadliczbowe"), ale w jeszcze większym stopniu embrionów (również
klonów) wytworzonych specjalnie po to, by zostały zużyte jako materiał do badań. W takim
przypadku już sama intencja powołania do życia istot ludzkich jedynie po to, by stanowiły
środek do celu, jest etycznie niedopuszczalna.
21

22.

Nadanie godności osoby znaczenia normatywnego obliguje zatem do adekwatnych
wobec nich zachowań.
Na czym jednak miałyby polegać adekwatne działania wobec zarodka ludzkiego?
Odpowiedzi na to pytanie najlepiej szukać w sformułowanej przez
Karola Woitylę zasadzie personalizmu, która brzmi następująco: “ilekroć w twoin
postępowaniu osoba jest przedmiotem działania, tylekroć pamiętaj, że nie możesz jej
traktować tylko jako celu, jako narzędzia, ale liczyć się z tym, że ona sama ma lub bodaj
powinna mieć swój cel”. Zasada ta podkreśla, iż w naszym działaniu druga osoba nie
może być nigdy traktowana jako środek do osiągnięcia jakiegoś celu. Norma
personalistyczna powinna mieć zastosowanie również do embrionu ludzkiego, który ze
względu na ontyczny status osoby posiada związaną z tym statusem godność.
22

23.

Wszystkie te uwagi dotyczą zarówno zarodków powstałych na drodze naturalnego
zapłodnienia ustrojowego. Jak i w wyniku zastosowania technik zapłodnienia in Vitro czy
klonowania metodą transferu jadra komórki somatycznej. We wszystkich tych
przypadkach dochodzi do zaistnienia w pełni funkcjonalnych pod względem biologicznym
organizmów ludzkich, a więc butów o naturze osobowej. W związku z tym wszystkie one
zyskują status normatywny osoby ludzkiej i do nich wszystkich należy odnieść nakreślone
powyżej zasady postępowania.
23

24.

Zakończenie
Nie jesteśmy w stanie zatrzymać naukowego postępu ani powsrzymać ciekawości naukowców. Badania
nad komórkami macierzystymi są prowadzone od lat i zapewne prowadzone będą nadal. Protesty
określonej grupy etyków przeciw ich pozyskiwania z ludzkich zarodków połączone z apelem o prace
nad alternatywnymi metodami pozyskiwania komórek macierzystych nie są wyrazem braku realizmu ani
wrogości wobec postępu w nauce. Są wyrazem poszanowania dla ludzkiego życia i przekonaniem, że
postęp naukowy, który rzeczywiście służy człowiekowi nie może równocześnie stanowić zagrożenia dla
ludzkiego życia.
24

25.

DZIĘKUJEMY ZA UWAGĘ!
25

26.

Literatura:
1. Polska Akademia Nauk, Uniwersytet im.Adama Mickiewicza “Komórki macierzyste mity i rzeczywistość” Poznań 2007
2. Bartel H. Embriologia, wyd.IV, Warszawa 2004
3. Bajek A., Olkowska J., Drewa T. Bioetyka personalistyczna wobec wyzwań
biomedycyny, Marian Machinek, Z.Wanat(red.). Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu
Mikołaja Kopernika, Toruń 2011
4. Iwanowski P. Zagadnienie etyczne i ich historia w badaniach klinicznych, w : Badania
kliniczne, red. T.Brodniewicz, Warszawa 2015
5. Katarzyna Pawelec, Irena Bong, Dariusz Boruczkowski “Możliwość zastosowania
komórek macierzystych w leczeniu cukrzycy typu 1” Warszawa 2013
6. Tomasz Żuradski “Argument z niepewności normatywnej a etyczna ocena badań
naukowych wykorzystujących ludzkie embriony” Diametros nr32, 2012
26